“Şair, hökmdarın hüzurundasan...”
(Atatürk və Əhməd
Ağaoğlu)
(Əvvəli ötən
şənbə saylarımızda)
Məktubda
diqqəti çəkən başqa bir mühüm cəhət
Türkiyənin gələcək inkişafının təmin
olunması baxımından siyasi və iqtisadi sahələrdə
rəqabət mühiti ilə bağlı irəli
sürülən təkliflər idi. Diqqətəlayiq haldır
ki, bütünlükdə qələbə
eyforiyasının yaşanmasına baxmayaraq 1920-ci illərdə
Atatürk hələ özünü tam hakimi-mütləq
kimi aparmırdı. Əksinə, xalqa, insanlara yaxın
olmağa çalışırdı. Mətbuatın və
siyasi institutların fəaliyyəti bəlli dərəcədə
təşviq edilir, ölkədə ciddi dəyişikliklərin
yer almasına,
yeni münasibətlər sisteminin qurulmasına diqqət
yetirilirdi.
Amma bununla belə şəxsi hakimiyyət və təkpartiyalı
sisteminin bir sıra fəsadları artıq özünü
göstərirdi. Bunları Türkiyə kimi müsəlman
Şərqi ölkəsində siyasi liderlərin, habelə
xalqın və cəmiyyətin diqqətinə
çatdırmaq, müzakirə obyektinə çevirmək
yetərincə riskli addım idi. Eyni
zamanda Atatürkün “məmləkətin xilaskarı” kimi
ilahiləşdirildiyi, haqlı olaraq ümumilli şöhrətin
zirvəsinə yüksəldiyi dövrdə belə bir məktubun
meydana çıxması təkcə Əhməd
Ağaoğlunun cəsarətinin bəhrəsi deyildi. Bu bəlkə də daha çox Atatürkün
liberal baxışlarının, fərqli fikrə və
sağlam polemikaya açıq olmasının nəticəsi
idi. O, hətta sənədin mətbuata yol
tapmasını da əngəlləməmişdi. 1930-cu ildə,
ölkə cameəsində Türkiyənin siyasi həyatında
həqiqi çoxpartiyalılığın bərqərar
olması ilə bağlı qızğın mübahisələr
getdiyi dövrdə məktubun tam mətni “Son posta” qəzetində
dərc edilmişdi.
Məhz Atatürkün etimadına bel
bağladığına görə Əhməd
Ağaoğlu “Qüvvətli hökumət nə deməkdir? Qüvvətli
hökumət rəqabətdən azad, istədiyini edən
hökumətdirmi?” –deyə yeni Türkiyənin
qurucusundan sual edir və özü də
sualını cavablandırırdı: “Əgər belə
olsaydı, şəxsi hökumət üsulunu ən mükəmməl,
ən qüvvətli hökumət kimi qəbul etmək
lazım gələrdi. Halbuki bunun tam əksinin
həqiqət olduğu bəllidir. Bütün
millətlərin, ilk növbədə də İngiltərənin
təcrübəsi sübut etmişdir ki, xeyirxah niyyətə
və “qızıl orta” hissinə dayanan rəqabət qüvvətli
hökumətin əsasıdır. Şəxsə
dayanan hökumətlərin zəifliyi isə hər şeydən
əvvəl ictimai nəzarəti aradan qaldırılması
ilə bağlıdır. Bu yola
düşmüş hər hansı hökumətin sui-istemal
hallarından qaçması mümkünsüzdür.
Başda dayanan şəxslər nə qədər müqtədir,
nə qədər fəzilət sahibi olsalar da, minlərlə
məmurun iş və əməlini nəzarətdə saxlaya
bilməzlər. Onlar isə özlərini
ictimai nəzarətdən kənarda gördükdə
çox asanlıqla mənfəət və şəxsi məsələlərinin
həlli yolunu tutarlar”.
Əhməd
bəyin nəzərində siyasi liderin nüfuz və qüdrətindən
asılı olmayaraq istənilən hökumət
üçün ən böyük uğursuzluq, ən ciddi zəiflik
xalqın etibarını, etimadını itirmək idi. O,
insanların susmasını hökumətin siyasətinə dözümlülük
kimi qəbul etməyin illüziya olduğunu da,
hazırda Türkiyədə belə bir illüziya
yaşandığını da Atatürkün diqqətinə
çatdırmağı unutmamışdı: “Susmaq daim hər
şeyi qəbul etmək və razılaşmaq mənasında
anlaşıla bilməz. Xüsusən də
Şərq mühiti kimi hissiyyatlı, hər şeyi
içində çəkən və gözlənilməz hərəkətlərə
meyl edən bir camaatdan bunun əksini gözləmək
lazımdır”. “Ərəb baharı” Şərqi dərindən
bilən Əhməd Ağaoğlunun 85 il əvvəlki
xəbərdarlığında nə qədər haqlı
olduğunu bir daha üzə çıxardı...
Bəs çıxış yolu nədə idi? Əhməd bəy
bunu da göstərirdi. İstər siyasi,
istərsə də iqtisadi sahədə insanlara azad rəqabət
haqqı tanınmalı idi. Müxalifətin
fəaliyyətinə imkan verilməli idi. İctimai
nəzarət gücləndirilməli, hakimiyyətlə xalq
arasındakı gözəgörünməz maneələr
aradan qaldırılmalı idi. Respublika
quruluşunun ayrılmaz atributlarından olan fikir sərbəstliyi
və demokratiya türk cəmiyyətinə yol tapmalı idi.
Xalqın hökumətin fəaliyyətindən
məlumat almaq imkanları artırılmalı idi.
Aşağıda
da görəcəyimiz kimi, Sərbəst Firqənin təşəkkülü
zamanı Atatürklə aralarında yaşanan fikir
ayrılıqları və dramatik məqamlar, Qazinin həmin
mübahisələr zamanı bir sıra hallarda mövqeyindən
faydalanaraq təzyiq dili, hətta aşağılayıcı
tonla danışması da Əhməd bəyi fikirlərindən
daşındırmamışdı. O, Atatürkün
böyüklüyünü, Türkiyə
qarşısında cahanşümul xidmətlərini dərin
minnətdarlıq hissi ilə etiraf etməklə bir sırada
onu dilsiz kütlənin deyil, haqlarından yararlanmağı
bacaran, demokratik dəyərlərə söykənən millətin
lideri kimi görmək istəyini heç zaman gizlətməmişdi.
Ən başlıcası isə bu istəyinin
ifadəsi baxımından prinsipiallıq göstərməyi
bacarmışdı. “Son Posta”nın 11 oktyabr 1930-cu il tarixli sayında
çap olunan “İkinci firqəyə lüzum varmı?”
adlı məqaləsində Əhməd bəy Türkiyə
Cümhuriyyətindəki idarəçilik şəkli ilə
bağlı fikirlərini daha kəskin ifadə edərək
yazırdı: “Hökumət üçün əsl şərəf
düşünən və fikirlərini sərbəst deməyi
bacaran bir milləti idarə etməkdir. İdarəçilik
sənətinin incəliyi, kamilliyi də əslində
özünü burada göstərir. Yoxsa
ağzı qapalı, əli bağlı bir sürünü
hamı idarə edə bilər. Fransanı idarə etmək
Zululandı (Afrikada zulus tayfalarının
yaşadığı ərazilər nəzərdə tutulur
– V.Q.) idarəyə bənzəməz. Biri nə
qədər şərəflidirsə, digəri o dərəcədə
dəyərdən uzaqdır”.
Əhməd
bəyin siyasi görüşlərindəki və xarakterindəki
bu cəhətləri nəzərə alan müasir türk tədqiqatçısı
Üfüq Özcan 1994-cü ildə yazırdı:
“Ağaoğlu Cümhuriyyət ideologiyasının
biçimlənməsində olduğu qədər həm də
az qala bir əfsanə halına gələn tək partiya və tək
adam kultunun dağıdılması (ən azı bu məsələ
ilə bağlı xof hissinin aradan qaldırılması) cəhdi
ilə də fikir adamlarının önündə getməsi
anlamında diqqəti çəkmişdir. Bu mənada
o, çoxpartiyalı cümhuriyyətin ilk müjdəçisi
adlandırıla bilər. Ağaoğlunun
Cümhuriyyətin ilk 20-30 ilinə öz damğasını
vuran seçkin tipinin bəlli bir ölçüdə meydana
çıxan özünəməxsusluqları onun
cümhuriyyət ideyasına yenidən və daha əsaslı
şəkildə bağlanmasına təkan vermişdir”.
Atatürkdən
partiya dəvəti
1930-cu ilin avqustunda Atatürk Əhməd Ağaoğlunu
yeni Türkiyənin siyasi fikir tarixində mühüm iz
buraxan eksperimentlərindən birinə cəlb etdi. Dövlət
başçısının iradəsi ilə o, hakim
Cümhuriyyət Xalq Firqəsi ilə əməkdaşlıq şəraitində
ölkədə həqiqi demokratiya və
çoxpartiyalılıq ab-havası yaratmağa xidmət edən
Sərbəst (Liberal) Cümhuriyyət Firqəsinin qurucu
üzvləri sırasında yer aldı. Başqa
sözlə desək, təmsil olunduğu hakimiyyət
partiyasından ayrılaraq onunla rəqabət aparacaq siyasi
qüvvəyə qoşuldu. Təbii ki, Atatürkün
razılığı ilə!
Hər şey gözlənilmədən baş
vermişdi.
Qızı Tezerlə İstanbula gələn Əhməd bəy
“İttihad və Tərəqqi” zamanından yaxşı
tanıdığı köhnə dostu, Malta
sürgünündəki əsarət yoldaşı, həmin
dövrdə Türkiyənin Paris səfiri vəzifəsində
çalışan Fəthi Okyarın burada olduğunu
eşitmiş, onu görmək üçün Yalovaya
getmişdi. Həmin gün Atatürk də bu
liman qəsəbəsində idi. Dəniz Yolları İdarəsinin yeni
otelinin açılış mərasiminə gəlmişdi.
Bu münasibətlə bal da təşkil
olunmuşdu.
Oteldə
yerləşmələri üçün Atatürkün
baş yavərinə üz tutan Əhməd bəy əvəzində
tapşırıq almışdı: “Qazi həzrətləri
baloya gəlməyinizi əmr edir”. “Vaxt” qəzetinin sahibi Əhməd
Asim bəyin yanında yer tutdum və salonu seyr etməyə
başladım” – deyə o həyatının sonrakı
gedişini dəyişən həmin günü “Sərbəst
firqə xatirələri” əsərində göz
önündə canlandıraraq yazırdı: – Salonun
ortasında Qazi, İsmət və Kazım ( Kazım Özalp
–o dövrdə Türkiyə Böyük Millət Məclisinin
sədri –V.Q.) Paşalar
Fəthi bəylə söhbət edirdilər. Qazi ətrafa baxarkən gözləri mənə
sataşdı və əli ilə onlara
yaxınlaşmağımı işarə etdi”.
Bunun
ardınca isə Atatürk yəqin ki, mizanlarını daha əvvəldən
düşündüyü teatral bir əda ilə Fəthi
Okyarı təqdim edərək “Sərbəst Firqə rəisi
Fəthi bəy” – demiş və birgə
çalışacaqlarını bildirmişdi. Əhməd
bəy bu gözlənilməz təklifə cavab verməyə
imkan tapmamış rəqs başlanmışdı. Bu dəfə gənc bir xanımla rəqs edən
Atatürk sürətlə dövrə vuraraq onun yanından
keçərkən “Səni təbrik edirəm. Fəthi bəylə anlaşmısan”- söyləmişdi.
Əhməd bəyin “Hələ danışa
bilməmişəm” cavabının müqabilində
“Canım, siz çoxdan anlaşmısınız.
İndi gedib Fəthi bəyi də səni öz yanına
aldığı üçün təbrik edəcəyəm”
– demiş və həqiqətən gələcək partiya sədrinə
Ağaoğlu ilə birgə işləyəcəyinə
görə gözaydınlığı vermişdi.
Təbii ki, bu zahiri teatrallığa baxmayaraq Atatürk
yeni partiya və onun başında dayanacaq şəxslərlə
bağlı qərarını bir gün içərisində,
Yalovadakı açılış mərasimində verməmişdi. Əksinə,
bu ən azı son bir ilin düşüncələrinin, fikir
mübadilələrinin nəticəsi idi. Əhməd bəy
özü də Fəthi Okyarla söhbətində ölkədə
yeni siyasi qüvvənin yaranacağı ilə bağlı
gümanlarının olduğunu, hətta bu barədə
üstüörtülü şəkildə Atatürkdən
eşitdiyini də etiraf etmişdi: “Bir ildən bəri belə
bir fikrə yaxın göründüyündən xəbərim vardı. Bir neçə dəfə mənə də
partiyalar haqqında suallar vermiş, imtahan eləmişdi.
Amma qəti qərara gəldiyini bilmirdim. Arada bir gün daxili işlər naziri
Şükrü Qayadan ikinci firqə qurulacağını
eşitdim. Firqənin mahiyyətini
soruşdim. Hələ bəlli
deyilmiş. Qazi daha mühafizəkar firqə
qurulmasını istəyirmiş. Şükri
Qaya bunun təhlükəli olduğunu, ölkədə
mühafizəkarların çoxluq təşkil etdiyini, ona
görə də məmləkətdə dərin kök
salmayan və asanlıqla dil tapıla biləcək sosialist
tipli bir partiyanın qurulmasını daha məqsədəuyğun
sayırmış”.
İnandığı
adamlarla şəxsi söhbətlərində təkpartiyalı
cümhuriyyətin “bir şeyə yaramadığını”
etiraf edən Atatürk uzun tərəddüdlərdən sonra yeni siyasi
qüvvənin meydana çıxmasına xeyir-dua vermişdi.
Rəhbərliyinə isə şəxsi sədaqət və
işgüzar qabiliyyətlərinə yaxşı bələd olduğu
şəxsləri gətirməyi qərara
almışdı. Rəhbər üçlüyə Fəthi Okyar,
Mehmet Nuri Conker və Əhməd Ağaoğlu daxil idi.
Əli Fəthi Okyar (1880-1943) Atatürkün gənclik
dostu idi. İndiki Makedoniya ərazisində doğulmuşdu.
Hərbi təhsil almışdı. Şəxsi tanışlıqları 1911-ci ildə
başlanmışdı. 1913-cü ildə
onun Sofiya böyük elçisi, Mustafa Kamalın isə hərbi
attaşe kimi birlikdə çalışmaları
aralarındakı münasibəti daha da möhkəmləndirmişdi.
“İttihad və Tərəqqi”
partiyasının üzvləri sırasında Əhməd bəylə
Malta sürgünündə olmuşdu. İstiqlal
Savaşına qoşulduqdan sonra 1921-1925-ci illərdə TBMM
üzvü, TBMM hökumətinin daxili işlər naziri və
baş nazir, Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri,
yenidən baş nazir vəzifələrində
çalışmışdı. Yerini
daha sərt idarəçilik tərəfdarı kimi
tanınan İnönüyə vermək məcburiyyətində
qaldıqdan sonra Türkiyənin Fransa səfiri olmuşdu.
1930-cu ilin yayında Atatürk etibarlı
silahdaşı kimi onu Parisdən geri çağıraraq yeni
siyasi təşkilat yaratmaq əmri vermişdi.
Mehmet Nuri
Conker (1882-1937) Atatürk kimi Salonikdə doğulmuşdu. Onun uşaqlıq dostu və silah yoldaşı idi.
Hərb Akademiyasında birlikdə təhsil
almışdılar. Balkan savaşında,
habelə Birinci Dünya müharibəsində müxtəlif
cəbhələrdə vuruşmuşdu. 1920-ci
ildə Qurtuluş Savaşına qoşulmuşdu. Ankara və Adana valisi olmuş, iki dəfə TBMM-nə
seçilmişdi. Daim Atatürkün
yanında olan, ona “sən” deyə müraciət edən
iki-üç nəfərdən biri idi. Qazinin
etirafına görə anasının ölümündən
sonra onu ən çox yandıran Mehmet Nurinin itkisi olmuşdu.
Yeni partiyaya qoşulanlar sırasında Mustafa Kamalın
doğma bacısı Məqbulə xanım (1885-1956) da
vardı. Təbii
ki, bu addımı qardaşının istəyi ilə cəmiyyətdə
Sərbəst Firqəyə inam yaratmaq məqsədi ilə
atmışdı. Yeri gəlmişkən,
ölkə başçısının ani və
şıltaq arzusu ilə mövqelərini dəyişən bəzi
siyasətçilərdən fərqli olaraq Məqbulə
xanım sona qədər partiyanın sadiq üzvü kimi
qalmışdı.
Sadalanan adlar Əhməd Ağaoğlunun Atatürkə
yaxınlıq dərəcəsi, habelə yeni Türkiyənin
qurucusunun ona bəslədiyi etimad haqqında təsəvvür
yaradır. Ən inanılmış adamlarla birlikdə Sərbəst
Firqə rəhbərliyinə gətirilməsi də bunu
sübut etməkdədir. Amma istənilən halda Əhməd
bəy Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusuna doğma
bacısından, yaxud ilk gənclik
çağlarından tanıdığı silah
dostlarından yaxın ola bilməzdi. İstənilən halda
münasibətlərdə bəlli bir ayrı-seçkilik vardı. Əhməd bəyin daim prinsipial mövqe tutması,
zəruri məqamlarda gözləniləni deyil,
düşündüklərini deməsi bu
ayrı-seçkiliyi qüvvətləndirirdi.
Əhməd
Ağaoğlunun
partiya rəhbərliyində yer almasında şəxsi
sədaqət amili ilə yanaşı onun iki imperiya
dövrünü əhatə edən zəngin siyasi təcrübəsinin
və həmin dövrdə Türkiyənin
tanınmış hüquqşünaslarından biri
olmasının da mühüm rolu vardı. Bioqrafiyasından
da bildiyimiz kimi o, Sorbonnada mükəmməl hüquq təhsili
görmüşdü, yeni qurulan Ankara universitetində siyasi və
konstitusiya hüququ professoru idi. Digər tərəfdən,
cəsarətli publisist, mahir polemika ustası kimi həm
parlament dairələrində, həm də mətbuatda kifayət
qədər yaxşı tanınırdı.
Yeni partiyanın qurulduğunu eşidən diplomatlar və
xarici müxbirlər sanki Atatürkün mətbuat katibi
imiş kimi ilk növbədə Əhməd bəyə
üz tutmuşdular. Amma özünün də etiraf etdiyi
kimi, onun optimizmini bölüşməmişdilər. Çoxpartiyalı sistemin respublika üsuli-idarəsinin
əsası olması, ideyaya ölkə
başçısının tərəfdar
çıxması ilə bağlı gətirdiyi dəlillər
də xariciləri inandırmamışdı.
Ondan
müsahibə alan bir fransız jurnalisti
demişdi: “Belə düşünürəm ki, sizin firqə
yaşamayacaq. Bir məmləkətdə
müxtəlif fikirlərin və müxtəlif cərəyanların
yaşaya bilməsi üçün o məmləkətdə
ədalət hissinin inkişaf etməsi lazımdır. Sizin ölkədə belə bir hissin
mövcudluğuna inanmıram. Mən
küçədə vətəndaşlarınızın
polis nəfəri tərəfindən
döyüldüyünü və buna qarşı digər vətəndaşların
seyrçi qaldıqlarını gördüm. Belə məmləkətdə
iki firqə yan-yana yaşaya bilməz !”
Əhməd
bəy Ankaradakı ingilis səfiri ser Klarka qurduqları
partiyanın ən yüksək səviyyədə xeyir-dua aldığını
və eynən Britaniyadakı kimi “Opposition of His
Majesty” (“Əlahəzrətin müxalifəti”) olduğunu
xatırladanda diplomatdan belə cavab eşitmişdi:
“Unutmayın ki, bu müəssisələrin bizdə yeddi
yüz illik tarixi var”.
Necə
deyərlər, başı daşdan-daşa dəyəndən
sonra o özü də xarici müsahiblərin fikrinə dəstək
verərək “Sərbəst Firqə xatirələri”ndə yazırdı:
“Bəli, ədalət hissi olmayan, yəni
qarşısındakının haqlarına hörmət etməyi,
onun fikirlərinə və hisslərinə dözməyi
bacarmayan bir mühitdə hürriyyət, firqə və s. bu
kimi şeylər mümkün deyil. Belə
mühitlərdə hər şey oyuna, hiyləyə,
qarşılıqlı ittihamlara, iftiralara çevrilir, nəhayət
bir tərəf tapdanaraq o birinə istədiyi kimi hərəkət
etmək imkanı verilir”.
Bütün bunlar partiya mövcudluğunun ilk yüz
gününü qeyd etməyə macal tapmadan bağlanandan
sonra xatırlananlardır. 1930-cu ilin avqustunda, ölkə həyatının
demokratikləşməsi ilə bağlı eyforiya
yaşandığı, Sərbəst Firqənin təşəkkülü
ərəfəsində
çoxpartiyalılıq, yeni partiyanın məqsəd
və vəzifələri, mövcud iqtidar partiyası ilə
münasibətlər, seçkilərdə iştirak, mətbu
orqanın təsisi və s. barəsində əsas mübahisələr
Atatürklə Əhməd Ağaoğlu arasında gedirdi.
Bir sıra prinsipial məsələlərdə Fəthi bəy,
yaxud Mehmet Nuri deyil, məhz o, Qazinin sorğu-sualı altına
düşür, yerli və yersiz ittihamlara cavab verməli
olurdu.
Atatürkə
ilk etiraz
Yalovadakı
bal başa çatdıqdan sonra yeni
partiyanın rəhbərləri Atatürk və İsmət
İnönü ilə ilk müzakirələr
aparmışdılar. Ölkə həyatında
yer alacaq ciddi siyasi dəyişikliklərlə bağlı Fəthi
bəyin Qaziyə, sonuncunun isə ona cavabları oxunmuşdu.
Atatürkün diqtəsi ilə İsmət
İnönünün qələmə aldığı və
mətbuatda çapı nəzərdə tutulan bu məktublar
Sərbəst Firqənin gələcəkdəki maneəsiz və
bərabər hüquqlu fəaliyyəti üçün təminat
sənədi mahiyyəti daşıyırdı.
“Kağızların
oxunmasının ardından Qazi məclisdəkilərə “Nə
deyirsiniz?” sualını verdi, – deyə
Əhməd bəy xatirələrində yazırdı. –
Başlar aşağı endi, kimsədən səs
çıxmadı. Bir müddət çəkən
sükutdan sonra Qazi üzünü mənə tutdu, “Professor bəy, sən nə deyirsən?” – sualını soruşdu. Mən əvvəllər
də heç olmazsa iki partiyanın olmasını istəyirdim.
Hətta 1926-cı ildə verdiyim raporda tək
firqənin zərərlərindən, rəqabətsizlik şəraitinin
doğuracağı acı nəticələrdən bəhs
açmışdım. Amma firqələrin
bu cür razılaşma əsasında yaranmasına təsadüf
etməmişdim. Ona görə tərəddüd
içində idim. Qaziyə münasibətdə
icrasını daim bir namus və şərəf borcu,
türklük və vətənpərvərlik vəzifəsi
kimi qəbul etdiyim doğruluq və açıqlıqdan
heç zaman ayrılmamaq qərarım bir daha qətiləşdi”.
Məhz həmin
“açıqlıq və doğruluq” prinsipinin tələbi
ilə hamının susqunluğu fonunda yalnız Əhməd
bəy bu şəkildə qurulan partiyanın süni
göründüyünü, adamları ardınca apara bilməyəcəyini,
habelə özünün də Sərbəst Firqəyə
üzvlüyü ilə bağlı tərəddüd
keçirdiyini demişdi. Atatürkün “Sən
gedərsən!” – hökmü
qarşısında da susub geri çəkilməmişdi. Atatürk ideyalarına bağlı olduğunu, hətta
əmr alsa belə bu ideyalardan üz çevirərək saxta
müxalifətçilik yolu tutmayacağını
bildirmişdi. Əsəbiləşmiş
Atatürk Əhməd bəyi “araqarışdıranlıqda”
ittiham etmişdi. Fəthi bəyin öz
partiyasının üzvünün tərəfini saxlamaq niyyəti
də uğurla nəticələnməmişdi.
“Əhməd bəyi yaxşı tanıyıram, – deyə Atatürk əvvəlki əsəbi tərzdə sözünə davam etmişdi. – Onun bütün əndişəsi özünü hər tərəfdən əmniyyət içərisində görməkdən ibarətdir. İndiyə qədər orada-burada, Məclis koridorlarında, qəzet sütunlarında özünü yeyib-tökürdü. İşlərin yaxşı getmədiyindən şikayət edirdi. İndi ona açıq danışmaq, qüsurları göstərmək, səhvləri düzəltmək imkanı verilir. Bəs nə üçün tərəddüd edir?” – soruşan Atatürk daha sonra üzünü Əhməd bəyin məclisdə olan qızı Tezere (əsl adı Təzəxanım idi, 1907-ci ildə Şuşada doğulmuş, 1979-cu ildə İstanbulda vəfat etmişdi. Məntiqə, etikaya, qadın hüququna dair bir sıra əsərlərin müəllifidir. 1942-1946 –cı illərdə Kastamonu, 1946-1954-cü illərdə Qars millət vəkili seçilmişdi) tutaraq atasının “başının İran fəlsəfəsi ilə dolu olduğunu” demiş və onun “təsiri altına düşməməyi məsləhət” görmüşdü.
Tezer xanım isə sonralar Əhməd bəyin də qürur hissi ilə xatırladığı kimi “hörmətkaranə tərzdə, lakin mətin bir əda ilə “Atamız bizim üçün həmişə doğru yol göstərən müəllim olub” – cavabını vermişdi. Zahirən hirsli görünsə də, gənc xanımın sözlərindən məmnun qalan Atatürk valı dəyişmişdi: “Bu nə işdir? Ən çox güvəndiyimiz, etibar etdiyimiz dostları vətən və millətə xidmətə dəvət edirik. Əvəzində tərəddüd və şübhə ilə qarşılaşırıq. Bundan sonra hansı həvəslə, hansı ümidlə çalışmaq olar?” – deyə sarı simə toxunmuşdu. Fəthi bəy onu başladıqları işdə heç bir tərəddüd və şübhənin olmadığına inandırmağa çalışmışdı.
Əhməd bəy də bu arada Atatürkün sözlərindən mütəəssir olaraq mübahisəni kəsmək qərarına gəlmiş, hətta gözə çarpmamaq üçün kreslosunu arxaya çəkmişdi. Lakin Atatürk “Daha nə düşünürsən?” – sualı ilə onu yenidən dialoqa çağırmışdı.
“Paşam, bəndəyə müraciət etməklə məni şərəfləndirirsiniz, – deyə Əhməd bəy cavab vermişdi. – Mənim prinsipim isə düşündüklərimi hər zaman açıq söyləməkdir. Bu da sizi əsəbiləşdirir. İndi mən nə edim?” Atatürkdən əsəbiləşməyəcəyi ilə bağlı vəd aldıqdan sonra sözünə davam etmişdi: “Firqə qurulmasının çox təbii və hazır bir yolu var. Zati-dövlətlərinizə də məlumdur ki, firqəmizdə bu gün bir-biri ilə qaynayıb-qarışmayan, anlaşa bilməyən, ilk fürsətdə çarpışmağa hazır olan iki qanad var. Bunlar tərəqqipərvərlər və mühafizəkarlardır. Onlar indi eyni firqənin bayrağı altındadırlar, yan-yana otururlar. Firqə və Məclis daxilində bunlara sərbəst düşünmək, sərbəst danışmaq və sərbəst hərəkət etmək imkanı verilsə, firqə (Atatürkün qurucusu olduğu Cümhuriyyət Xalq Partiyası nəzərdə tutulur – V.Q.) öz-özlüyündə iki cəbhəyə ayrılar və həmin cəbhələr də tədricən iki partiya halını alar”.
Əslində Atatürk də bu fikirlə razı idi. Lakin CXP-nə faktiki rəhbərliyi öz əlində saxlayan İsmət İnönü tərəfdarlarını gözünün önündən kənara buraxmaq, onlara hər hansı sərbəst seçim haqqı tanımaq istəmirdi. Çox güman ki, bu yanaşma tərzi dövlət başçısını da təmin edirdi. Atatürk yeni partiyaya 50-60 millət vəkili yeri verəcəyini deyəndə yenidən Əhməd bəyin haqlı, məntiqi sualları ilə qarşılaşmışdı: o, öz partiyasından olmayan, fərqli, hətta müxalif mövqedə dayanan siyasi qüvvənin təmsilçilərini Türkiyə Böyük Millət Məclisinə necə gətirə bilər? Bəs xalqın seçim hüququ? Bəs partiyanın münasibət və prinsipləri? Digər tərəfdən, əgər bu adamlar millət vəkili mandatını dövlət başçısından alırlarsa, onlar necə “sərbəst” olacaqlar? Necə müxalif mövqe tutacaqlar? Artıq Atatürkün əllərinin əsdiyini, qaşının tüklərinin qabardığını görən Əhməd bəy mübahisəni dayandırmışdı.
Təbii ki, inzibati yolla qatıldığı partiya məsələsi elə ilk dəqiqələrdən ürəyincə olmamışdı. Lakin dövlət başçısının bu məsələdəki ardıcıllıq və qətiyyətini gördükdən sonra onda müəyyən ümid hissləri yaranmışdı. Sərbəst Firqəyə ayrılacaq millət vəkillərindən Atatürk ideyalarınn daha rasional və demokratik yolla həyata keçirilməsini təmin edən sağlam müxalifət mövqeli deputat qrupunun yaradılması, bu yolla fərqli fikirlərin gündəliyə gətirilməsi, məsuliyyət bölgüsü və qarşılıqlı nəzarətin həyata keçirilməsi barəsində düşünməyə başlamışdı.
Amma az sonra hər iki tərəfin əslində ssenarisi əvvəlcədən bəlli olan oyun oynadıqlarını gördükdə əvvəlki nikbinliyindən əsər-əlamət qalmamışdı. Nə Atatürkün yeni partiyaya hansısa hüquqlar vermək niyyətini, nə də həmfikirlərinin bu hüquqları uğrunda mübarizə əzmini görə bilmişdi. Vəziyyətin tragikomikliyini anlayaraq dərin ruhi sarsıntı içərisində aşağıdakı sətirləri yazmışdı:
“Həqiqətən və məmləkətin şərtlərinə görə bu hərəkət verən və alan üçün sadəcə bir göstəridən ibarətdir. Necə ki, biri verilən haqların hamısının hava (burada boş şey mənasında – V.Q.) olduğunu bilir, digər tərəf də xalq deyilən şeyi sabun köpüyündən başqa bir şey saymır. Ona görə də aldatma və aldanma qarşılıqlıdır. Biri necə verirsə, digəri də elə alır. Hər ikisi də içəridən gülür, lakin zahirdə özlərini guya həqiqətən də ciddi bir şeylər olurmuş kimi aparırlar və bundan da hər ikisi məmnun qalır”.
(Ardı var)
Vilayət QULİYEV
525-ci qəzet.-
2012.- 1 dekabr.- S.20-21.