Böyük şəxsiyyətlər bütün dünyaya məxsusdur

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Antonin kimi mənim üçün şəhər və vətən Romadır, bir insan kimi isə – dünyadır.

Mark Avreli

Onun gözlənilməz uğuru, 1189-cu ildə səlibçilərin işğallarının üç şəhərlə məhdudlaşmasına gətirib çıxardı. Çox güman ki, Səlahəddin onun Yerusəlimi işğal etməsinə Avropanın reaksiyasını qiymətləndirməmişdi, ona görə də xristianlar yeni səlib yürüşü çağırışı ilə çıxış etdilər. Üstəlik çox sayda böyük kübarlar və məşhur rıtsarların iştirak etdiyi bu səlib yürüşü həmçinin üç ölkənin krallarını mübarizəyə qoşdu. Bunlar Almaniya imperatoru Fridrix Barbarossa, İngiltərə kralı I Riçard Şirürəkli və Fransa kralı II Filip Avqust idi. Fridrix Barbarossa kiçik bir çayda çiməndə batdı və onun ordusu tezliklə parçalandı. Digərləri quruda ərazinin içərilərinə girəndə bədbəxtliklə üzləşdilər və nəticədə Filip vətənə döndü, Riçard isə ümidini itirib axırda Səlahəddinlə danışıb xristian zəvvarların üç il ərzində Yerusəlimə Sahibin qəbrinə sərbəst ziyarət etmək razılığını aldı.

Yerusəlimə gəlməyə can atan bütün xristian zəvvarlara o, imtiyazlar və toxunulmazlıq qarantiyası verdi. Çünki Səlahəddinin düşüncəsinə görə Yerusəlim həqiqətən də Müqəddəs şəhər olduğundan, orada zorakılığa və qəddarlığa yer olmamalı idi.

Xristian cəhdlərinin ölçüsü və Səlahəddin barədə müasirlərinin aldığı təəssürat, nəcib və cəngavər bir düşmən kimi onun şöhrətinin üstünə əlavə olundu. Bu, hətta onun hərbi qələbələri ilə də heç vaxt müqayisə oluna bilməzdi. Axı onun qələbələri ilə yanaşı məğlubiyyətləri də olurdu. Lakin Səlahəddinin igidliyi, gücü və qəddarlığı barədə əfsanələr dolaşırdı.

1191-ci ildə səlib ordusu Akranın divarları qarşısında sahilə çıxdı. Bu Yerusəlimə gedən yolda ən vacib qala idi. 1191-ci ilin iyununda Riçard Şirürəkli Yerusəlimə gedən yolda ən vacib qala olan Akra şəhərinin yaxınlığına gəlib çıxdı. Şəhər səlibçilərin mühasirəsində idi. O, mühasirədə olanlara kömək göstərməyə tələsən Səlahəddinin ordusunu qovdu, bundan sonra mühasirəni elə gücləndirdi ki, Akranın müsəlman qarnizonu iyunun 12-də Səlahəddinin razılığı olmadan təslim oldu.

Akranın işğalı Suriyada müharibəni dayandıra bilərdi, lakin Səlahəddinin sülh şərtlərini vaxtında yerinə yetirməməsi Riçardı qəzəbləndirdi. O, 200 əsir müsəlmanın boynunun vurulmasını əmr etdi. Sonra Riçard sahildəki digər qalaları da aldı və Askelona və Yaffaya sahib oldu.

Riçardın Askelona yürüşü vaxtı Arsufdakı böyük qələbədə Səlahəddin qoşunları 7 min adam itirdi, qalanları isə qaçmağa üz tutdu. Həmin hadisədən sonra Səlahəddin Riçardla açıq döyüşə girməkdən çəkinirdi.

Riçard taktikada çox güclü idi, strateq kimi isə Səlahəddin ondan üstün idi. Səlahəddin geri çəkiləndə yanmış torpaq taktikasını tətbiq edirdi – əkinləri, otlaqları məhv edir, su quyularını zəhərləyirdi. Suyun qıtlığı, atlar üçün yemin olmaması və səlibçilərin çox millətli ordusunun sıralarında narazılığın artması Riçardı belə bir nəticəyə gəlməyə məcbur etdi ki, bütün qoşunlarının praktiki olaraq məhvinə risq etmək istəmirsə, Yerusəlimi mühasirəyə almaq iqtidarında olmayacaqdır. Ona görə də o, 1192-ci ildə Yerusəlimi tutmaqdan imtina etdi və Askelonu idarə etməyə başladı.

Sülh müharibəsi barədə danışıqlar göstərdi ki, Səlahəddin artıq vəziyyətin ağasıdır.

Askelon da dağıdıldı. Yerusəlim krallığının məhvinin səbəbi isə, heç şübhəsiz, islam Şərqinin birliyi oldu.

Səlib yürüşü uzun çəkdi və taqətdən salan oldu, yürüş əslində əsasən I Riçard Şirürəklinin impulsiv hərbi dühasına əsaslanmışdı. Lakin o, demək olar ki, heç nəyə nail ola bilmədi. Feodalların topladığı hazırlıqsız və yorulmuş döyüşçülər hər il yalnız məhdud mövsümdə vuruşurdular. Səlibçilər Levant sahilində azacıq əraziləri tuta bildilər, 1192-ci ildə kral Riçard üzüb Şərqi tərk etdikdə döyüş başa çatmışdı. Səlahəddin öz paytaxtı Dəməşqə qayıtdı və fasiləsiz olaraq vaxtını yəhər üstündə keçirməsi onu xəstələndirmişdi və 4 mart 1193-cü ildə o, vəfat etdi.

Qohumları artıq imperiyanı hissələrə parçalamağa hazır olanda, onun dostlarına məlum oldu ki, müsəlman dünyasında ən qüdrətli və ən alicənab hökmdar olan bu adam öz qəbrinin haqqını ödəmək üçün kifayət qədər pul qoymadan dünyadan köçmüşdür. Böyük filosof Mark Avreli demişdi: “Ölüm bizim hamımıza gülümsənirsə, yalnız ən igidlər ona cavabında gülümsənə bilirlər”. Səlahəddini məhz belə igidlər sırasına daxil etmək olardı, çünki o, həmişə qarşıdakı ölümün üzünə dik baxırdı.

Qəhrəman olmaq, həm də hər şeydən güclü olan taleyə qarşı vuruşmaq deməkdir. Məhz belə dövrlərdə yüksək şəxsiyyətlər yaranır və onlar dünyanın ən azı müəyyən hissəsinin taleyini həll etməyə qadir olurlar. Onlar əbədi ulduzlar kimi unutqanlıq gecələrində də daim işıq saçırlar.

Səlahəddin gözəl xarakterə malik idi, xristianlar və müsəlmanlar arasında əsl cəngavər kimi şöhrət tapmışdı. Onun alicənablığı Riçarda etdiyi güzəştlərdə və əsirlərə münasibətində öz əksini tapırdı. Səlahəddin qeyri-adi dərəcədə xoş xasiyyətli insan idi, billur təmizliyə malik idi. O, heç vaxt ruhdan düşmürdü, qadınlara, bütün zəif insanlara münasibətində əsl xeyirxahlıq nümunəsi göstərirdi, uşaqları çox sevirdi.

Onun uğurlarının mənbəyi hər şeydən əvvəl onun şəxsiyyətində qərar tutmuşdu. O, islam ölkələrini işğalçı səlibçilərə qarşı mübarizə üçün birləşdirmişdi. Lakin onun da zəif cəhətləri var idi, taktikada güclü deyildi, həm də onun ordusu muzdlulardan ibarət idi. Özü deyirdi ki, “mən onu öz ardımca aparmasam və hər an ona nəzarət etməsəm, mənim ordum heç nəyə yaramır”.

Səlahəddin Şərqin tarixində fateh kimi qaldı, o, Qərbin müdaxiləsini dayandırdı və islamın gücünü Qərbə qarşı yönəltdi. O, ram olmayan bu qüvvələri bir andaca birləşdirməyi bacaran qəhrəman idi. Nəhayət, o, islamın yüksək ideallarını və ləyaqətlərini öz şəxsiyyətində təcəssüm etdirən bir müqəddəs idi.

Döyüşdə ilk “güc sınaqları”, həm də məğlubiyyətlər Səlahəddinə göstərdi ki, səlibçilərlə bacarmaq o qədər də asan məsələ deyildir. Hərbi əməliyyatlarla qələbə çalmaq mümkün olmayacaqdır. Bu vaxt Sultana Səlahəddinin iqtisadi dühası köməyə gəldi. O, səlibçilərə qarşı iqtisadi müharibə aparmağı qət etdi. Həmin vaxtlarda Avropa rıtsarları ədviyyat ticarətindən böyük fayda götürürdülər. Ədviyyatın daşındığı yolun baş mərhələsi olan Aralıq dənizi ilə aparılan ticarətə bütünlüklə italyan şəhər-dövlətləri nəzarət edirdi. Qırmızı dəniz və karvanların getdiyi quru yollar isə Səlahəddinin əlinə keçmişdi. Bundan sonra Avropa feodal qəsrləri ədviyyat ticarətində demək olar ki, bütün gəlirlərini itirdilər. İqtisadi müharibə hərbi və diplomatik zəfərə də yol açdı və Səlahəddinin müdrikliyini göstərdi.

Xristofor Kolumb

Calamatias virtutis occasio (lat.) – Bədbəxtlik igidlik üçün səbəb rolunu oynayır.

Seneka

Azad o adamdır ki, yalanı səmimi qaydada həqiqət kimi qəbul edir.

Epiktet

Yeni Dünyanı kəşf edən Xristofor Kolumb (ispan dilində Kristobal Kolon) bütün dövrlərin ən böyük dənizçilərindən, səyyahlarından biri olmuşdur, lakin İspaniyaya məxsus olduğunu iddia etdiyi Qərbi İndiyalardakı despotik və şıltaq inzibatçılığı özü haqqındakı müsbət rəyin bir qədər dəyişilməsi ilə nəticələndi. Kolumb dəqiq məlum olan səyahətçilərdən biridir ki, Atlantik okeanı şimal yarımkürəsində üzüb keçmiş və ilk avropalıdır ki, Karib dənizinə gedib çıxmışdır. O, Cənubi və Mərkəzi Amerikanın başlanğıcını qoymuşdu. Çox sayda adaları kəşf etmişdi. Onun qeyri-adi və yüksək təxəyyüllü ağlı yüksək köklənmiş və avtokratik xarakteri ilə birləşməklə, onu azmaq yoluna yönəltdi, əvvəlcə ona şöhrət və var-dövlət gətirsə də, lakin sonradan taleyinin faciəli qaydada dəyişilməsinə səbəb oldu, onun Yeni Dünyaya axırıncı səfərindən bu dəniz-okean dənizlərinin admiralı və İndiyaların vitse-kralı qandalda qayıtdı. Ömrünün bir hissəsindəki şərəf və böyük mülkiyyət qazanmaq üçün ürək ağrıdan cəhdləri onu çaşdırmışdı.

O, italyan liman şəhəri olan Genuyada yaşayan toxucu kişinin oğlu idi. Onun anadanolma tarixi dəqiq bilinmir, güman edilir ki, 1451-ci ildə anadan olmuşdur. Belə hesab edilir ki, ilk olaraq atasının sənəti üzrə işləmiş, 14 yaşı olanda dənizdə üzməyə yollanmışdı. Yəqin ki, o, 1472-73-cü illərdə dəniz quldurunun xidmətində olmuşdu, sonrakı ili isə yunan adası Kosda yaşamışdı. Müqəddəs Vinsent burnu döyüşündə iştirak etdikdə onun olduğu gəmi yanmış, avarların köməyi ilə o, üzüb Portuqaliya sahilinə çıxmışdı. Genuyaya qarşı Portuqaliyanın tərəfində vuruşması onun vətənpərvər olmamasından xəbər verir. O, bir daha heç vaxt Genuyaya qayıtmadı, hətta qardaşlarına məktublarını da italyanca yazmırdı, yalnız ispan dilində yazmağa üstünlük verirdi. Qardaşları da özlərini ispan dili qaydasında Kolon adlandırırdı (onun italyanca soyadını bildirən colombo sözü “göyərçin” deməkdir). Bu faktlar göstərir ki, Kolumb Genuyada məskunlaşmış ispan-yəhudi ailəsindən idi.

Kolumb Amerikanı astronomiyadan çox peyğəmbərə möhkəm inanmağına görə kəşf etmişdi. O, 1502-ci ildə kral Ferdinand və kraliça İzabellaya yazırdı ki, (bu ər-arvad rüşeym halında olan mərkəzləşmiş İspaniyanın – Araqon və Kastiliyanın həmhökmdarları idilər), “İndiyalara səfəri icra edəndə nə matematikadan, nə də xəritələrdən istifadə etməmişdim. Yalnız İsayyanın (peyğəmbər) sözlərini bütünlüklə yerinə yetirmişdim”. O, Bibliyadakı İsayyaya aid 11:10-12 (ayələrində) abzaslarında ifadə olunan fikri nəzərdə tuturdu. Axı onun həyatı dramatik səhnələrlə zəngin idi. Gəmi qəzasından fövqəltəbii qaydada xilas olub Portuqaliyaya gəlməsi də, sonra baş verən hadisələr də qəribəlikdən xali deyildi.

Belə güman edirlər ki, hələ 1474-cü ildə astronom və coğrafiyaşünas Paolo Toskanelli ona məktubunda yazmışdı ki, onun rəyinə əməl edib, əgər qərbə tərəf üzülsə, dəniz yolu ilə Hindistana daha qısa müddətdə çatmaq mümkündür. Elə o vaxtlar Kolumb Hindistana səyahət etmək barədəki öz layihəsi barədə fikirləşməyə başlamışdı.

Portuqaliya o vaxt məlum olan dünyanın qərb qurtaracağı idi, Lissabon isə (bu şəhər Odisseyin – Ulissin şərəfinə belə adlandırılmışdı, qədim yunan mifologiyasının macəraçı qəhrəmanının adını bütünlüklə doğruldurdu) yeni torpaqlar kəşf etməklə bağlı olan dənizçilərin mühüm görüş yeri idi. Portuqaliyalılar buradan üzüb Madeyranı kəşf etmişdilər, Afrikanın Atlantik okeanı sahillərinə gəlib çıxmışdılar. Şəhər həm də artıq incəsənət və elmlər üçün, xüsusən kosmoqrafiya və astronomiya üzrə mərkəz rolunu oynayırdı. Güman ki, Xristofor da kiçik qardaşı Bartolomey ilə bura gəlib çıxmışdı. O, dənizə görə vətənini tərk etmişdi və kartoqrafçı kimi fəaliyyət göstərirdi.

Şərqə çatmaq üçün qərb tərəfə üzmək, yuxarıda deyildiyi kimi, ilk dəfə florensiyalı bir kartoqrafın ağlına gəlmişdi. Portuqaliyada sahilə çıxdıqdan sonra Kolumb İspaniyaya üzmüşdü və bu səfəri vaxtı artıq Qərb yolu ilə “Kataya” (o vaxtlar Avropada Çini belə adlandırırdılar) üzmək barədə düşünmüşdü. Sonra o, Madeyra adalarında məskunlaşdıqda Cənubi Atlantikaya üzmək istəmişdi, bir ya iki dəfə Qızıl sahildəki Portuqaliya ticarət postuna səfər etmişdi. Burada o, şəkər qamışlarını və şam ağacının gövdəsini gördükdə qərb üfüqünün arxasında torpaqların mövcud olmasının bəzi işarələrinin mövcudluğunu güman etmişdi.

Lissabona geri döndükdən sonra o, şərq barədəki yazıları, Marko Polonun sərgüzəştlərini oxudu. Baxmayaraq ki, o, Ptolomeyi öyrənmişdi – onun Asiyanın ölçüsü barədə yanlış nəzəriyyəsi Xristoforda möhkəm bir inam yaratdı ki, qərb tərəfə səyahət etməklə Asiyaya gedib çıxmaq olar. Apokrif (dinə görə qeyri-dəqiq olan) Bibliyası peyğəmbəri Ezdraya görə yer dəyirmidir. Qərbin qurtaracağı (İspaniya ilə) Şərqin qurtaracağı (“Hindistan”, başqa sözlə Asiya) arasındakı məsafə çox uzaqdır, lakin İspaniya ilə “Hindistan” arasındakı dəniz yolunun məsafəsi çox qısadır. Kolumb buna uyğun olaraq hesablamalar apardı. Bu hesablamalara görə “Hindistan” Kanar adalarından 6,3 min kilometr məsafədə olacaqdı. Doğrudan da bir qədər çox və ya az, bu məsafədə Amerika yerləşirdi.

Bu sistem Kolumbun təxəyyülünü alovlandırdı və Qərb yolunun açılması üçün onu kəşflərə səslədi. O, yeni yolla köhnə torpaqlara çatmaq istəyirdi. Lakin onun cəhdləri əbəs idi.

(Ardı var)

Orucov Telman

525-ci qəzet.- 2012.- 1 dekabr.- S.18.