Böyük şəxsiyyətlər
bütün dünyaya məxsusdur
Antonin kimi mənim üçün şəhər və
vətən Romadır, bir insan kimi isə – dünyadır.
Mark Avreli
Kolumbun düşmənləri krala və kraliçaya bəzi
şeyləri çatdırdılar. Lakin iyul ayında o, saraydan salam məktubu aldı. O, düşmənlərinə
qalib gəldi, onun bütün imtiyazları təsdiq edildi,
maddi vəziyyəti xeyli yaxşılaşdı. Espanyola royal malikanəsinin ona verilməsi, həmçinin
hersoq və ya markiz titulu verilməsi barədəki təkliflərdən
imtina etdi. Çünki hiss edirdi ki, malikanə nə qədər
böyük olsa da (172 mil x 86 mil), Yeni
Dünyadan çox kiçikdir.
Maliyyə çətinlikləri üçüncü
ekspedisiyaya yollanmağı ləngidirdi. 30 may 1498-ci ildə bu səfərə
yola çıxıldı. Altı gəmi 200
adamı daşıyırdı, bura dənizçilərin
özü daxil deyildi. O, axtardığı qitəyə
paralel istiqamətdə üzürdü, lakin istiqaməti dəyişib
şimala döndü, Dominikaya tərəf üzdü. O, bu
yeni torpağı Trinidad adlandırdı. O, ada ətrafında
üzüb qitəyə ayaq basdı. Lakin onu
ada hesab edərək tez oranı tərk etdi, axı o, Kubanı
“qitə” hesab edirdi. Pariya
yarımadasında olanda ispanlar yerli qadınlarda
boyunbağı gördükdə sevindilər ki, bu, həqiqətən
də onların Şərqdə olmalarının
sübutudur. Kolumb isə müşahidə
etmişdi ki, boğaz nəhəng və güclü şirin
su axını qəbul edir. Bu Orinoko
çayının mənsəblərindən biri idi. Bu müşahidəsindən belə bir fantastik nəzəriyyə
qurdu ki, o, cənnətdəki dörd çaydan (Bibliyada təsvir
olunanlardan) birinin mənsəbində dayanmışdır.
Bu cənnət yerin yuxarısında yerləşir,
yer isə dəyirmi deyildir, armud şəklindədir.
Kolumb Espanyolaya gəlib çıxanda gördü ki,
onun İzabellaya təyin etdiyi mer 70-ə yaxın öz
ardıcılı ilə Kolumba qarşı qiyam
qaldırmışdır.
Kral və kraliça könülsüz olaraq və
yavaş-yavaş belə bir rəyə gəldilər ki,
Kolumb yaxşı admiral olsa da, pis qubernatordur. Ona görə
də Espanyolaya başqa qubernator təyin edildi. Kolumb artıq bu qubernatora tabe olmalı idi,
bütün royal əmlakı, qəsrləri, silahları və
anbarları ona təhvil verməli idi. Həmin
qubernator Bobadilla 1500-cü ildə Espanyoladakı Santo Dominqoya
gəlib çıxdı. Ona çatdırdılar ki,
Kolumbun qardaşı Dieqo bir neçə ispanı dar
ağacından asmış, beş nəfər
isə hələ də bu cəzanı gözləyir. Qubernator dustaqların ona verilməsini tələb
etdikdə, Dieqo imtina etdi. O, qalaya girdi və dustaqlara nəzarəti
öz üzərinə götürdü. Kolumbla
görüşdükdə isə admiral onun təyinatını
tanımaqdan imtina etdi və dedi ki, kral və kraliça onu vəzifədən
məhrum edə bilməz. Qubernator onu və
Dieqonu dustaq edib onları qandalladı. Kolumb
onu İspaniyaya göndərəndə qorxdu ki, yəqin onu
dar ağacına aparırlar. Səfər
vaxtı ona hörmətlə yanaşılsa da, zəncirdən
azad edilməsindən imtina etdi. 1500-cü
ilin noyabrında o, Kadisdə sahilə çıxdı.
Kral və kraliça bu vaxt Qranadada idilər, bu
xəbərlərdən mütəəssir oldular. Onun azad edilməsi əmrini verdilər, ona 2 min dukat
pul göndərdilər, qardaşı ilə birlikdə saraya
dəvət etdilər. Kolumb öz royal
himayəçilərini görəndə diz üstə
çökdü və göz yaşları onu boğdu.
Kralın və kraliçanın ona yazığı gəldi,
müəyyən alicənablıq göstərdilər, lakin
admiralın siyasi qabiliyyəti barədə öz rəylərini
dəyişdirmədilər. Kolumbun Yeni
Dünyadakı arzuları puça
çıxmışdı.
Digər kəşf edənlər kütləsi onun dənizlərində
üzür, onun torpaqlarında sahilə
çıxırdılar. Kral və
kraliçanın iradəsi ilə o, Espanyolaya
qayıtmadı, bundan sonra o, digər dənizlərdə yeni
kəşflər etmək barədə
düşünürdü.
Bobadillanı
yeni qubernator əvəz etdi, o, Kolumbun müsadirə
edilmiş mülkiyyətini bərpa etmək göstərişini
verdi. Kolumb isə yeni səfərə
hazırlaşırdı. Dördüncü səyahətinə
o, dörd gəmi götürdü və 146 adam
seçdi. Böyük oğlu Dieqonu sarayda onu təmsil
etmək üçün İspaniyada saxlatdı. 1502-ci ildə Kolumb Kadisdən yola düşdü.
İyun ayında kəşf etdiyi adanı Santo
Dominqo adlandırdı. Sonra o Yamaykaya
üzdü, Honduras sahili boyu dolaşdı. O, krala və
kraliçaya yazırdı ki, “buradan Qanq çayına on
günlük məsafə vardır”, buranı da o,
yerüstü cənnət kimi qəbul edirdi.
1503-cü ilin martında Panamadakı Manqo əyalətində
oldu, buranı o, Katayın yanı hesab edirdi. Xristofor Kolumb
özünün dördüncü ekspedisiyası vaxtı hələ
də yeni kəşf edilmiş torpaqlardan Cənubi Asiyaya, ədviyyatlar
mənbəyinə yol tapmaq istəyirdi. 1453-cü
ildə Osmanlı imperatoru Mehmet Fateh Konstantinopolu işğal
edib, Bizansı tarix səhifəsindən sildikdən sonra, ərəb
tacirlərinin köməyi ilə ədviyyat ticarətini
Avropaya aparan yol türklər tərəfindən
bağlanmışdı. Ona görə də
Hindistana yeni yollar axtarışı zərurəti
yaranmışdı. Vasko da Qama da Xoş
Ümid burnunu keçməklə Hind okeanına, Hindistana gedən
yolu kəşf etmişdi. Xoş Ümid burnuna portuqaliyalılar
ağalıq edirdilər, ona görə də ispanlar başqa
yol tapmağa can atırdılar. Bu səbəbdən
də Kolumb qərbə tərəf üzüb, Hindistana,
bütövlükdə Cənubi Asiyaya yeni yol açmaq istəyirdi.
Buna möhkəm inandığından Kolumb Yeni
Dünyanı kəşf etdiyini heç ağlına da gətirmirdi.
Bütöv
bir il ərzində Kolumb adətən
qarşılaşdığı bütün bəlalara
qarşı mübarizə apardı, səhhəti pis idi,
sığınacağı və ərzağı yox idi, həm
də artıq arzuları puç olmuşdu. 1504-cü
ilin sentyabrında o, İspaniyaya yola düşdü. Artrit xəstəliyi ucbatından o, çətinliklə
hərəkət edirdi və Sevilyaya aparılmalı idi.
Kolumb ümid edirdi ki, “İndiyalardakı əldə
etdiklərini bərpa edəcəkdir”. Lakin
onun ümidi boşa çıxdı. O, İndiyalar və
onların qızılı barədə bir-birinin ardınca
memuarlar yazırdı. Nəhayət, 1505-ci ildə
Ferdinand tərəfindən Seqoviyada qəbul edildi və
xahiş etdi ki, “mənim şərəfimə paytaxt,
hökumət və İndiyaların mülkiyyəti” bərpa
edilsin. Kral rəhmdil idi və Kolumba
yaxşılıq etmək istəyirdi. Lakin
məsuliyyətli bir monarx kimi Ferdinand ehtirasla coşan
admiralı yenidən qubernator təyin edə bilməzdi.
Kolumbun səhhəti daha da pisləşmişdi.
O, 19 may 1506-cı ildə Valyadoliddə vəsiyyətini
yazdı və sabahısı günü öldü. Kolumbun
ölümündən əvvəlki axırıncı
sözləri belə olmuşdu: “Allah, öz ruhumu sənin əlinə
təqdim edirəm”.
Kolumbu Amerikanı birinci kəşf edən kimi yalnız
müəyyən düzəlişlə adlandırmaq olar,
axı hələ orta əsrlərdə avropalılar island
vikinqlərinin timsalında Mərkəzi Amerika ərazilərində
olmuşdular.
Lakin bu səfərlər barədə məlumat
Skandinaviyadan kənarda heç kəsə məlum deyildi.
Məhz Kolumbun ekspedisiyası ilk dəfə həmin
torpaq barədə məlumatları bütün Qərbə
çatdırdı və bundan bir qədər sonra
Amerikanın avropalılar tərəfindən məskunlaşmasına
başlandı. Bu gün çox işlənən
dünyanın qlobalizasiyası prosesi də başlanğıcını
Kolumbdan və avropalıların müstəmləkə
imperiyalarını yaratmasından götürür.
Xristofor Kolumbun adı Amerikalarda əbədiləşdirilmişdir,
Cənubi Amerikadakı Kolumbiya ölkəsi onun adını
daşıyır, ABŞ-ın paytaxtı Vaşinqton şəhərinin
yerləşdiyi mahal da “Kolumbiya” adlanır. Nyu-Yorkun onun
adını daşıyan meydanında möhtəşəm
heykəli qoyulmuşdur.
Tanınmış amerikan yazıçısı
Vaşinqton İrvinq 1830-cu illərdə İspaniyada olarkən
Xristofor Kolumb barədə geniş məlumat toplamış,
onun əsasında böyük səyyahın tərcümeyi-halını
bədii şəkildə yazmışdı.
Lakin Cənubi Amerikada Kolumba münasibət birmənalı
deyildir, ona görə də 1992-ci ildə onun kəşfinin
500 illiyi həmin qitədə təntənəli qaydada qeyd
olunmadı.
Karakasda Kolumbun heykəlinin uçurulduğunu eşidən
Venesuela prezidenti Uqo Çaves bu qərarı bəyənmiş
və bəyan etmişdi ki, beş əsr
bundan əvvəl Amerikaya gələn Kolumb hindu əhalisinin
genosidinin başlanğıcını qoymuşdu. Bu sözlərdə həqiqət də vardır,
axı Kortesin Meksikada, Pisarronun Peruda etdiyi
qırğınlara, kütləvi cinayətlərə yolu məhz
Kolumbun kəşfi açmışdı.
Mikelancelo
Özünə elə var-dövlət yığ ki, onu
oğrular oğurlaya bilməzlər, tiranlar onu qəsb edə
bilməzlər. Öləndən sonra da o səninki kimi
qalacaq, heç vaxt azalmayacaq və məhv olmayacaqdır.
Hind zərb-məsəli
Ars longa, vita brevis (lat.) – İncəsənət əbədidir. Ömür isə
gödəkdir.
Latın
zərb-məsəli
Bütün dövrlərin ən böyük heykəltəraşı Mikelancelo Buanorotti Renessans ərzində heykəltəraşlıqda, rəssamlıqda və arxitekturada müqayisə edilə bilməyən bir şöhrət qazanmışdı. O, həm də öz əsrinin görkəmli şairi idi. Renessans (italyan dilində “dirçəliş” deməkdir) adlanan rəssamlıq tarixinə o, qeyri-adi bir təsir göstərmişdi. Bu dövrdə Mikelancelonun və Rafaelin başçılığı altında yüksək rəssamlığın nümunələri yaranmışdı.
Tsitseron deyirdi ki, “Aurum recludit cuneta” (lat.) – “Qızıl hər şeyi aşkara çıxarır”. Mikelancelonun timsalında demək olar ki, qızıldan da qiymətli olan nadir istedad onun sahibinin dühasının geniş üfüqlərini, əlçatmazlığını aşkara çıxardı. O, İntibahın elə böyük sənətkarlarından biridir ki, insan varlığının bütün rəngarəngliyini dərk etmiş, qeyri-adi istedadı hesabına onu öz yaradıcılığında əks etdirmişdir.
Reformatsiya da öz mövcudluğuna görə müəyyən mənada Mikelanceloya borclu idi. Roma Papası II Yuli indulgensiyaları satmağı o qədər çoxaltmışdı ki, özünə füsunkar bir sərdabə tikdirə bilsin, bunu isə Mikelancelo yaratmalı idi. İndulgensiyalara, bu vasitə ilə kilsənin adamlardan pul yığmasına etiraz əlaməti olaraq Martin Lüter və digərləri qiyam qaldırdılar və xristian kilsəsi nəticədə iki hissəyə bölündü. Mikelancelo özü də deyirdi ki, Allahın mərhəmətini pulla satın almaq olmaz, onu qazanmaq da olmaz. Allah, bəndəsinə özü mərhəmət göstərir.
Mikelancelo həm də barokko üslubunun atası hesab olunur. Çünki o, Sikstin kapellasının plafonunda olan kimi qəribə görünüşlü obrazlar yaratmışdı. Bütün bunları nəzərə aldıqda, Mikelancelo rəssamlıq tarixində çox təsirli rol oynamışdır.
Uilyam Şekspir anadan olan ildə Mikelancelo ölmüşdü və heykəltəraşın həyatı həftəbəhəftə olmasa da, aybaay yenidən təsvir oluna bilərdi. Bu təfsilatlar onun başqalarına yazdığı və özünə yazılan məktublardan çıxarıla bilərdi. Müasiri Corco Vazari isə onun maraqlı tərcümeyi-halını yazmışdı. Görkəmli amerikan yazıçısı İrvinq Stounun 1961-ci ildə yazdığı “Əzablar və sevinclər” romanı Mikelanceloya həsr olunmaqla, əsərdə Vazarinin qələmindən çıxan təcrümeyi-haldan geniş istifadə edilmişdir.
Mikelancelo 1475-ci ildə Toskana əyalətindəki Apetso yaxınlığındakı kiçik Kapreze şəhərində yoxsullaşmış zadəgan Lyudovik Buanopottinin ailəsində anadan olmuşdu, indi şəhərin adına rəsmi qaydada “Mikelancelo” sözü də əlavə olunmuşdur. O, anadan olandan sonra ailə Florensiyaya köçmüşdü. Altı yaşı olanda anasını itirmişdi. O, həyatı boyu atasına və beş qardaşına çox bağlı olmuşdu. Kənddəki dayənin himayəsinə verilmiş, burada ər və arvad Topolinolar onu tərbiyə etmişdilər. Bu oğlan yazmaqdan və oxumaqdan əvvəl gili qatıb yoğurmağı və tişədən istifadə etməyi öyrənmişdi. Bunu o, dostu Vazariyə sonralar özü danışmışdı. On üç yaşında Domeniko Girlyando onu emalatxanasında şagirdliyə götürmüşdü. Bir ildən sonra o, digər heykəltəraşın məktəbinə keçdi, bu məktəb isə Florensiyanın həqiqi ağası Lorentso de Mediçinin himayəsi altında idi.
Mediçi Mikelancelonun istedadına bələd olur və ona himayəçilik göstərir. İki il (1490-1492-ci illər) ərzində o, Mediçilərin sarayında qalır.
Onun “birinci rəssamlıq” adlandırdığı heykəltəraşlığa güclü sevgisi yaranmışdı. Bu müddətdə o, “Pilləkənlər yanında madonna” və “Kentavrların döyüşü” heykəllərini yaratmışdı. O, Lorentso Mediçidən kiçik məbləğdə təqaüd alırdı. Lorentso 1492-ci ildə öldükdən sonra Mikelancelo sakitcə Bolonyaya qaçdı və orada yaşadı. Burada üç kiçik heykəl yondu. Yenidən Florensiyaya qayıtdıqdan sonra “Müqəddəs Yoxannes” və “Yatan Kupidon” heykəllərini yaratdı. Ağacdan “Çarmıxa çəkilmə” heykəlini yondu.
(Ardı var)
Telman Orucov
525-ci qəzet.-
2012.- 15 dekabr.- S18.