“Sonuncu fateh” – tarixi gerçəklik və
bədii həqiqət
Yazıçı Hüseynbala Mirələmovun
imzası Azərbaycan oxucusuna yaxşı tanışdır və
əsərləri qonşu Rusiya və Türkiyədə də
rəğbətlə qarşılanan ədibin
yaradıcılıq uğurlarından, bir sənətkar
olaraq özünəməxsus xüsusiyyətlərindən
danışmaq niyyətindən büsbütün uzağam. Tarixi
mövzuda, tarixi şəxsiyyət barədə bədii əsər
yazmağın nə qədər çətin və məsuliyyətli
olduğunu əsaslandırmaq üçün uzun-uzadı
fikirlər yürütməyə də lüzum görmürəm.
İki məqamı vurğulamaq istəyirəm.
Əvvəla, haqqında yazdığın
tarixi şəraiti və həmin şəraitin yetirməsi
olan şəxsiyyəti mükəmməl şəkildə
tanımalı, ikincisi, tarixi faktı ədəbi fakt kimi dəyərləndirib
ümumiləşdirməyi bacarmalısan.
H. Mirələmov
Nadir şahın yaşadığı mürəkkəb,
qarmaqarışıq tarixi şəraiti və bir insan olaraq
Nadirin və digər qəhrəmanlarının ziddiyyətli
xarakterini fəhmli, faktları tutuşdurub əsl həqiqəti
ortaya çıxarmağı bacaran tarixçi və cəmiyyətşünas
kimi dərindən öyrənmiş, öyrəndiklərini
yazıçı idealına uyğun olaraq zərgər səliqəsi
ilə ümumiləşdirərək bədiiləşdirə
bilmişdir. Məhz bu iki cəhət əsərin
müvəffəqiyyətini təmin etmiş, oxucu uydurma
tarixin və taleyi rəvayətlərə
bürünmüş qəhrəmanların yox, həqiqiətə
daha yaxın tarixi olayların və bu tarixin övladları
olan qəhrəmanların biri digərinə bənzəməyən
xarakterləri, uğrunda mübarizə apardıqları
amallarla tanışlıq imkanı əldə edə
bilmişdir.
Proloq,
üç kitab, altı hissə və epiloqdan ibarət olan
roman əvvəldən axıra qədər oxucunu arxası ilə
aparmaq gücünə malik olan tarixi həqiqətlər, biri
digərindən doğan ehtiras dolu əhvalatlar üzərində
qurulmuş, əsərin baş qəhrəmanı Nadir bir
obraz kimi dinamik inkişafda, digər qəhrəmanlar isə
zamanın tələbinə uyğun olaraq müxtəlif vəziyyətlərdə
oxunaqlı dil və mükəmməl bədii boyalarla
oxuculara təqdim olunmuşdur. Azərbaycan da daxil olmaqla
İranın 1700-1747-il illər arası ictimai və siyasi həyatı,
son Səfəvi şahları və onların aqibəti, Nadir
və onunla əlaqəli məsələlər tarixi faktlar əsasında
ilk dəfə olaraq əhatəli şəkildə bədii ədəbiyyatda
gətirilmiş, gərgin və üzücü əmək
sayəsində böyük ustalıq və vətəndaş
yanğısı ilə monumental bir sənət abidəsi
yaradılmışdır.
Romanın adı “Sonuncu fateh” olsa da, əsəri sırf
Nadir şah haqqında tarixi xronika, yaxud “Nadirnamə” kimi qəbul
etmək, bizcə, doğru olmaz. Romanda təsvir olunan, bədii həllini
tapan məsələlər qismən Nadirin ətrafında cərəyan
etsə də, burada əsası Şah İsmayıl Xətayi
tərəfindən qoyulmuş Qızılbaş Səfəfi
dövlətinin çöküşü və tarix səhnəsindən
silinməsi, yeni bir sülalənin – Əfşarların
hakimiyyətə gəlişi və on bir illik səltənəti
bədii predmet kimi seiçlmiş, çoxsaylı surətlər
və oxucunu riqqətə gətirəcək hadisələr
vasitəsi ilə yazıçı idealına uyğun olaraq
bədiiləşdirilmişdir.
Mükəmməl struktura, bitkin süjet və
kompozisiyaya malik romanın proloqunun iki cümlədən ibarət
ilk abzasının son – “Ətəyində seyrək ağaclar
görünən təpənin başında bayquş
aram-aram ulamağa başladı” cümləsi ayıq oxucunu bəri
başdan “Ölüm, ya olum” sualı üzərində
qurulmuş bir əsərə şahidlik edəcəyindən
xəbər verir. Oxucu fövrən düşünür
ki, o, nə adi məişət səhnələrinin, nə
sentimental hisslərin, nə də xəyal və əfsanələrlə
süslənmiş cəzbedici hadisələrin şahidi
olmayacaq.
Əsərin ilk hissələrini oxuduqca adamın
gözləri qarşısında əvvəlki şöhrətini
itirmiş, parça-parça olmuş bir məmləkət
canlanır. Sahibsiz bir məmləkət – rəhbəri Şah
Sultan Hüseyn kimi fərsiz bir məmləkət. Bu məmləkət xilaskarına hamilədir və
onun gəlişini səbirsizliklə gözləməkdədir.
Son Səfəvi şahlarının fərasətsizliyi və
onları əhatə edən əyan-əşrəflərin
şərəfsizliyi ucbatından hər bucağında mərkəzi
hakimiyyətə asi olub özünü hakimi-mütləq
elan edibən ölkəni ata malı kimi
bülüşdürən dargözlərin, Vətəni
kiçildə-kiçildə böyümək iddiasında
olanların arzusunu gözündə qoymağa qadir olan bir
gücə, xalqı arxasınca aparıb
dağılmış məmləkəti yenidən qurmağa
qadir olan bir qüvvəyə, H. Mirələmovun “Fateh”
adlandırdığı bir xilaskara ehtiyacı var. Bu xilaskar
isə müəllifin əsərinə baş qəhrəman
seçdiyi Xorasan türkü, Əbivərdli Nadirdir.
H. Mirələmovun Nadiri uşaqlığından taleyin
sərt sınaqları ilə üz-üzə gəlməli
olub. Əvvəl
kürktikən, qocalandan sonra isə ilxıçılıq
edən İmamqulunun oğlu on iki yaşına qədər mədrəsə
təhsili almasa da, müəllifin təbirincə desək:
“heç əlifbeyi bilməsə” də həyat məktəbi
ona çox şey öyrədib. Təbiətin
qoynunda azad yaşadığından ilk gənclik illərindən
onda azadlıq eşqi formalaşıb. Allah-taalanın
seçilmiş bəndəsi kimi ona verdiyi fitri istedad sayəsində
daim ucalığa, liderliyə can atıb. On iki yaşında
ikən qəfil leysandan, aramsız göy gurultusundan vahimələnərək
uçuruma yuvarlanmaqda olan ilxını xilas edəndə də,
az sonra cavanları başına yığıb oymağın
mal-qarasını talan edən türkmənlərlə
savaşıb apardıqlarını geri alanda da, sehrkar kor Həsənəlinin
xeyir-duasını, anasının öyüd-nəsihətini dinləyəndə də, əsirlikdə
Buxaralı Qəmbərin nökəri olanda da onu yalnız bir
şey düşündürüb: Allahın nəzəri
üstümdədir və mən rəbbimin köməyi ilə
uca məqamlar sahibi olacağam.
Nadir bu daxili inam sayəsində ağlına və
dözümünə arxalanaraq gələcək arzularına
çatmaq üçün yollar axtarır. Anası
Gövhərbəyimin dar gün üçün
saxlamağı bacardığı və əsirlikdə axirət
dünyasına köç edərkən oğluna təqdim
etdiyi qızıllar Nadirin əsirlikdən qaçmaq,
doğma el-obasına qovuşmaq arzusuna yardımçı
olur. Buxaralı Qəmbərin gözəl qızı,
Nadirə könül vermiş və sevgisinə axıra qədər
sadiq qalmış Zəhranın həyatını təhlükəyə
salıb ona, qardaşı İbrahimə və Əmirquluya
köməyi sayəsində dörd illik məşəqqətli
əsirlik həyatından qurtulub Xorasana, doğma ata-baba
yurduna qayıtmağa müvəffəq olan Nadiri
düşündürən ilk məsələ ağır
günlərini yaşayan, fərsiz şahın – Sultan
Hüseynin acizliyi, qorxaqlığı ucbatından sanki
Allahın qəzəbinə gəlmiş Səfəvi-Qızılbaş
dövlətinin bu günkü durumu və gələcək
aqibəti olur.
Təbii ki, Nadir dərəbəylik
qanunları ilə idarə olunan ölkəni
düşdüyu səfalət və rəzalətdən
qurtarmaq iqtidarında deyil. Amma Nadir başa
düşür və qətii şəkildə əmin olur
ki, ölkəni, ən əvvəl tez-tez özbəklərin
və əfqanların hücumlarına məruz qalan
Xorasanı, Əbivərdi başıpozuq bir zümrədən
təmizləmək üçün gücə və bu
gücün ətrafında formalaşan ittifaqa ehtiyac var. Hələlik
real güc sahibi olmayan Nadir çıxış yolunu Baba
Əli bəy Əfşarın müdafiə dəstəsinə
qoşulmaqda görür. İyirmi iki
yaşında bu dəstəyə qoşulan Nadir tezliklə
Baba Əli bəyin rəğbətini qazanır. Ən çətin tapşırıqlar ona etibar
edilir və Nadirin sərkərdəlik bacarığı
üzə çıxır. Baba Əli bəyin
təklifi ilə onun qızı Fatimə ilə ailə quran
Nadir minbaşı olmaqla yanaşı, həm də yeni bir
titul – bəy titulu qazanır. Beləliklə,
tarix onun boynuna təkcə özünü, ailəsini yox, dar
mənada ətrafını, elini, geniş mənada isə məmləkətini
qorumaq haqqını qoyur.
Nadirin həyatının ikinci – bəylik mərhələsi
başlanır. Günü-güzəranı at belində, yerli
araqarışdıranlara və qonşu
işğalçılara qarşı mübarizədə
keçən “Nadir bəylik məqamına çatandan sonra
bir müddət öz mövqeyini möhkəmlətmək,
döyüşçülərin sayını artırmaq
üçün könüllülüər
yığır”, siyasi, iqtisadi, hərbi gücünü cəmləşdirib
bir araya gətirmək üçün etibarlı bir qərargaha
sahib olmaq qərarına gəlir və qayınatası Baba
Əli bəyin tövsiyəsi ilə Əbivərddən bir
qədər uzaq olsa da, alınmaz, möhtəşəm bir
istehkam kimi tanınan Kəlat qalasını tutmaq qərarına
gəlir. Qalanın hakimi, Nadirə qohumluğu
çatan Aşur bəyin taktiki səhvindən bacarıqla
istifadə edən Nadir qansız-qadasız istəyinə
çatır və gələcək planlarını həyata
keçirmək üçün quldurluq,
talançılıq və ümumiyyətlə hansı yolla
olursa-olsun əldə etdiyi var-dövləti qalada yerləşdirir.
Ordu saxlamaq gücünə malik sərvət
sahibinə çevrilən Nadir gələcək –
uşaqlıqdan beynində formalaşan “mən şah
olacağam” arzusundan kimsənin xəbərdar olmaması
üçün özünü Qızılbaş-Səfəvi
hakimiyyətinə sadiq olan bir şəxs kimi göstərir.
Nadir başa düşür ki, onun bu məqamda qəndəharlı
Mir Mahmud, Məşhəd hakimi Məlik Mahmud və qeyriləri
kimi birbaşa mütləq hakimiyyət arzusunda olması və
döyüşlərini, yürüşlərini məhz bu məqsədlə
həyata keçirməsini açıq şəkildə bəyan
etməsi onun şəksiz fəlakətinə və tarix səhnəsindən
silinməsinə səbəb olacaq.
Əsasən türkdilli tayfalardan ətrafına qüvvələr
toplayıb bütün mübarizəsini Səfəvi hakimiyyətinin
qorunmasına, parçalanmış qızılbaş
dövlətinin birləşdirilməsinə həsr etdiyini və
ətrafına cəmləşənləri də buna inandırmağı
bacaran Nadir bəy ələ düşmüş fürsətdən
istifadə edərək saraya yol tapmağa
çalışır. Hakimiyyəti idarə etmək
iqtidarında olmayan Şah Sultan Hüseyni taxtdan
uzaqlaşdırmaq üçün yollar axtarır. Təbii ki, Şah Sultan Hüseyni taxt-tacdan əl
çəkməyə vadar etmək o qədər də asan məsələ
deyil. Ölkəni nə qədər idarəolunmaz
hala gətirsə belə, o, sülalə hakimiyyətinə
adət etmiş İran xalqlarının qanuni
şahıdır. Onu ya cismən məhv etmək, ya da çevriliş yolu
ilə hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq olar. Tərəfdarlarının
belə “Şah” yox, “Molla” adlandırdığı Şah
Sultan Hüseynin İran taxtında oturması İran
üçün itirilmiş və itiriləcək torpaqlar,
bir yandan Rusiya, digər yandan Osmanlı əsarəti, ən əsası
isə məmləkətin dağılmaq təhlükəsi
deməkdir. Lakin o, şərəfsiz və aciz
bir məxluq olsa da, qanuni şahdır və İranda
yaşayan əhali özünü onun təbəəsi, onu
Yer üzünün Allahı hesab edir.
Ölkəni bürümüş hərc-mərclik və
xaosun məntiqi nəticəsi olaraq siyasət səhnəsinə
gəlmiş Nadir ağıllı adamdır və həyatın
qazanında bişə-bişə çox şeylər
öyrənib.
O başa düşür ki, çox şeylərin zorun vasitəsi
ilə həll olunduğu zamanlarda da zorun qarşısında
aciz qaldığı məqamlar var. Deməli, Nadir nə qədər
güclənsə də, ətrafına yeni qüvvələr
toplasa da, haqqında bir xilaskar, məğlubedilməzlik simvolu
kimi əfsanələr formalaşsa da, hələ ki, o,
şahı taxt-tacdan devirmək qüdrətində deyil. Bəs nə etməli?
Nadirin üstündə baş
sındırdığı sualı Mir Mahmud xan 1722-ci ilin 24
oktyabrında min nəfərlik əfqan ordusunu Əmənullah
xanın başçılığı ilə paytaxt
İsfahana yeridib Şah Sultan Hüseyni həbs, xəzinəni
qəsb etməklə cavablandırır. Əxlaq sahibi olan Nadirin etməyə
cəsarəti çatmadığı, iddiası bacarığına uyğun gəlməyən,
dövləti qurmaq yox, dağıtmaq fərasətində
olan Mir Mahmud həyata keçirir. Əfqanlar arasında o qədər
də hörmət sahibi olmayan, iyirmi səkkiz yaşlı,
dövlətçilik və siyasət sahəsində təcrübəsiz
bu gənc az sonra xəyanətinin
qurbanı olur və elə həmin il də öz əqrabalarından
olan Əşrəf xan tərəfindən başı kəsilir.
Şöhrəti artıq İranın hər yerinə
yayılan Nadir bəy indilik vəziyyətdən
çıxış yolunu vəliəhd Təhmasib Mirzə
ilə yaxınlaşmaqda görür. Düşünür
ki, şahzadənin rəğbətini qazanıb qəsb
olunmuş hakimiyyəti ona qaytarandan, onu hakimi-mütləq edəndən
sonra arzularına bir addım da yaxınlaşacaqdır. Şahzadənin və onun ətrafının yenidən
taxt-taca sahib olmağa qüdrəti olmadığını
bildiyindən, Nadir bəy qanuni vəliəhdin
varlığından istifadə etməklə həm əfqanları
hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq, həm də gələcək
planlarını həyata keçirmək üçün Təhmasib
Mirzəni bir növ öz ovuna çevirmək
üçün fəaliyyətə başlayır.
Nadirin hakimiyyət, taxt-tac uğrunda mübarizəsinin
üçüncü dövrü başlanır. Artıq onun Təhmasib Mirzəyə
və onun yaxın ətrafına yox, Təhmasib Mirzənin ona
ehtiyacı var. Təhmasib Mirzə istəməsə belə,
Nadirlə – öz fərmanı ilə “cəmi Xorasana öz
canişini təyin etdiyi və xan məqamına yüksəltdiyi
Nadir xanla ittifaq bağlamağa məcburdur. Babaları
Şah İsmaylı, Şah Təhmasib, Şah Abbas kimi
qüdrət sahibi olmasa da, cavan vəliəhd atası Şah
Sultan Hüseyndən ağılı və cəsarətlidir.
Yaxın ətrafından, zaman-zaman onunla birlikdə
olmuşlardan ehtiyat eləsə də, Nadir xanın köməyindən
istifadə etməyə məcburdur.
Nadir xan – bütün varlığı ilə Vətəninə
bağlı olan bu türk oğlu şah sarayında
yaşamasa da, saray intiriqalarından və şahların sabitqədəm
olmayan xarakterlərindən kifayət qədər məlumatlıdır. O, qəti şəkildə
bilir ki, şahların və həm də iradəsiz
şahların ipi üstə odun yığmaq olmaz. Əmindir ki, Təhmasib Mirzə onun yardımı ilə
qəsb olunmuş səltənətinə sahib durandan sonra onu
özünə rəqib hesab edərək aradan götürməyə
çalışacaqdır. Bəri
başdan həyatını sığortalamaq, məhrumiyyətlər
bahasına qazandığı məqamı qorumaq və hələlik
yalnız özünə bəlli olan arzusuna çatmaq
üçün o, şahı onunla saziş bağlamağa,
şahı özündən asılı vəziyyətə
salmağa çalışır. Ağlı
və cəsarəti sayəsində rəqiblərini
neytrallaşdırmağa, şahdan “Təhmasibqulu” ləqəbini
almaqla İran ərazisində şahdan sonra ikinci şəxs
statusuna müvəffəq olur. Bu zamandan
etibarən ölkəni faktiki olaraq Təhmasib Mirzə yox,
Nadir xan idarə etməyə başlayır.
İkinci Təhmasib şahın baş sərkərdəsi,
günü-güzəranı dövlətin itirilmiş
torpaqlarını qaytarmaq və əvvəlki şöhrətini
bərpa etməklə keçən Nadir xanın xəbəri
olmadan osmanlılarla və ruslarla imzaladığı,
İranın xeyirinə olmayan müqavilələr
bağlaması Nadiri qəti hərəkətə keçməyə
vadar edir. İllər uzunu ətrafına topladığı,
müxtəlif vilayətlərə və şah sarayına
yüksək vəzifələrə təyin etdiyi sadiq
adamlarının köməyinə və ordudakı
nüfuzuna arxalanaraq Təhmasibi taxtdan salmağa və onun səkkiz
aylıq oğlu Abbas Mirzəni Üçüncü Şah
Abbas adı ilə taxta çıxarmağa müvəffəq
olur.
Ağıl və zəhmət öz bəhrəsini
verir. Özünü yeni şahın qəyyumu elan edən
Nadir xan mütləq hakimə çevrilir. Gələcək arzusunun astanasında olan Nadir xan
ağıllı strateq kimi məmləkətin hər yerini Səfəvi
şahları dövründən qalan hakimlərdən təmizləmək
qərarına gəlir. Qardaşını,
oğlanlarını, qardaşı oğlanlarını,
yaxın əqrabalarını və illər uzunu ona sədaqətlə
xidmət etmiş silahdaşlarını ən ali
vəzifələrə yerləşdirir. Rusiya
və Osmanlı dövlətləri ilə münasibətləri
tənzimləməyə çalışır. Ölkədə əmin-amanlıq yaradıb
atacağı son addımın gərəkli olmasına zəmin
yaratmağa səy göstərir.
“Təhmasibqulu” ləqəbindən imtina edən, “Vəkilüddövlə”
və “Naibüssəltənə” vəzifələrini icra edən
Nadir xanın şəxsi rəşadəti və
ağıllı tədbirləri sayəsində ölkənin
itirilmiş torpaqları və nüfuzu özünə
qayıtmaqdadır. Artıq ölkə ərazisində və
yaxın ətrafda Nadir xanla üz-üzə gəlməyə,
onun qoyduğu qanunlara tabe olmamağa cəsarəti olan bir
qüvvə yoxdur. İndi məscidlərdə xütbələr
onun adına oxunur, zərbxanalarda sikkələr
onun adına kəsilir. Nadir xan tacsız
şahdır və tacın qanuni sahibi olmaq üçün
elə bir addım atmaq istəyir ki, bu addım
qansız-qadasız həyata keçsin, ölkədəki
nisbi sakitlik pozulmasın. Nadir xan başa
düşür ki, zor işlətməklə həyata
keçirilən taca sahib olma nə ölkə daxilində, nə
də ölkədən xaricdə səs-küysüz
ötüşməyəcək.
Biz qeyd etdik ki, Nadir xan cəsarətli səkərdə
olmaqla yanaşı, həm də müdrik və
ağıllı siyasətçidir. Məhz ağıl və
uzaqgörən siyasəti sayəsində o, Muğanda
İranın hər yerindən nümayəndələr dəvət
etməklə xalq qurultayı keçirir. Qurultay
nümayəndələrinin təkidi ilə taxt-taca sahib
olaraq şahlığını qanuniləşdirir və
Əfşarlar sülaləsinin əsasını qoyur.
Səltənətin qanuni sahibinə çevrilən, illərdən
bəri arzusunda olduğunu əldə edən Nadir şah
demokratik yolla hakimiyyətə gəlsə də, hakimiyyəti
demokratik yolla idarə etməyin mümkünsüz olduğunu
çox yaxşı başa düşür. Hələ
ölkə üçün görüləsi çox
işlər var və bu işlərin bir çoxunu zor işlətmədən
yerinə yetirmək mümkün deyil. Sonuncu
Səfəvi şahları dövründə özlərini
müstəqil hakim, bəzən şah elan edənlər –
dişi qana batmış canavarlar açıq şəkildə
meydan sulaya bilməsələr də məqam
düşdümü, məmləkətin müxtəlif yerlərində
ixtişaşlar törətməkdədirlər və Nadir
şah bu ixtişaşları silah gücünə yatırmaq
məcburiyyətindədir.
Qansız əldə etdiyi taxt-tacı qan bahasına
qorumağa məcbur olan Nadir şahı ölkənin
bütövlüyü məsələsi ilə yanaşı
məzhəb ixtilaflarının aradan qaldırılması da
çox düşündürür. Nadir şah İslam
tarixində misli görünməmiş bir islahatı həyata
keçirmək istəyir. Quran, Quranın göndərildiyi
sonuncu peyğəmbər bir olduğu kimi, məzhəbin də
bir olması ideyasını irəli sürən, şiə və
sünni fəqihlərinə məktublar göndərib
onları bir məzhəb ətrafında birləşməyə
çağıran Nadir şah əsrlərdən bəri
müsəlmanlar arasında təfriqə yaradan məzhəb
ayrı-seçkiliyini aradan qaldıra bilmir və əslində,
Nadir şahın qətlini tezləşdirən məsələlərdən
biri də atdığı bu radikal addım olur.
Hər necə qiymətləndirilirsə qiymətləndirilsin,
Nadir şahın hakimiyyət başına keçməsində
onun Səfəvi xanədanına etdiyi xəyanətin də
mühüm rolu olmuşdur. Təhmasib Mirzəni
devirib onun südəmər körpəsini şah elan edəndə
də, bu körpənin taleyini ümumxalq qurultayı ilə həll
edəndə də, Nadir şahın hərəkətlərində
xəyanət elementləri var. Ancaq bu xəyanətlər
zamanın tələbi ilə meydana gələn,
qaçılmaz xəyanətlərdir.
Nadir şah kimi güçlü bir şəxsiyyətin
hakimiyyət başında olması bir çox əyanlara, hətta
Nadir şahın yaxınlarına sərf etmir. İntriqa
yuvası olan saraylarda hörülən torlar Nadir şahın
oğul qatili olması ilə nəticələnir və Nadir
Rzaqulunun gözlərinə mil çəkdirməklə, onu
dünya işığından məhrum etməklə, əsində
ozü öz həyatını baltalayır. Rzaqulu kimi bir cəngavər oğuldan məhrum olan
Nadir şaha qarşı müxalif qüvvələrin baş
qaldıracağı şəksizdir. Rəqibi
uzaqda axtarmağa lüzum qalmır. Taleyin ironiyasına
bax ki, dost-doğma qardaşı oğlu Əliqulu Mirzə əmisinə
– əlinin üstündə əl olmayan fatehə asi olur.
Nadir şah qurduğu hakimiyyətin dayanıqlı
olmasına nə qədər cəhd etsə də, zaman və
Nadirin qurduğu dövlət quruluşu buna imkan vermir. Özünə,
min cür məşəqqətlər bahısına bərpa
etdiyi, qurduğu dövlətə qarşı yadlar bir tərəfə,
doğmalarından gördüyü xəyanətlər Nadir
şahı ölüm kürsüsünə tərəf
sürükləyir. İnandığı,
etibar etdiyi insanlar tərəfindən qətlə yetirilən
Nadir şahın aqibəti, əslində, bir vaxtlar etdiyi xəyanətlərin
bədəli kimi də düşünülə bilər.
“Sonuncu
fateh” romanının məramı, məfkurəsi və burada
bədiiləşdirilmiş hadisələrin gedişatı
aşağıdakı qənaətlərə gəlməyə
əsas verir:
– Əsər
dövlətin bütövləşməsi,
dağılmış məmləkəti necə bərpa etmək
haqqında tarixi sənədlərə söykənən, həqiqətləri
özündə əks etdirən, şövq və həvəslə
ərsəyə gətirilmiş dəyərli sənət
nümunəsidir;
– Hökmdarı, başçısı zəif olan dövlətlərin dağılması və özgürlüyünü itirib qonşu dövlətlərin köləsinə çevrilməyi tarixi zərurətdir;
– Milli birlik olmayan yerdə dirilikdən, dirçəlişdən danışmaq əbəsdir:
– İdeologiyası zəif olan, zora arxalanan dövlət başçısının tarix səhnəsində uzun müddət qalıb yaratdığı səltənəti yaşatmağı mümkünsüzdür;
– Hakimiyyət şübhə, etimadsızlıq ilə yox, qarşılıqlı inam əsasında idarə olunmalıdır;
– Qurucusu Şah İsmayıl Xətai, Mustafa Kamal Atatürk, Heydər Əliyev kimi dahi şəxsiyyətlər olan dövlətlərdə, məmləkətlərdə Təhmasibqulu, Nadirqulu kimilərinin meydana çıxması müşkül məsələdir;
– Haqqa, ədalətə söykənməyən, özündən sonra ləyaqətli siyasi varisi olmayan liderlərin, rəhbərlərin qurduqları dövlətin ömrü onların öz ömründən ziyadə olmur;
– Əsərin tərbiyəvi əhəmiyyətini şərtləndirən aforizm belədir: – Heç bir xəyanət əvəzsiz, heç bir cinayət cəzasız qalmır;
– Nəhayət, “Sonuncu fateh” tarixi roman janrının tələblərinə cavab verən monumental bədii salnamə, XVIII əsrin tarixi gerçəkliklərini və bədii həqiqətlərini özündə təcəssüm etdirən sanballı epopeyadır. Bu epopeya istedadlı yazıçı Hüseynbala Mirələmovun parlaq uğuru, Azərbaycan bədii nəsrinin ədəbi hadisəsidir.
İslam Qəribli
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
yazıçı-ədəbiyyatşünas
525-ci qəzet.-
2012.- 26 dekabr.- S.7.