“Beynəlxalq jurnalistikadakı proseslər, tendensiyalar özünü Azərbaycan mediasında da göstərir”

– İndi jurnalistika çox populyarlaşıb. Elə buna görə də mətbuata axın var. Qeyri-peşəkarlığın yaylımasının qarşısının alınmasında peşəkar jurnalistlərin üzərinə böyük bir iş düşür. Bununla bağlı bir sıra tədbirlər həyata keçirilməlidir. Öz şəxsi mənafeyi, qərəzli ambisiyaları naminə jurnalistikaya gələn təsadüfi insanlar mətbuatdan uzaqlaşdırılmalıdır.

– Belə bir uzaqlaşdırılma hansı yolla aparılmalıdır?

– Bu daha çox jurnalist təşkilatlarının üzərinə düşən bir işdir. Jurnalist etikası özünütənzimləmə mexanizmidir. Burada hüquqi tənzimləmədən söhbət getmir. Jurnalistlər problemi özləri öz aralarında həll eləməlidirlər. Həm də ciddi şəkildə. Bu həm də mənəvi məsələdir. Burada mənəvi təsir məsələsi də qabardılmalıdır. Bu gün bəzi qəzetlərdə işləyən jurnalistlər, xüsusilə də müxalifət mətbuatının jurnalistləri, haradansa bir informasiya alan kimi heç dəqiqləşdirməyə ehtiyac duymadan birbaşa təqdim edirlər. Əgər jurnalist təqdim olunan məlumatı heç olmasa özü üçün araşdırıb dəqiqləşdirmirsə, o necə özünə jurnalist deyə bilər? Bəziləri heç düşünmürlər ki, bəlkə elə bu informasiyanı mənim vasitəmlə cəmiyyətə ötürülməsində məndən istifadə edirlər? Bəli, çox zaman da bəzi jurnalistlərimizdən istifadə edirlər. Peşəkarlıq həm də informasiya mənbəyi ilə işləmək qabiliyyətidir. Mənbə ilə işləmək prinsiplərinə riayət eləmək hər bir jurnalist üçün vacibdir. Burada jurnalist qurumları tərəfindən monitorinqlər təşkil edilməlidir, araşdırmalar aparılmalıdır. Mətbuat Şurasının ildən-ilə uzanan “qara siyahısı” reketçiliyin artıq nə qədər inkişaf etdiyini göstərir. Jurnalistikadan şantaj vasitəsilə pul qazanmağa səy göstərmək tamamilə medianın fəlsəfəsinə ziddir. Bu, həm də təmiz işləyən, peşəkar jurnalistlərimizin adına da ləkədir. Hər nə qədər problemlər olsa da, jurnalistin qələmi pula satıla bilməz, jurnalist şantajçı, reket deyil ki? Jurnalist cəmiyyətdə baş verən hadisələri işıqlandıran, problemləri ictimailəşdirən bir institutdur. Burada yalnız şəxsi mənafeyini düşünüb hansısa əyri yollarla pul qazanmaq jurnalistikanın mahiyyətinə ziddir. Bəzən deyirlər ki, reketçiliylə məmurun düzgün işləməməsi zəmin yaradır. Razıyam, amma şəratmanı, böhtanı, qarayaxmanı da qeyd etmək lazımdır axı? Bu gün belə “jurnalist”lər yoxdurmu? Təəssüf ki, var. Halbuki beynəlxalq jurnalistikada şəxsi həyatın toxunulmazlığı, şərəf və ləyaqətin alçaldılmasının yolverilməzliyi əsas prinsiplərdən hesab olunur. Bu prinsiplərə ciddi şəkildə əməl olunmalıdır. Bütün beynəlxalq jurnalist qurumlarının hamısının peşə davranış kodekslərində birmənalı şəkildə adını çəkdiyim prinsiplərə əməl olunmasının vacibliyi vurğulanır. Bunlara sayğısızlıq ilk növbədə insanın yaşamaq hüququnun pozulmasıdır. Bundan önəmli nə ola bilər? Bütün bunlara görə təəssüf ki, bəzən bu gün jurnalis adı cəmiyyətdə şantajçı məfhumu ilə birgə assosiasiya olunur. Nəticədə bizim peşəmiz, təmiz işləyən, öz qələminə sadiq olan peşəkar həmkarlarımız gözdən düşür. Ona görə də bir daha vurğulamaq istəyirəm ki, burada daha çox mənəvi təsir gücündən istifadə edilməlidir. Əlbəttə, müəyyən qanunların qəbulu da vacibdir. Bu gün “Diffamasiya haqqında qanun”la bağlı söhbətlər aparılır. Amma qeyd edək ki, günahsızlıq prezumpsiyası da ən azı bu qanun qədər vacibdir. Peşə etikasında ən vacib detallardan biri də günahsızlıq prezumpsiyasıdır. Bir insan haqqında məhkəmə hökmü olmadan, rəsmi hökm çıxarılmadan onu günahkar elan eləmək olmaz. Bu beynəlxalq jurnalistikanın bir nömrəli standart qanunlarından biridir. Diffamasiya ilə bağlı qanun qəbul edilməmişdən qabaq düşünürəm ki, jurnalistlərin hüquqi maarifləndirlməsi məsələsinə də diqqət yetirilməlidir. Peşə davranışının istiqamətləndiriməsi iki formada gedir: özünütənzimləmə və hüquqi tənzimləmə prosesi əsasında. Bəzən bizdə jurnalistin fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsini onun hansısa qəlibə salınması, yaxud söz və fikir azadlığının məhdudlaşdırılması kimi qəbul edirlər. Amma qətiyyən belə deyil. Bir misal deyim: Böyük Britaniyada tirajın müəyyən həddini keçdikdən sonra dövlətdən icazə almaq tələb olunur. İndi bunu belə qəbul edək ki, orada jurnalistikada məhdudlaşdırma aparılır? Bu gün çoxumuz Böyük Britaniyanı, onun jurnalistika məktəbini kanon kimi qəbul edirik. Bütün sivil ölkələrdə hüquqi tənzimləmələr mövcuddur. Hüquqi tənzimləmələrdən kənara çıxmaq olmaz, çıxılsa, böyük xaos, anarxiya yaranar. “Diffamasiya haqqında qanun”a gəlincə, bu barədə fikrim belədir ki, bu qanun istənilən halda qəbul edilməlidir. Amma bir məsələ var ki, zənnimcə, cəmiyyətdən daha çox jurnalistlərimiz bu qanunun qəbuluna hazır deyillər. Qanunun qəbulundan əvvəl həm cəmiyyətdə, həm də jurnalistlər arasında geniş maarifləndirmə işi aparılmalıdır. Problemə hərtərəfli yanaşmaq zəruridir. Qanunu qəbul eləmək asandır, lakin sonrasını da fikirləşmək lazımdır.

– Mətbuatımzda hazırki fikir, söz azadlığı, plüralizmin təmini sizi qane edirmi?

– Mətbuatımızdakı fikir, ifadə, söz azadlığının hazırki durumu məni qane edir. Bu gün mətbuatımızın istənilən istiqamətinə nəzər saldıqda rəngarəngliyi görmək mümkündür. Siyasi yönümdən asılı olmayaraq mətbuat orqanları çap edilir. Hər kəs istədiyi fikri, arzuladığı formada ifadə etmək imkanına malikdir. Mətbuat azadlığının bəzən iddia edildiyi kimi hər hansı bir basqıya uğramasının şahidi olmuruq. Bu gün Azərbaycan qanunvericiliyinə görə 18 yaşına çatan istənilən şəxs qəzet təsisi edə bilər, ən azından bloq açıb fəaliyyət göstərmək, orada istədiyini yazmaq imkanı var. Sosial media, bloq jurnalistikası bu gün çox inkişaf edib. Belə olan bir şəraitdə söz və ifadə azadlığının basqı altında olmasından şikayətlənənləri başa düşmürəm. Faktiki olaraq hər şey göz qabağındadır, belə bir basqıdan söhbət belə gedə bilməz.

– Sosial medianın inkişafından, bloq jurnalistikasından söz açdınız. Bu gün cəmiyyətimizin bu istiqamətlərə ehtiyacı hansı səviyyədədir?

– Bunlar artıq jurnalistikada janrların transformasiyasıdır. Texnologiyaların inkişafı, cəmiyyətin yeniləşməsi ilə bağlı jurnalistika da yavaş-yavaş simasını dəyişir. Jurnalistika həddindən artıq dinamik bir sahə olduğu üçün cəmiyyətdə gedən bütün dəyişmələrə çevik reaksiya verir. Mətbuat hər gün inkişaf edir. Bu dəyişikliklər gedəcək və onları normal qəbul etmək lazımdır. Lakin əlbəttə ki, maarifləndirmə işi aparılmalı, ümumilikdə onların doğru istiqamətləndirilməsi təşkil olunmalıdır. Qloballaşan dünyanın tərkib hissəsi kimi bu dəyişikliklərə adaptasiya olmalıyıq. Bu gün beynəlxalq jurnalistikanın daha ciddi problemləri var. Qlobal informasiya məkanında informasiyanın tək əldə, monopoliyada cəmləşməsi bu gün beynəlxalq jurnalistikanı narahat edən əsas məsələdir. Beynəlxalq Jurnalistlər Federasiyası hələ 2001-ci ildə Seulda bir konfrans keçirmişdi. Onlar həmin vaxt SOS bəyanat yaydılar ki, hazırda qlobal informasiya məkanı ABŞ və Qərbi Avropaya aid olan bir ovuc media holdinqin nəzarəti altındadır. Bununla onlar beynəlxalq jurnalist təşkilatlarının diqqətini bu istiqamətə yönəltməyə çalışdılar. Bu gün faktdır ki, nəhəng media holdinqlər informasiyadan öz maraqları, öz dövlətlərinin mənafeləri üçün istifadə edirlər. Suriyada baş verən hadisələri bu gün Rusiya, Türkiyə, İran, Qərbi Avropa və ABŞ mətbuatı tam fərqli istiqamətlərdən şərh edir. Fərqli mövqelər ortaya qoyulur, adi informasiya fərqli tonlarla, müxtəlif üslublarda təqdim olunur. Burada sözün seçilməsi və təqdim olunması da böyük təsir gücünə malikdir. Ümumiyyətlə, hansısa ölkənin mətbuatını meyar olaraq seçmək doğru deyil. Nəzərə alaq ki, azadlıq özü belə nisbi anlayışdır. Mütləq azadlıq yoxdur. Mətbuat azadlığı anlayışı da həmçinin. Mütləq azadlıq dağıdıcıdır, sivil cəmiyyət də bunu qəbul edə bilməz. Bütün bunlar göstərir ki, informasiya çox qiymətli əmtəədir, getdikcə qiyməti daha da qalxacaq. Bu da mətbuatın cəlbedicilyini artırır, buraya kütləvi axını şərtləndirir.

– Bu gün media kuluarlarında daha çox print mətbuatının sıradan çıxacağı ilə bağlı fikirlər dolaşır...

– Ümumiyyətlə, hazırda dünyada çap məhsullarının iqtisadi problemi mövcuddur. Bu, dünyada baş verən bir prosesdir. Bunu qəbul etmək lazımdır. Bu gün bütün dünyada internet media çap məhsullarını sıxışdırıb. İngiltərə kimi ənənəvi, klassik mətbuata marağın böyük olduğu bir ölkədə ( demək olar, elə bir ingilis yoxdur ki, səhər yeməyində qəzetləri vərəqləməsin) mətbuat orqanlarının tirajı xeyli aşağı düşüb. Bununla bağlı bu gün nəzəriyyəçilər tərəfindən müzakirələr aparılır. Onlayn media hazırda mətbuatda üstünlüyü ələ alıb. Lakin bu, o demək deyil ki, internet jurnalistikası çap mətbuatını tamamilə sıradan çıxaracaq. Çünki internet mediada rəqabət, operativlik var. Yeni dövrün insanı informasiyanı tez və zamanında almaq istəyir. Həyatımız, yaşam tərzimiz sürətlənib, ümumiyyətlə, ətrafımızda nə varsa, sürətlənib. XXI əsr sürət əsridir. Çap mətbuatı isə klassik formadır. Amma buna rəğmən qəzetlərin tamamilə sıradan çıxağına inanmıram. Ola bilər ki, forma və məzmunda dəyişikliklər olsun, məncə, daha çox analitik formaya keçid baş versin. Reklam bazarının məhdud olması ilə bağlı deyilənlərə gəlincə, bir sahibkar, yaxud biznesmen, 2 minlik tirajı olan bir qəzetdənsə, 15 minlik İP girişi olan hansısa internet portalında məhsulunun reklam olunmasını istəyəcək. Biznesmen öz maraqlarını qorumaq məcburiyyətindədir, bu, reallıqdır. Burada qeyri-adi heç nə yoxdur.

– Pedaqoq kimi jurnalist hazırlığından, tələbələrin səviyyəsindən razısınızmı?

– Tələbələrimdən razıyam. Əgər bir müəllim öz tələbələrindən narazılıq edirsə, yəqin burada artıq problem müəllimin özündədir. Tələbədən narazılıq etmək düz deyil. Düzdür, auditoriyada jurnalistikaya marağı olmayanlar da var. Elələri var ki, başqa ixtisasları yazıblar, balları çatmayıb jurnalistikaya qəbul olunublar. Ona görə də burada bir nüansı xüsusilə qeyd etməliyəm. Fikrimcə, jurnalistikaya qəbul zamanı test imtahanından əvvəl abituriyentlər mütləq qabiliyyət, yazı imtahanından keçməlidirlər. Bu zaman məhz jurnalistikaya lazım olan abituriyentlər seçiləcək. Amma müəllim olaraq maksimum çalışırıq ki, təhsil aldıqları dörd il ərzində tələbələrin jurnalistikaya marağını artıraq. Bəzən bu, alınır. Elə tələbə tanıyıram ki, gələndə heç həvəsi yox idi, peşmançılıq hissi keçirirdi. Amma müəllimlərin bəziləri ilə ünsiyyətdən sonra, bəzi dərslərdən sonra jurnalistikaya marağı artır, yazmağa başlayır, özünü sınayır və uturlu nəticələr əldə edir. Ancaq təbii, elələri də var ki, yazmır, yazmaq istəmir, həvəsi yoxdur. Beləsində nə qədər həvəs yaratmağa çalışsaq da, iş aparsaq da alınmır ki, alınmır. İnsanın daxilində yazmağa, mətbuata maraq, həvəs, fəhm yoxdursa, nə isə eləmək əbəsdir. Aşağı kurslarda oxuyan elə istedadlı, aktiv gənclərimiz var ki, özləri informasiya portalları yaradırlar, bloqları var, bir yerə toplaşıb qəzet çıxarmaq fikrinə düşürlər. Belə tələbələrimizlə fəxr edirik. Ancaq başqa bir ümidverici faktı qeyd edim. İldən-ilə jurnalistika fakültəsinə qəbul olunanların arasında sırf mətbuata olan marağına, jurnalistikaya sevgisinə görə bu ixtisası seçənlərin sayı sürətlə artır. Bu tendensiya son 2-3 ildə aydın hiss olunur. Bu da mətbuatımızın işıqlı gələcəyinə, inkişafına böyük ümid yaradır.

Sevinc MÜRVƏTQIZI

525-ci qəzet.- 2012.- 28 dekabr.- S.6.