Qiymətli tədqiqat əsəri: “Azərbaycan Təhsil Tarixi”

Çoxları Azərbaycan təhsilinin tarixinin əsassız olaraq ən yaxşı halda XIX əsrin ikinci yarısından başlandığını qeyd edirlər. Bəlkə də bu, həmin adamların da nöqsanı deyil. Əslində, Azərbaycan təhsilinin tarixinin dərin araşdırmalara, sistemli təhlilə, real faktlara söykənən ümumiləşdirmələrə və yalnız mövcud olmuş Azərbaycan dövlətləri tarixi bazasında yox, bütövlükdə Qədim Şərq, İslam tarixi, orta əsrlər tarixi və müasir dövr tarixi mənbələri əsasında dərindən öyrənilməyə ciddi ehtiyacı var idi. Həyatının çox hissəsini Azərbaycan təhsilinin inkişafına həsr etmiş, bu gün də təhsil sistemində uğurlu islahatların təşkilatçısı olan hörmətli Təhsil naziri, professor Misir Mərdanovun bu yaxınlarda işıq üzü görmüş “Azərbaycan təhsil tarixi” adlı 3 cildlik fundamental tədqiqat əsəri (4-cü cild hazırda çapa hazırlanır) təhsil tariximizin elmi araşdırmalarının uğurlu nəticəsi, mühüm nailiyyəti kimi qəbul edilməlidir. Bu dəyərli elmi əsər təhsil tariximizin şanlı salnaməsi hesab oluna bilər. Əsərdə bütövlükdə şərq tarixinin, türkdilli xalqların tarixinin, müsəlman ölkələri tarixinin, ədəbiyyatının, mədəniyyətinin, elminin ən maraqlı məqamları vəhdətdə verildiyindən daha böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Xüsusi qeyd etmək istərdim ki, bu əsərin dili çox sadə və rəvan olduğundan oxucu onu oxumaqdan yorulmur, ondan ayrılmaq istəmir.

Kitabın I cildi 3 fəsildən ibarətdir. Birinci fəsil Qədim və Orta əsrlərdə, ikinci fəsil XIX əsrdə, üçüncü fəsil XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan təhsilinin tarixinə həsr olunub.

Müəllif haqlı olaraq qədim və orta əsrlərdə Azərbaycanda təlim və tərbiyənin zərdüştlük dininin əsas kitabı olan “Avesta”ya əsaslandığını qeyd edir. “Avesta”dan gətirilmiş aşağıdakı misallar əslində bu gün də qəbul olunandır və nəzərə alınmağa layiqdir: “Təlim-tərbiyə varlığın bünövrəsi kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Hər bir şəxs müəllim və tərbiyəçilərin vasitəsilə yazıb oxumağı öyrənməli, həm də özünün sağlamlığına ciddi fikir verməlidir. Yalnız bu yolla insanlar yüksək məqsədə çata bilərlər”. “Pis müəllim şüuru korlar. Sözün mənasını çatdırmaz, ağlın inkişafını dayandırar, təlim-tərbiyəni fəsada çevirər. Nəticədə həyatın təbii axınına və gözəlliyinə zərər yetirər”. “Çalışın ki, alim və cahil arasında fərq qoyasınız. Alimlər həyatın yol göstəriciləridir”.

Şübhəsiz, geniş oxucu kütləsi üçün çox maraqlı faktlardır ki, Azərbaycanın cənubunda yerləşən qədim Atropatena dövlətində təhsilin ilk rüşeymləri formalaşırdı. Zadəganların uşaqları ilk təhsilini evdə alır, 7 yaşından sonra isə məktəbə göndərilirdilər. Məktəbdə tibb, hesab, coğrafiya, musiqi və astronomiya elmləri tədris olunurdu. İxtisaslı kadrlar “saray məktəbində” hazırlanır, burada hakim sinfin uşaqları 16 yaşından başlayaraq müvafiq ixtisas təhsili alırdılar. Həmin dövrdə hərbi məktəblər də fəaliyyət göstərirdi.

IV əsrdə Qafqaz albanlarının 52 hərfdən ibarət əlifbasının yaranması və bundan sonra Albaniyada məktəblərin açılması, bu məktəblərdə şagirdlərə aylıq təqaüd və gündəlik yemək verilməsi faktları da təhsil tariximizin qədimliyinə parlaq nümunədir. Müəllif tarixi mənbələrə əsaslanaraq göstərir ki, V əsrdə Albaniyada kənd məktəblərinin mövcud olması “Qəbələ və Girdiman kimi iri şəhərlərdə müvafiq məktəblərin varlığına şübhə yeri qoymur.”

O, haqlı olaraq qeyd edir ki, “Azərbaycan türklərinin islam dinini asanlıqla qəbul etməsinin əsas səbəbi onların ta qədimdən xeyir və göy tanrısına tapınmaları, tanrıçılıq dininə etiqad etmələri idi.”

Həmin dövrdə gənclərin tərbiyə olunması məsələlərinə ciddi önəm verildiyini vurğulayan müəllif qeyd edir ki, “Hərbi təlim, cəsurluq, cəngavərlik Azərbaycan türklərinin tərbiyəsində mühüm yer tuturdu.” “Əsgəri şücaətlər hər bir türk kişisi üçün, onun özünün, ailəsinin, tayfasının şərəf, namus işi idi”. “Azərbaycan türkləri savaşda ölməyi, şəhid olmağı şərəf bilər, xəstələnər, ölməkdən utanarmışlar”. “Azərbaycan türklərində uşaqlar həmişə atalarına hörmətlə yanaşmış, onların qulluğunda durmuş, ehtiram göstərmiş, ədəbsiz hərəkətlərə yol verməmiş, atadan qabaq süfrəyə oturmamış, onların peşəsini öyrənmiş, atalarını özlərinə həyat idealı hesab etmişlər. Ata dünyasını dəyişdikdən sonra onun ocağı övladlar üçün müqəddəs hesab olunmuşdur.”

Maraqlı fakt kimi o da göstərilir ki, o vaxtlar uşaqları həyatı sevən, gözəllikdən həzz almağı bacaran, estetik zövqə və vətən əxlaqına malik insanlar kimi tərbiyə etmək məqsədi ilə dini və milli bayramlardan, müxtəlif oyun və xalq mahnılarından təsirli tərbiyə vasitəsi kimi istifadə edilirdi. Belə tərbiyə üsulu bu gün də geniş istifadə edilir və tərbiyə prosesində uğurlu nəticələri təmin edən faktorlardandır.

Müəllif haqlı olaraq “Quran”ın tərbiyə prosesində mühüm rol oynadığını da xüsusi vurğulamışdır:

“Quran”ın gətirdiyi davranış və ədəb-ərkan qaydaları hər bir cəmiyyətdə, hər bir dövrdə tərbiyə işinin məqsədlərini müəyyən edən qaydalardır. “Quran” yalnız dini kitab deyil, o, hər şeydən öncə, tərbiyə kitabıdır. İslamda tərbiyə anlayışı geniş mənanı ifadə edir. Bu özünəməxsus və orijinal təsəvvür islamın kainata, insana və həyata baxışlarından doğaraq, insanın istedadının imkan və qabiliyyətlərinin tədricən inkişaf etdirilməsini, onun kamillik səviyyəsinə yüksəlməsini nəzərdə tutur.”

Aşağıdakı fikirlər isə müasir təhsil sisteminin inkişaf konsepsiyasında birmənalı olaraq nəzərə alınmalıdır.

“Orta əsr Şərq təsəvvürlərinə görə, təlimlə tərbiyə arasında qırılmaz, qarşılıqlı əlaqə mövcuddur: tərbiyəsiz bilik – odunsuz ocaq, biliksiz tərbiyə – bədənsiz ruh kimidir.”

Onu qeyd etmək istərdim ki, 2011-ci ildə Londonda baş verən ixtişaşlardan sonra Böyük Britaniya hökuməti rəsmi etiraf etdi ki, biz əslində son 20 ildə tərbiyəsiz gənclik yetişdirmişik. Təlim-tərbiyə prosesində buraxılan səhvlərin acı nəticələri budur.

Müəllif qeyd edir ki, Azərbaycanda ilk müsəlman məktəbi VIII əsrin birinci yarısında açılmışdı. Maraqlı məlumat ondan ibarətdir ki, “Müəllimlər çox diqqətlə seçilirdi. Müəllim ailəli və yaşlı, ən başlıcası isə yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə malik olmalı, uşağın psixi xüsusiyyətlərini, fərdi qabiliyyət və imkanlarını bilməli idi. Valideynlər bu tələblərə uyğun gəlməyən müəllimlərə öz uşaqlarının təlim-tərbiyəsini etibar etmirdilər.”

Müəllif göstərir ki, X əsrdə Azərbaycanda mədrəsə təhsilinə çox böyük önəm verilirdi. Amma Azərbaycanda mədrəsə təhsilinin sürətli inkişafı XII əsrə təsadüf edir. O, haqlı olaraq və bəlkə də ilk dəfə olaraq mədrəsə təhsili almış dahi şairimiz Nizami Gəncəvini təkcə böyük şair kimi yox, həm də zəmanəsinin görkəmli alimi kimi təqdim edir. Qeyd edim ki, Misir müəllimin bu fikirlərini bir mənalı olaraq qəbul edir və nizamişünasların bu ideya istiqamətində daha dərin tədqiqatlar aparmasını məqsədəuyğun hesab edirəm.

Kitabda xüsusi qeyd edilir ki, XII-XIII əsr mədrəsələri orta əsrlər dünyasında ilk ali təhsil müəssisələri idi və burada “tələbələrə əqli, mənəvi və fiziki keyfiyyətlər kompleks şəkildə aşılanırdı”. Şərqin böyük alimi Nəsirəddin Tusi də belə mədrəsələrdən birində təhsil almışdı.

XIII və XIV əsrlərdə Azərbaycanda əslində elm və təhsilin birgə inkişafı prosesi başlanmışdı. Kitabxanalar zənginləşirdi, klassiklərin əsərləri sürətlə ərəb dilinə tərcümə olunurdu. XIII əsrdə yunan filosoflarının ən məşhur əsərlərinin tərcüməsi başa çatdırılmışdı.

Müəllif qeyd edir ki, həmin dövrdə Şamaxıda və Gəncədə tədris, mütaliə və elmi-tədqiqat mərkəzinə çevrilmiş kitabxanalar mövcud idi. Artıq XIV əsrdə bəzi mədrəsələrin nəzdində rəsədxana, müalicə evləri və elmi kitabxanalar təşkil edilmişdi.

XIII-XIV əsrlərdə böyük “elm və təhsil ocağı olan “Rəb-e-Rəşidi” təhsil kompleksi Fəzlullah Rəşidəddinin (1247-1318) təşəbbüsü ilə Təbriz yaxınlığında təşkil olunmuşdu. Bu kompleksdə 7 min tələbə təhsil alırdı və onlara 450-dən çox müəllim dərs deyirdi. Tələbələrin 1000 nəfərdən çoxu azərbaycanlı idi.

Kitabda qeyd olunur ki, XV əsrdə Azərbaycanda məktəb və mədrəsələrin, kitabxanaların sayı artdı və bu yüksəliş XVI və XVII əsrlərdə də davam etdi. Maraqlıdır ki, XVII əsrdə Azərbaycanda 1200 ibtidai məktəb və 100 mədrəsə (orta və ali məktəb) var idi. Orta hesabla hər məktəbdə 50-100 nəfərə qədər şagird, hər mədrəsədə isə yüzlərlə və bəzi hallarda 1000-dən artıq tələbə təhsil alırdı. 1647-ci ildə Təbrizdə 600 ibtidai məktəb və 47 mədrəsə var idi.

O da maraqlıdır ki, XVIII əsrdə Azərbaycan dili (o dövrün mənbələrində türk dili) elmdə daha geniş istifadə olunmağa başlamışdı. Misir müəllim orta əsrlər Azərbaycan təhsilini təhlil edərək aşağıdakı doğru nəticəyə gəlmişdir:

“Orta əsrlərdə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən məktəb və mədrəsələr xalqın o dövrün tələbinə uyğun təhsil almasında, elmi biliklərə yiyələnməsində müstəsna xidmətlər göstərməklə yanaşı, Xaqani Şirvani, Məhsəti Gəncəvi, Nizami Gəncəvi, Marağalı Əvhədi, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Qövsi Təbrizi, Saib Təbrizi kimi görkəmli ziyalılar yetişdirdi.”

Onu da xüsusi vurğulandırmaq istərdim ki, kitabın birinci cildində Şərqin, o cümlədən Azərbaycanın klassikləri haqqında kifayət qədər maraqlı, zəngin, rəsmi mənbələrə əsaslanan məlumatlar öz əksini tapmışdır.

Müəllif XIX əsr Azərbaycan təhsilinin təhlilinə keçməzdən əvvəl “Gülüstan” (1813) və “Türkmənçay” (1828) müqavilələrinə əsasən, Azərbaycanın ikiyə bölünərək bir hissənin Rusiyanın, digərinin İranın tərkibinə keçməsini vurğulamaqla o dövrün təhsil sistemində sonralar baş vermiş dəyişikliklərin mahiyyətində nələrin gizləndiyini dəqiqliklə göstərə bilmişdir:

“Azərbaycanda təhsilə dair çar Rusiyasının həyata keçirdiyi siyasət Qafqazda, xüsusilə, Güney Qafqazda apardığı siyasətin tərkib hissəsi olmaqla daha sərt xarakter daşıyırdı. Bu siyasət elə qurulmuşdu ki, təhsilin əsas məqsədi yerlərdə, dövlət idarələrində işləyə biləcək qulluqçular – məmurlar hazırlanmasına xidmətdən irəli getməsin, imperiya daxilində yaşayan xalqların milli-mənəvi dəyərləri, adət və ənənəsi, mədəniyyəti inkişaf etməsin, “çar ataya” sədaqətli təbəələr tərbiyə edilsin. Müəllif kitabda çar hökumətinin müsəlmanlar üçün sünnü və şiə məktəbləri açmaqla nə dərəcədə məkrli siyasət güddüyünü də açıq-aşkar göstərmişdir.

Bununla belə, məktəblərin açılması sahəsində görülən işlər öz müsbət bəhrəsini verməkdə idi və bu işdə Azərbaycanın müdrik şəxsiyyətləri böyük rol oynayırdı. Artıq XIX əsrin 30-cu illərində Azərbaycanda Avropa Rusiyasındakı məhəllə məktəbləri tipli qəza məktəblərinin ilkin layihələri meydana gəldi, 1830-1838-ci illərdə Şuşa, Nuxa (Şəki), Bakı, Gəncə, Naxçıvan və Şamaxıda belə məktəblər yarandı.

Kitabın I cildinin 101-104-cü səhifələrində “XIX əsrdə Azərbaycanda açılan məktəblərin siyahısı”na aid cədvəl verilib və bu cədvəl o dövrdə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində açılan müxtəlif tip məktəblərin mənzərəsini aydın ifadə edir. Bu cədvəldən aydın olur ki, 1848-1901-ci illərdə Azərbaycanın 6 bölgəsində 11 qız məktəbləri açılmışdır. O da maraqlıdır ki, 1890-cı ildə Zaqafqaziyada cəmi 750 müsəlman-ruhani məktəbi var idi ki, onların şagirdlərinin ümumi sayı 10373 nəfər, o cümlədən qızların sayı 883 nəfər idi.

Kitabın müəllifi XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda təhsilin vəziyyətini təhlil edərkən də haqlı olaraq təhsilin inkişafına mane olan çar siyasətinin mənfi təsirini aça bilmişdir. Dünyanın sürətli inkişaf etdiyi, təhsilə və elmə güclü ehtiyac yarandığı bir dövrdə 1900-cü ildə 12 xüsusi, 9 dövlət ibtidai məktəbi, 1901-ci ildə 8 xüsusi və 4 dövlət ibtidai məktəbinin bağlanmasının heç bir məntiqi əsası yox idi.

Dahi Üzəyir bəy Hacıbəylinin kitabda verilmiş aşağıdakı fikirləri əslində o dövr təhsilinin problemlərinin miqyasını ifadə edir:

“Bizə türk (Azərbaycan) məktəbləri – milli məktəblər lazımdır. Mən milli məktəb ona deyirəm ki, orada bütün elmlər öz ana dilimizdə tədris olunur. Əcaba, biz, müəllimlər öz ana dilimizi mükəmməl bilirikmi? Biz yazıqlar hansı məktəbdə öz ana dilimizdə oxumuşuq? O ki qaldı milli məktəblərimizə, onların sayı çox azdır. Bu məktəblər dəxi zəmanəyə müvafiq bir halda deyildir. Kəndlərdəki milli məktəblərimizin vəzifəsi, əvvəla, ana dilini uşaqlara mümkün qədər mükəmməl surətdə öyrətməklə bərabər, rus dilini də ona təlim etdirməkdir. Rus dilini öyrənmək kəndistan əhalisi üçün böyük bir müsibətdir.”

Misir müəllim məşhur maarifçi və ziyalı Həsən bəy (Məlikov) Zərdabinin o dövrün təhsilinin təşkilində xüsusi xidmətlərini xüsusi qeyd etmiş, onun şəxsiyyətinin inkişaf yolunun maraqlı məqamlarını vermişdir. Təsadüfi deyil ki, Həsən bəy (Məlikov) Zərdabi 1907-ci il noyabrın 28-də Bakıda ölümündən qabaq bu sözləri demişdir: “Xalqın maarifinə kömək edin.”

Kitabda XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan təhsilinin vəziyyəti haqqında verilən məlumatlar bu “vəsiyyətin” reallığa çevrildiyini göstərir: “Qafqaz Tədris dairəsinin 1900 –cu ilə olan məlumatına görə, Azərbaycanda cəmi 172 ibtidai məktəb fəaliyyət göstərirdi. 1902-ci ildə Yelizavetpol və Bakı quberniyalarında məktəblərin sayı 230-a çatdı.” Həmin dövrdə bütün Qafqazda məktəb yaşlı azərbaycanlı uşaqların yalnız 7,6%-i ibtidai təhsilə cəlb edilmişdi. 1914-cü ildə isə Azərbaycanda artıq 942 məktəb var idi ki, onların da 920-si ibtidai məktəb idi.

Misir müəllim XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan təhsilinin inkişafında müstəsna xidmətləri olan Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Şəmsi Əsədullayev, Murtuza Muxtarov, Musa Nağıyev, İsa bəy Hacıniskinin adlarını xüsusi qeyd etmişdir. Həmin dövrdə təhsilin inkişafında çoxlu sayda xeyriyyə cəmiyyətlərinin də böyük rol oynaması müəllifin əsərində təkzibolunmaz faktlarla sübuta yetirilmişdir. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan müəllimlərinin I (1906) və II (1907) qurultayları da məhz həmin dövrdə keçirilmiş, təhsilin problemləri müzakirə olunmuşdu.

Kitabda Xalq Cümhuriyyəti dövründə ki, Azərbaycan təhsilinə xüsusi yer ayrılmış, dərin təhlil aparılmış, təhsilin inkişafını şərtləndirən faktorlar ardıcıl olaraq verilmişdir. Göstərilmişdir ki, ilk olaraq “Maliyyə və Xalq Maarif Nazirliyi”, sonradan “Xalq Maarifi və Dini Etiqad Nazirliyi” adlandırılan mərkəzi təhsil qurumu yarandığı ilk gündən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin təhsil siyasətinin əsas istiqamətlərindən olan təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi məsələsini ön plana çəkmiş, ümumi icbari təhsil layihələri hazırlamış, kənd və şəhərlərdə yeni məktəblərin açılmasına qərar verilmişdir. Ölkədə fəaliyyət göstərən bütün maarif ocaqları, məktəblər nazirliyin tabeliyinə verilmiş, Hökumətin 28 avqust 1918-ci il tarixli qərarı ilə bütün məktəblərdə təlimin Azərbaycan dilində aparılması qanuniləşdirilmişdir. 1919-cu il sentyabrın 1-də yaradılan uşaq bağçası Azərbaycanda dövlət təminatında olan Avropa modelli ilk uşaq bağçası idi.

“Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin maarif və təhsil müəssisələrinin milliləşdirilməsi sahəsində ilk tədbirlərindən biri Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin Azərbaycana köçürülməsi haqqında 22 iyun 1918-ci il tarixli qərarı oldu.”

Xalq Cümhuriyyəti ölkənin idarə olunmasını təmin edəcək ali təhsilli mütəxəssislər hazırlamaq üçün 100 nəfər gəncin İtaliya, Fransa, Türkiyə və Rusiyaya təhsil almağa göndərilməsinin təhsilin gələcək inkişafına müsbət təsir etdiyini də müəllif haqlı olaraq xüsusi vurğulamışdır. Maraqlıdır ki, 1919-1920- ci tədris ilində xaricdə təhsil almaq üçün dağ-mədən ixtisası üzrə 9, mexanika ixtisası üzrə 11, kimya ixtisası üzrə 3, elektromexanika ixtisası üzrə 8, yol nəqliyyatı ixtisası üzrə 6, gəmiqayırma ixtisası üzrə 4, memarlıq ixtisası üzrə 4, aviasiya ixtisası üzrə 1, kənd təsərrüfatı ixtisası üzrə 11, tibb ixtisası üzrə 8, maddi mədəniyyət ixtisası üzrə 7, fizika-riyaziyyat ixtisası üzrə 7, tarix-filologiya ixtisası üzrə 5, hüquqşünaslıq ixtisası üzrə 7, etnoqrafiya ixtisası üzrə 3 nəfər göndərilmişdir. Müəllif xüsusi qeyd edir ki, “Bakı Dövlət Universiteti sözün həqiqi mənasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin xalqımıza bəxş etdiyi şah əsəridir.”

Kitabın birinci cildinin 245-255-ci səhifələrində XIX əsrin sonlarında formalaşmış və millətin taleyində tarixi rol oynayan ziyalılar nəslinin görkəmli nümayəndələrinin adlarının verilməsini də vacib məlumat kimi qəbul etdim.

“Azərbaycan təhsil tarixi”nin ikinci cildi 1920-1991-ci illərdə Azərbaycan təhsilinin inkişaf mərhələlərinin təhlilinə həsr olunub və 6 fəsildən ibarətdir:

1. Azərbaycanda ümumi orta təhsilin inkişafı.

2. Azərbaycanda internat tipli təhsil müəssisələrinin, xüsusi məktəblərin təşəkkülü və inkişafı.

3. Azərbaycanda texniki peşə təhsilinin inkişafı.

4. Azərbaycanda orta ixtisas təhsilinin inkişafı.

5. Azərbaycanda ali təhsilin inkişafı.

6. Azərbaycanda pedaqoji mətbuatın, elmi-pedaqoji kitabxananın, xalq maarifi muzeyinin təşəkkülü və inkişafı.

İkinci cildə yazdığı ön sözdə müəllif təhlil etdiyi dövrün təhsil sisteminin nöqsanları və uğurlarını müqayisə edərək nailiyyətlərin daha çox olduğunu kitabın sonrakı bölmələrində əsaslandırmaqla oxucuda inam yaradır. Müəllifin bu inamı Ulu öndər Heydər Əliyevin aşağıdakı fikirlərindən irəli gəlir:

“Bu təhsil sisteminin nə qədər dəyərli olduğunu ondan görmək olar ki, Azərbaycanda yüksək savada, biliyə, ixtisasa, yüksək elmə malik insanlar var və onlar cəmiyyətin çox hissəsini təşkil edir. Əgər bunlar olmasaydı, Azərbaycanın iqtisadiyyatı belə güclü inkişaf edə bilməzdi. Bunlar olmasaydı, biz indi Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi idarə edə bilməzdik. Onları qiymətləndirmək lazımdır və on illərlə əldə etdiyimiz nailiyyəti heç vaxt unutmamalıyıq.”

Müəllif qeyd edir ki, “Kitabda 70 illik təhsil tariximizi Ulu Öndərin bu nəzəri tezislərinə metadoloji əsas kimi yanaşmış, o dövrün təhsil-tərbiyə ilə bağlı konseptual problemlərini həmin müstəvidən araşdırmağa çalışmışam. Bu mənada məsuliyyətlə demək olar ki, sizə təqdim olunan bu kitab təhsilimizin sovet dövrünü əhatə edən 70 illik tarixinin salnaməsidir.”

Kitabı oxuduqdan sonra müəllifin bu fikirləri ilə şərik olmamaq mümkün deyil. Hesab edirəm ki, bu kitab sevilə-sevilə oxunmağa və öyrənilməyə layiqdir. Kitabda hər bir kəs üçün lazımi məlumatlar var. Burada əslində Azərbaycanın istənilən bölgəsində 70 illik təhsil tarixinin inikası olan tarixi məlumatlar yer almışdır.

Bu kitabda mənim kimi çox maraqlı olan məlumatlar sırasına 138-158-ci səhifələrdə aşağıdakı başlıqlar altında verilən məlumatları aid edərdim:

1. Ermənistandakı azərbaycanlılar arasında təhsilin inkişafı (1920-1988-ci illər).

2. Gürcüstan azərbaycanlıları arasında təhsilin inkişafı (1920-1911-ci illər).

3. Dağıstandakı azərbaycanlılar arasında təhsilin inkişafı.

Bu başlıqlar altında verilən tarixi məlumatlar onu göstərir ki, qeyd olunan ərazilərdə-tarixi Azərbaycan torpaqlarında azərbaycanlılar yaşayıb, təhsil alıb, həm o bölgələrin, həm də Azərbaycanın inkişafı prosesində iştirak ediblər.

Misir müəllimin müəllifi olduğu kitabın ikinci cildində Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin təhsilimizin inkişafında müstəsna rolu haqqında müfəssəl məlumatlar verilib və müəllifin aşağıdakı fikirləri həmin məlumatların nə qədər vacib olduğunu göstərir: “Heydər Əliyev hakimiyyətə gəldiyi 1969-cu ildən başlanan tarixi mərhələ bu gün Azərbaycan təhsilinin, elminin, mədəniyyətinin intibah dövrü kimi qəbul olunur. Ümumilikdə, onun Azərbaycan təhsili qarşısındakı tarixi xitmətlərini üç mərhələyə bölmək olar. Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyinin birinci dövrü milli tariximizə Azərbaycan təhsilinin coşqun yüksəliş dövrü kimi daxil olmuşdur.

İkinci mərhələ Heydər Əliyevin SSRİ-nin ali rəhbərliyində çalışdığı 1982-1987-ci illəri əhatə edir. Bu, o illər idi ki, digər sahələrlə yanaşı, Heydər Əliyev yalnız Azərbaycanın deyil, bütövlükdə super dövlətin təhsil sisteminə rəhbərlik edirdi.”

“Üçüncü mərhələ (1993-2003) müstəqil ölkənin, milli tarixinin formalaşdığı illəri əhatə edir.”

Misir müəllim haqlı olaraq qeyd edir ki, Azərbaycan dilinin statusunun və siyasi nüfuzunun yüksəldilməsi məhz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır.

1956-cı ildə Azərbaycan SSR-in Konstitusiyası hazırlanarkən Azərbaycan dili haqqında maddə əlavə etmək istəyi ortaya çıxdıqda ittifaq rəhbərliyinin mənfi münasibəti haqqında Heydər Əliyevin çox yaxşı məlumatı var idi və 1978-ci ildə yeni konstitusiya yaradılarkən o, ehtiyatlı siyasət apardı.Yaradıcılıq ittifaqlarına xəbər göndərdi ki, Azərbaycan SSR-in dövlət dilinin Azərbaycan dili olması barədə xüsusi maddə salınmasını tələb etsinlər. Misir müəllim qeyd edir ki, “Sovet İttifaqı Mərkəzi Komitəsinin rəhbərliyi dəfələrlə Heydər Əliyevi mövqeyindən çəkindirməyə cəhd etsə də, o, müxtəlif yollarla onları başa saldı ki, Azərbaycan SSR Konstitusiyasında (Əsas Qanununda) Azərbaycan dili barədə ayrıca maddə olmalıdır. Uzaqgörən siyasəti nəticəsində respublikanın rəhbəri Azərbaycan SSR-in Konstitusiyasına dövlət dili barədə ayrıca maddənin daxil edilməsi uğrunda mübarizədə qalib gəldi.”

Bəli, bu qələbə dahi və müdrik Heydər Əliyevin qətiyyət və mətin iradəsi sayəsində qazanılmışdı və dilimizin, mədəniyyətimizin, təhsilimizin, elmimizin inkişafı yolunda daha böyük qələbələrin başlanğıc nöqtəsi idi. Ümummilli lider hələ keçən əsrin 70-ci illərində hər il yüzlərlə Azərbaycan gəncini SSRİ-nin və digər ölkələrin ən nüfuzlu ali məktəblərinə təhsil almağa göndərməklə respublikada təhsilin və elmin sürətli inkişafına, yüksək səviyyəli mütəxəssis hazırlığına geniş imkanlar açdı.

Qeyd edim ki, kitabın ikinci cildindəki Azərbaycanda ali məktəblərin inkişaf tarixinə aid bölmə öz sanbalı və əhatəliliyi ilə diqqəti cəlb edir. İlk dəfə olaraq ali məktəblərimizin tarixi haqqında belə sistemli və mükəmməl məlumatların toplanması, həqiqətən, uzunmüddətli tədqiqatların nəticəsi kimi yüksək qiymətləndirilməlidir.

Məzunu olduğum Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun tarixi haqqında kitabda verilmiş materialı, necə deyərlər, birnəfəsə oxudum, bu təhsil ocağının məzunu olmağımla bir daha fəxr etdim və onu yaradanların ruhları qarşısında baş əydim.

Kitabın üçüncü cildi müstəqillik illərində Azərbaycan milli təhsil sisteminin inkişafında həsr olunmuşdur. Təhsilimizin ən yeni tarixinə aid bu dəyərli kitab məndə qürur hissi oyatdı. Əbəs deyilməyib ki, hər bir tarix zamanında yazılanda daha dəqiq olur, “yozmalardan”, “mübaliğələrdən” azad olur. Çünki “bu proseslərin iştirakçıları cəmiyyətdə yaşayırlar və nəyin necə baş verdiyini görüblər, görürlər, bir çox hallarda bu proseslərin iştirakçısı olublar və iştirakçılarıdırlar.”

Misir müəllim müstəqillik dövrünün təhsil tarixini sistemləşdirərkən topladığı və araşdırdığı materialların həcmini nəzərə alaraq, zaman baxımından qısa, lakin reformalarla zəngin olan 20 illik bir dövrün təhsil tarixinin bir cildə sığmayacağını yəqin edərək bu tarixi iki cilddə verməyi qərara alıb.

Ərazisinin 20%-ə qədəri havadarlarının köməyi ilə Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş, 175600 şagird və tələbəsi, 19400 təhsil işçisi didərgin düşmüş, 9 ali məktəb, 17 texnikum, 48 texniki peşə və 850-yə qədər ümumtəhsil məktəbinin tədris və yataqxana korpuslarında, yüzdən çox uşaq bağçasında 7500-dən çox qaçqın və məcburi köçkün ailəsinin məskunlaşdığı bir şəraitdə təhsili idarə etmək, yenidən qurmaq və inkişaf etdirmək olduqca çətin bir işdir.

Lakin dövlət rəhbərliyində təhsilə, elmə müntəzəm qayğı göstərən, onun problemlərini dərindən bilən, xalqını ürəkdən sevən və ali idarəçilik məharətinə malik bir şəxsiyyət olduqda problemlərin həlli də asanlaşır. Məhz dahi siyasətçi və qüdrətli dövlət xadimi Heydər Əliyev 1993-2003-cü illərdə Azərbaycana rəhbərliyi ilə mümkünsüz görünənləri mümkün etdi. Təhsilin və təhsil işçilərinin nüfuzunu özünə qaytardı. Təhsildə dönməz inkişaf prosesi başlandı. Misir müəllimin qeyd etdiyi kimi, “Artıq 1998- ci ildə ölkədə təhsil sahəsində yeni islahatların həyata keçirilməsi üçün şərait yaranmışdı. Bütün bunların məntiqi nəticəsi olaraq 1998-ci il martın 30-da Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev “Azərbaycan Respublikasında təhsil sahəsində islahatlar üzrə Dövlət Komissiyası haqqında “Sərəncam imzaladı.”

Müəllif haqlı olaraq ölkəmizdə təhsilin uğurlu inkişafını Ulu öndər Heydər Əliyevin müdrik qərarları, ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin yeni idarəetmə modeli və Heydər Əliyev Fondunun əvəzsiz xidmətləri ilə əlaqələndirir. Misir müəllimin üçüncü cildə ön sözündə verilmiş aşağıdakı məlumatlar fikirlərimizə əsaslı sübutdur: Ölkə üzrə 37 yeni uşaq bağçası tikilib istifadəyə verilmiş, 52 məktəbəqədər təhsil müəssisəsi əsaslı təmir edilmişdir. Ölkə üzrə 2009-cu ildə bağçalara 103 min uşaq cəlb olunmuşdusa, 2011-ci ildə onların sayı artaraq 113 min nəfər olmuşdur. Hazırda Azərbaycanda 1660 məktəbəqədər təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Uşaq bağçaları üçün müasir tələblər səviyyəsində 190 adda təlim vəsaiti hazırlanıb və müəssisələrə çatdırılıb.

2003-2011-ci illərdə ümumi təhsil sistemində istifadə edilən 400 adda dərslik milli-mənəvi dəyərlər əsasında müasir tələblərə uyğun məzmunda yenidən işlənərək 40 milyondan çox tirajla çap edilmiş, yeni kurikulum tətbiq edilən I-IV siniflər üçün dərslik komplektləri (şagird üçün dərslik, iş dəftəri, müəllim üçün vəsait) hazırlanmışdır.

Məktəb kitabxanaları əlavə oxu materialları-uşaq ensiklopediyaları, Azərbaycan və xarici ölkə yazıçılarının əsərləri ilə təmin edilmişdir. Heydər Əliyev Fondunun yaxından köməyi ilə ayrı-ayrı fənlər üzrə 140 adda 1,4 milyon nüsxə tədris-əyani vəsait hazırlanaraq məktəblərə verilmişdir. Eyni zamanda məktəblər 19 adda 351 min nüsxə xəritə ilə təmin edilmişdir.

Müstəqilliyin ilk illərində ölkədə lisey və gimnaziyaların sayı 4 olduğu halda 2011-ci ildə 75-ə çatmışdır.

“Azərbaycan məktəblərinin dünya və beynəlxalq fənn olimpiadalarında iştirakı müstəqillik illərində müntəzəm xarakter aldı. Belə yüksək səviyyəli bilik yarışlarında Azərbaycan məktəbliləri 18 qızıl, 38 gümüş, 71 bürünc medala layiq görülmüşlər. Medalların sayına görə Azərbaycan dünya ölkələri arasında ilk onluqdadır.

1998-2011-ci illərdə Azərbaycanda ümumilikdə 550 min şagird yerlik 2161 yeni məktəb binasının tikilməsi və təmiri, 708 məktəbin müasir avadanlıqlarla, 384 məktəbin müasir kimya, daha 382 məktəbin fizika laboratoriyaları ilə təmin edilməsi, 700 məktəbin istilik sisteminin təmir və bərpa olunması təhsil tariximizdə ən əlamətdar hadisələrdəndir.”

Misir müəllimin özəl Azərbaycan-türk liseyləri, Bakı Avropa Liseyi və digər liseylər haqqında yazdıqları birmənalı qəbul olunmalıdır. Çünki bu liseylərlə sıx təmasda olmağım mənə onların yüksək səviyyəli tədris müəssisələri olduğunu bir daha təsdiq etmək imkanı vermişdir. Bu məktəblərin məzunları dünyanın ən nüfuzlu universitetlərinə təhsilə dəvət olunurlar və məzunların qazandıqları nailiyyətlər həm də təhsil sisteminin uğurlu inkişafından xəbər verir. Davamlı inkişafa daha bir real sübut:

“Müstəqillik illərində məktəblərin infrastrukturunun yeniləşdirilməsi sahəsində son dərəcə əhəmiyyətli işlər görüldü. Bu işlər 2002-ci ildə ölkə Prezidenti Heydər Əliyev tərəfindən təsdiq edilən və 2003-2007-ci illəri əhatə edən Dövlət Proqramından sonra daha sistemli şəkildə aparılmağa başlandı. Respublikanın Prezidenti İlham Əliyevin diqqəti nəticəsində məktəb tikintisi geniş vüsət aldı. Yeni ümumtəhsil məktəblərinin tikintisi, mövcud məktəblər üçün əlavə korpusların inşası, onların əsaslı təmiri, müasir avadanlıqlarla təminatı, istilik sisteminin bərpası, ümumilikdə infrastrukturun yeniləşdirilməsi nəticəsində ölkə üçün 1 milyon şagirdin (bütün şagirdlərin 80%-i) təlim şəraiti yaxınlaşdırıldı.

“Ölkə prezidenti tərəfindən “Ən yaxşı ümumtəhsil məktəbi və ən yaxşı müəllim mükafatlarının təsis edilməsi haqqında” 2007-ci il 4 sentyabr tarixli sərəncam imzalandı. Ölkənin təhsil tarixində ilk dəfə olaraq dövlət səviyyəsində “Ən yaxşı ümumtəhsil məktəbi” və “Ən yaxşı müəllim”müsabiqələrinin keçirilməsi cəmiyyətdə müəllim nüfuzunun yüksəlməsinə ciddi təsir etdi. Müsabiqədə iştirak edənlərin sayı ildən-ilə artdı. 2008-2011-ci illərdə qalib adını qazanmış 200 məktəbə və 400 müəllimə yüksək məbləğdə pul mükafatı verilməsi, cəmiyyətdə çox böyük və əlamətdar hadisə kimi qiymətləndirildi.”

Hörmətli oxucu! Bir məqalədə üç cildlik “Azərbaycan təhsil tarixi” kimi fundamental, hədsiz dərəcədə tarixi əhəmiyyət kəsb edən məlumatlarla zəngin əsər haqqında bitkin fikir bildirmək çox çətindir. Bu dəyərli əsər zamanın tələbindən yaranmışdır və onun haqqında ilkin məlumatlar verməklə Sizləri bu kitablarla tanış olmağa, öyrənməyə və istifadə etməyə səsləməyi özümə borc bildim.

Öz adımdan və ölkənin qədirbilən ziyalıları adından “Azərbaycan təhsil tarixi” əsərinin müəllifi, hörmətli Təhsil naziri, professor Misir Mərdanova böyük təşəkkürümü bildirir, onu bu sanballı əsəri ərsəyə gətirməsi münasibəti ilə təbrik edirəm.

Bu əsər vasitəsi ilə mən qədim Şərq, Türk və onun ayrılmaz hissəsi olan Azərbaycanın təhsil tarixində bu günə qədər keçilmiş yollara səyahət etdim, bir elm adamı, eyni zamanda təhsil işçisi olaraq yaşanmışları təhlil etdim və özüm üçün çox şeyləri əxz etdim. Həyatının 58 ilini müəllim işləmiş və beş övladının dördünü müəllim olmağa istiqamətləndirmiş atama minnətdarlıq hissini bir daha dilə gətirdim. Qışın qarlı və çovğunlu, yazın yağışlı, yayın isti, payızın küləkli günlərində hər gün on kilometrlərlə yolu piyada gedərək xalqın balalarına təhsil verən atamın və onun kimi təhsil tariximizdə öz izini qoyan minlərlə ləyaqətli müəllimlərin ruhu qarşısında baş əyməyi mənəvi borcum hesab etdim.

Hörmətli oxucular!

Təhsilimizin tarixini öyrənin, təhsil prosesində aktiv iştirak edin, onun inkişafı prosesində dövlətə dəstək verin, dövlətin və xalqın uğurlu gələcəyi naminə, övladlarınızın, nəvələrinizin xoşbəxtliyi naminə. Ən böyük investisiyanı balalarınızın təhsilinə yönəldin. Bu halda onları xoşbəxt gələcəyini görə bilərsiniz.

Vaqif Abbasov

AMEA-nın müxbir üzvü,Azərbaycanın əməkdar müəllimi,

Neft-Kimya Prosesləri İnstitutunun direktoru

525-ci qəzet.- 2012.- 11 fevral.- S.14-15.