“Azərbaycanın təhsil tarixi”: milli təhsil haqqında fundamental əsər

I YAZI

Məlum olduğu kimi, təhsil naziri, professor Misir Mərdanovun “Azərbaycanın təhsil tarixi” kitabı ictimaiyyətə təqdim edilib.

Misir Mərdanovun müəllifi olduğu kitab 3 cilddədir və kitabların hazırlanmasına ümummilli lider Heydər Əliyevin tapşırığı ilə başlanılıb. Kitabın 3 cildi hazırdır, 4-cü cildi isə artıq mətbəədə yığılır. Kitabın birinci cildində 1920-ci ilədək Azərbaycanın təhsil tarixi ilə bağlı məlumatlar əks olunub. Kitabın ikinci cildi sovet dövründəki təhsil tarixi ilə bağlıdır. Kitabın üçüncü cildində isə Azərbaycanın müstəqillik illərində ölkəmizin təhsil tarixi, keçdiyi yollar, görülən işlər barədə geniş məlumatlar verilib. Təəssüf ki, I cild digərlərindən az səhifəli və az məlumatlıdır. Çünki arxivdə o qədər də ciddi məlumatlar tapmaq mümkün olmayıb. “Təhsil” nəşriyyatı tərəfindən çap olunan çoxcildlik Azərbaycan təhsilinin çətin və şərəfli inkişaf yolunu əks etdirən salnamə kimi səciyyələndirilə bilər. “Azərbaycanın təhsil tarixi” çoxcildliyi böyüməkdə olan nəslin təhsil və tərbiyəsi ilə bağlı xalqın min illər boyu yaratdığı , zamanın, tarixin yaddaşına həkk etdiyi, milli-mənəvi dəyərlərə çevrilmiş sərvətin böyük bir hissəsini özündə ehtiva edir. Nazir kitabda bildirib ki, otuz ildir ki, təhsilin təşkili və idarə olunması sahəsində çalışıb. Bu şərəfli yolda addım-addım irəlilədikcə, təhsilimizin istinad etdiyi mənəvi dəyərlərə və prinsiplərə daha dərindən bələd olduqda, məndə Azərbaycanın təhsil tarixini yazmaq arzusu yarandı: “Yaxşı yadımdadır, 1998-ci ildə müəllimlərin növbəti qurultayı üçün məruzə hazırlayarkən araşdırdığım materiallardan mənə aydın oldu ki, 1925-ci ildə keçirilən və Ümumazərbaycan müəllimlərinin birinci qurultayı adlanan qurultay heç də bu sahədə ilk təcrübə deyil. Sovet hakimiyyəti qurulana qədər Azərbaycan müəllimlərinin taleyüklü qərar və qətnamələr qəbul etmiş üç qurultayı keçirilmişdir. Amma sovet rejiminə sadiq olan məmurlar, hətta bu sahənin tədqiqatçıları belə həmin qurultaylar haqqında heç nə yazmamağı, susmağı üstün tutmuşlar. Azərbaycanın təhsil tarixində belə qaranlıq məqamların olması hələ o vaxt məndə dərin təəssüf hissi oyatdı və bu, xalqımızın təhsil tarixi ilə bağlı həqiqətləri üzə çıxarmaq üçün bir təkan oldu. Ulu öndər Heydər Əliyevin ziyalılara müraciətdə dediyi: “Azərbaycanın təhsili, məktəbləri sona çatan XX əsrdə çox böyük nailiyyətlər əldə edib. Əsrin əvvəllərində Azərbaycanın mütəfəkkir şəxsləri, maarifçiləri, ziyalıları, müəllimləri xalqımızı savadsızlıqdan, ətalətdən çıxarmaq, maarifləndirmək, təhsili inkişaf etdirmək üçün çox işlər görmüşlər. Əgər Azərbaycanın təhsil tarixi yazılsa, şübhəsiz ki, hər mərhələdə görülən işlər orada əksini tapacaq və öz qiymətini alacaqdır” - sözləri isə arzumun gerçəkləşməsinə əlavə stimul verdi. Elə o vaxtdan mütəxəssislərlə məsləhətləşib kitab üzərində işləməyə başladım və buna hər şeydən əvvəl dövlətin təhsil siyasətini həyata keçirən bir şəxs kimi öz vəzifə borcum hesab etdim. Təhsil sahəsindəki çoxillik fəaliyyətim zamanı onu da yəqin etmişəm ki, milli təhsil quruculuğunda tarixilik, varislik, müasirlik prinsipinə əsaslanmaqla, yəni ötən əsrlərdə xalqımızın təhsil sahəsində malik olduğu zəngin irsi, maarifçi ziyalıların və görkəmli şəxsiyyətlərin mütərəqqi ideya, fikirlərini öyrənməklə, onlardan müasir dövrün tələblərinə uyğun bəhrələnməklə böyük nailiyyətlər qazanmaq mümkündür. Ona görə də biz, ilkin olaraq təhsil tariximizi, xalqımızın təlim və tərbiyə təcrübəsini mükəmməl öyrənməli, milli qaynaqları üzə çıxarmalıyıq”.

Hakim Yeni Azərbaycan Partiyasının sədr müavini, icra katibi, millət vəkili Əli Əhmədovun sözlərinə görə, Azərbaycanın təhsili bu gün yeni inkişaf mərhələsinə çatıb. Azərbaycanda çoxtəhsilli, müasir dünyanın fəal üzvünə çevriləcək gənclərin formalaşdığını deyən Əli Əhmədov bildirib ki, burada Azərbaycan məktəblərinin böyük rolu var: “Məhz bu zəmində Azərbaycan təhsilinin öyrənilməsinə, tarixinin araşdırılmasına ehtiyac var. Çünki tarixin əhəmiyyətli hissəsi olan təhsil tarixinin araşdırılması sahəsində müəyyən boşluqlar var. Azərbaycanda ən az tədqiq olunan sahə təhsil sahəsidir. Bu sahədə ciddi araşdırmaların aparılmasına ehtiyac duyulur”. M.Mərdanovun müəllifliyi ilə hazırlanan kitaba yüksək qiymət verən Ə.Əhmədov qeyd edib ki, bu vəsaitlər sadəcə bir tədqiqatçının araşdırmaları deyil, bu ən təcrübəli təhsil idarəedicisinin təhsilə verdiyi qiymətdir”.

“Azərbaycanın təhsil tarixi” kitabı barədə fikirlərini bildirən Milli Məclisin vitse-spikeri Bahar Muradova bu tədqiqatın aparılmasının tarixə, varisliyə və müasirliyə əsaslandığını söyləyib: “Azərbaycan təhsilinin tarixi ilk dəfədir ki, bu cür əhatəli və sistemli şəkildə oxuculara təqdim olunur. Görkəmli maarif fədailərinin, mütəfəkkirlərin və pedaqoqların həyatı, onların xalqın maariflənməsi yolunda qeyri-bərabər mübarizədə göstərdikləri dözüm, cəsarət haqqında qısa oçerklər bu fundamental əsəri daha maraqlı və oxunaqlı edir”. B.Muradova qeyd edib ki, bu nəşrin hər bir cildində doğma Vətənini, doğma torpağını sevən bir insanın qəlb çırpıntıları duyulur. Bu, kitabın müəllifi Misir müəllimin qəlbinin çırpıntılarıdır. Təhsil tariximiz üzrə tədqiqatların aparılmasının üç əsas prinsipə - tarixilik, varislik və müasirliyə əsaslandığını diqqətə çatdıran B.Muradova bildirib ki, kitabda təhsil tarixi, onun keçdiyi yollar real şəkildə əksini tapıb. Birinci cilddə XIX əsrədək keçən müddət ərzində Azərbaycan təhsilinin tarixi cəmi 35-40 səhifəlik material təşkil edir. Bunun səbəbi həmin dövr üçün kifayət qədər arxiv materiallarının olmamasıdır. Həmin dövrlər üçün Azərbaycan təhsilinin formalaşması barədə materiallar xeyli az olub. Lakin buna baxmayaraq, o dövr üçün əldə olunan bütün materiallar dərin maraq doğurur: “Çoxcildliyin birinci cildi təhsilimizin ən qədim dövrlərdən 1920-ci ilin aprel işğalına qədərki tarixini əhatə edir. Bu böyük zaman ərzində təhsilimizin keçdiyi bütün mərhələlər - qədim məktəblərin, mədrəsələrin, dünyəvi təhsil ocaqlarının yaranması, ilkin dərslik nümunələrinin meydana gəlməsi və ümumilikdə Azərbaycan xalqının mənəvi mədəniyyət tarixində təhsilin yeri bu cilddə olduqca dolğun işıqlandırılıb. İkinci cilddə 1920-1991-ci illərdə Azərbaycanda təhsil quruculuğundan, təhsil sisteminin mahiyyətindən, həmin dövrün təhsil-tərbiyə ilə bağlı konseptual problemlərindən bəhs edilir. Həmin illərdə Azərbaycanın iqtisadiyyatı ilə yanaşı, təhsili, elmi və mədəniyyəti də böyük inkişaf yolu keçib. Kitabın müvafiq fəsillərində təhsilin ayrı-ayrı pillələrinin inkişaf tarixi, bu tarixi yaradan insanlar, həmin dövrün təhsillə bağlı mühüm dövlət sənədləri, pedaqoji mətbuat, elmi-pedaqoji kitabxana və Xalq Maarifi Muzeyi barədə məlumat əksini tapıb. Üçüncü cilddə müstəqillik illərində Azərbaycanda milli təhsil sisteminin inkişafından bəhs olunur. Kitabın ayrı-ayrı fəsillərində Azərbaycanda təhsilin təşəkkülü, məktəbəqədər, ümumi, ilk peşə-ixtisas və orta ixtisas təhsili pillələri üzrə inkişaf amilləri, habelə pedaqoji mətbuatın inkişaf tendensiyaları əksini tapıb. Doğurdan da Azərbaycan təhsilinin tarixi ilk dəfədir ki, bu cür əhatəli və sistemli şəkildə oxuculara təqdim olunur”.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri, Xalq yazıçısı Anarın fikrincə, “Azərbaycan təhsil tarixi” adlı 3 cildlik fundamental tədqiqat əsəri təhsil tariximizlə bağlı elmi araşdırmaların uğurlu nəticəsi və bu sahədə mühüm nailiyyət kimi qəbul edilməlidir.

Azərbaycan Tibb Universitetinin rektoru, akademik Əhliman Əmiraslanovun dediyinə görə, bu dəyərli elmi əsər təhsil tariximizin şanlı salnaməsi hesab oluna bilər: “Əsərdə bütövlükdə şərq tarixinin, türkdilli xalqların tarixinin, müsəlman ölkələri tarixinin, ədəbiyyatının, mədəniyyətinin, elminin ən maraqlı məqamları vəhdətdə verildiyindən daha böyük əhəmiyyət kəsb edir”. Kitabın böyük zəhmət hesabına başa gəldiyini deyən Ə.Əmiraslanov nəşrlərdə təhsil tariximizin obyektiv və ədalətli yazıldığını qeyd edib: “Mənim üçün xoş olan məqamlardan biri də odur ki, kitabda tibb təhsili tarixi də geniş şəkildə əks edilib”.

Bakı Slavyan Universitetinin rektoru Kamal Abdullanın sözlərinə əsasən, təhsil naziri Misir Mərdanovun müəllifi olduğu kitablar təkcə təhsil tarixini əks etdirmir, bütövlükdə təhsil ensiklopediyasıdır: “Bu, həm şəxsiyyətlərimiz, həm tariximiz, həm mənəviyyatımızla bağlı böyük topludur. Güman edirəm ki, Azərbaycan tələbələri bu kitab vasitəsilə yiyələnməyə çalışdıqları bugünkü elmimizin arxasında nələr dayandığını öyrənə bilərlər.”

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun direktoru, Milli Məclisin deputatı Yaqub Mahmudov nəşrlərdə təhsil tariximizin hərtərəfli əks olunduğunu vurğulayıb. Y.Mahmudov qeyd edib ki, nəşrin birinci cildi ona görə əhəmiyyətlidir ki, o ötən əsrləri əhatə edən təhsilimiz haqqında məlumatlar verir. Kitabda İrəvanda, Borçalıda, Dərbənddə təhsillə əlaqədar faktlar öz əksini tapıb.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Neft-Kimya Prosesləri İnstitutunun direktoru, əməkdar müəllim Vaqif Abbasov kitabın dilinin oxucular üçün maraqlı olduğunu bildirib. Onun sözlərinə görə, kitab sərt oxunaqlı dildə deyil, sadə dildə yazılıb: “Azərbaycan təhsilinin tarixi bu nəşrlərdə geniş əksini tapıb. Çoxları Azərbaycan təhsilinin tarixinin əsassız olaraq ən yaxşı halda XIX əsrin ikinci yarısından başlandığını qeyd edirlər. Bəlkə də bu, həmin adamların da nöqsanı deyil. Əslində, Azərbaycan təhsilinin tarixinin dərin araşdırmalara, sistemli təhlilə, real faktlara söykənən ümumiləşdirmələrə və yalnız mövcud olmuş Azərbaycan dövlətləri tarixi bazasında yox, bütövlükdə Qədim Şərq, İslam tarixi, orta əsrlər tarixi və müasir dövr tarixi mənbələri əsasında dərindən öyrənilməyə ciddi ehtiyacı var idi. Həyatının çox hissəsini Azərbaycan təhsilinin inkişafına həsr etmiş, bu gün də təhsil sistemində uğurlu islahatların təşkilatçısı olan hörmətli təhsil naziri, professor Misir Mərdanovun bu yaxınlarda işıq üzü görmüş “Azərbaycan təhsil tarixi” adlı 3 cildlik fundamental tədqiqat əsəri təhsil tariximizin elmi araşdırmalarının uğurlu nəticəsi, mühüm nailiyyəti kimi qəbul edilməlidir. Bu dəyərli elmi əsər təhsil tariximizin şanlı salnaməsi hesab oluna bilər. Əsərdə bütövlükdə şərq tarixinin, türkdilli xalqların tarixinin, müsəlman ölkələri tarixinin, ədəbiyyatının, mədəniyyətinin, elminin ən maraqlı məqamları vəhdətdə verildiyindən daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Xüsusi qeyd etmək istərdim ki, bu əsərin dili çox sadə və rəvan olduğundan oxucu onu oxumaqdan yorulmur, ondan ayrılmaq istəmir.

Kitabın I cildi 3 fəsildən ibarətdir. Birinci fəsil Qədim və Orta əsrlərdə, ikinci fəsil XIX əsrdə, üçüncü fəsil XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan təhsilinin tarixinə həsr olunub.

Müəllif haqlı olaraq qədim və orta əsrlərdə Azərbaycanda təlim və tərbiyənin zərdüştlük dininin əsas kitabı olan “Avesta”ya əsaslandığını qeyd edir. “Avesta”dan gətirilmiş aşağıdakı misallar əslində bu gün də qəbul olunandır və nəzərə alınmağa layiqdir: “Təlim-tərbiyə varlığın bünövrəsi kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Hər bir şəxs müəllim və tərbiyəçilərin vasitəsilə yazıb oxumağı öyrənməli, həm də özünün sağlamlığına ciddi fikir verməlidir. Yalnız bu yolla insanlar yüksək məqsədə çata bilərlər”. “Pis müəllim şüuru korlar. Sözün mənasını çatdırmaz, ağlın inkişafını dayandırar, təlim-tərbiyəni fəsada çevirər. Nəticədə həyatın təbii axınına və gözəlliyinə zərər yetirər”. “Çalışın ki, alim və cahil arasında fərq qoyasınız. Alimlər həyatın yol göstəriciləridir”.

Şübhəsiz, geniş oxucu kütləsi üçün çox maraqlı faktlardır ki, Azərbaycanın cənubunda yerləşən qədim Atropatena dövlətində təhsilin ilk rüşeymləri formalaşırdı. Zadəganların uşaqları ilk təhsilini evdə alır, 7 yaşından sonra isə məktəbə göndərilirdilər. Məktəbdə tibb, hesab, coğrafiya, musiqi və astronomiya elmləri tədris olunurdu. İxtisaslı kadrlar “saray məktəbində” hazırlanır, burada hakim sinfin uşaqları 16 yaşından başlayaraq müvafiq ixtisas təhsili alırdılar. Həmin dövrdə hərbi məktəblər də fəaliyyət göstərirdi”.

V.Abbasov qeyd edib ki, IV əsrdə Qafqaz albanlarının 52 hərfdən ibarət əlifbasının yaranması və bundan sonra Albaniyada məktəblərin açılması, bu məktəblərdə şagirdlərə aylıq təqaüd və gündəlik yemək verilməsi faktları da təhsil tariximizin qədimliyinə parlaq nümunədir. Müəllif tarixi mənbələrə əsaslanaraq göstərir ki, V əsrdə Albaniyada kənd məktəblərinin mövcud olması “Qəbələ və Girdiman kimi iri şəhərlərdə müvafiq məktəblərin varlığına şübhə yeri qoymur.” O, haqlı olaraq qeyd edir ki, “Azərbaycan türklərinin islam dinini asanlıqla qəbul etməsinin əsas səbəbi onların ta qədimdən xeyir və göy tanrısına tapınmaları, tanrıçılıq dininə etiqad etmələri idi.” Həmin dövrdə gənclərin tərbiyə olunması məsələlərinə ciddi önəm verildiyini vurğulayan müəllif qeyd edir ki, “Hərbi təlim, cəsurluq, cəngavərlik Azərbaycan türklərinin tərbiyəsində mühüm yer tuturdu.” “Əsgəri şücaətlər hər bir türk kişisi üçün, onun özünün, ailəsinin, tayfasının şərəf, namus işi idi”. “Azərbaycan türkləri savaşda ölməyi, şəhid olmağı şərəf bilər, xəstələnər, ölməkdən utanarmışlar”. “Azərbaycan türklərində uşaqlar həmişə atalarına hörmətlə yanaşmış, onların qulluğunda durmuş, ehtiram göstərmiş, ədəbsiz hərəkətlərə yol verməmiş, atadan qabaq süfrəyə oturmamış, onların peşəsini öyrənmiş, atalarını özlərinə həyat idealı hesab etmişlər. Ata dünyasını dəyişdikdən sonra onun ocağı övladlar üçün müqəddəs hesab olunmuşdur.”

Maraqlı fakt kimi o da göstərilir ki, o vaxtlar uşaqları həyatı sevən, gözəllikdən həzz almağı bacaran, estetik zövqə və vətən əxlaqına malik insanlar kimi tərbiyə etmək məqsədi ilə dini və milli bayramlardan, müxtəlif oyun və xalq mahnılarından təsirli tərbiyə vasitəsi kimi istifadə edilirdi. Belə tərbiyə üsulu bu gün də geniş istifadə edilir və tərbiyə prosesində uğurlu nəticələri təmin edən faktorlardandır.

Müəllif haqlı olaraq “Quran”ın tərbiyə prosesində mühüm rol oynadığını da xüsusi vurğulamışdır:

“Quran”ın gətirdiyi davranış və ədəb-ərkan qaydaları hər bir cəmiyyətdə, hər bir dövrdə tərbiyə işinin məqsədlərini müəyyən edən qaydalardır. “Quran” yalnız dini kitab deyil, o, hər şeydən öncə, tərbiyə kitabıdır. İslamda tərbiyə anlayışı geniş mənanı ifadə edir. Bu özünəməxsus və orijinal təsəvvür islamın kainata, insana və həyata baxışlarından doğaraq, insanın istedadının imkan və qabiliyyətlərinin tədricən inkişaf etdirilməsini, onun kamillik səviyyəsinə yüksəlməsini nəzərdə tutur.” Aşağıdakı fikirlər isə müasir təhsil sisteminin inkişaf konsepsiyasında birmənalı olaraq nəzərə alınmalıdır: “Orta əsr Şərq təsəvvürlərinə görə, təlimlə tərbiyə arasında qırılmaz, qarşılıqlı əlaqə mövcuddur: tərbiyəsiz bilik - odunsuz ocaq, biliksiz tərbiyə - bədənsiz ruh kimidir.” Onu qeyd etmək istərdim ki, 2011-ci ildə Londonda baş verən ixtişaşlardan sonra Böyük Britaniya hökuməti rəsmi etiraf etdi ki, biz əslində son 20 ildə tərbiyəsiz gənclik yetişdirmişik. Təlim-tərbiyə prosesində buraxılan səhvlərin acı nəticələri budur. Müəllif qeyd edir ki, Azərbaycanda ilk müsəlman məktəbi VIII əsrin birinci yarısında açılmışdı. Maraqlı məlumat ondan ibarətdir ki, “Müəllimlər çox diqqətlə seçilirdi. Müəllim ailəli və yaşlı, ən başlıcası isə yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə malik olmalı, uşağın psixi xüsusiyyətlərini, fərdi qabiliyyət və imkanlarını bilməli idi. Valideynlər bu tələblərə uyğun gəlməyən müəllimlərə öz uşaqlarının təlim-tərbiyəsini etibar etmirdilər.” Müəllif göstərir ki, X əsrdə Azərbaycanda mədrəsə təhsilinə çox böyük önəm verilirdi. Amma Azərbaycanda mədrəsə təhsilinin sürətli inkişafı XII əsrə təsadüf edir. O, haqlı olaraq və bəlkə də ilk dəfə olaraq mədrəsə təhsili almış dahi şairimiz Nizami Gəncəvini təkcə böyük şair kimi yox, həm də zəmanəsinin görkəmli alimi kimi təqdim edir. Qeyd edim ki, Misir müəllimin bu fikirlərini bir mənalı olaraq qəbul edir və nizamişünasların bu ideya istiqamətində daha dərin tədqiqatlar aparmasını məqsədəuyğun hesab edirəm.

Kitabda xüsusi qeyd edilir ki, XII-XIII əsr mədrəsələri orta əsrlər dünyasında ilk ali təhsil müəssisələri idi və burada “tələbələrə əqli, mənəvi və fiziki keyfiyyətlər kompleks şəkildə aşılanırdı”. Şərqin böyük alimi Nəsirəddin Tusi də belə mədrəsələrdən birində təhsil almışdı. XIII və XIV əsrlərdə Azərbaycanda əslində elm və təhsilin birgə inkişafı prosesi başlanmışdı. Kitabxanalar zənginləşirdi, klassiklərin əsərləri sürətlə ərəb dilinə tərcümə olunurdu. XIII əsrdə yunan filosoflarının ən məşhur əsərlərinin tərcüməsi başa çatdırılmışdı. Müəllif bildirir ki, həmin dövrdə Şamaxıda və Gəncədə tədris, mütaliə və elmi-tədqiqat mərkəzinə çevrilmiş kitabxanalar mövcud idi. Artıq XIV əsrdə bəzi mədrəsələrin nəzdində rəsədxana, müalicə evləri və elmi kitabxanalar təşkil edilmişdi. XIII-XIV əsrlərdə böyük “elm və təhsil ocağı olan “Rəb-e-Rəşidi” təhsil kompleksi Fəzlullah Rəşidəddinin təşəbbüsü ilə Təbriz yaxınlığında təşkil olunmuşdu. Bu kompleksdə 7 min tələbə təhsil alırdı və onlara 450-dən çox müəllim dərs deyirdi. Tələbələrin 1000 nəfərdən çoxu azərbaycanlı idi”.

V.Abbasovun sözlərinə əsasən, kitabda qeyd olunur ki, XV əsrdə Azərbaycanda məktəb və mədrəsələrin, kitabxanaların sayı artdı və bu yüksəliş XVI və XVII əsrlərdə də davam etdi. Maraqlıdır ki, XVII əsrdə Azərbaycanda 1200 ibtidai məktəb və 100 mədrəsə var idi. Orta hesabla hər məktəbdə 50-100 nəfərə qədər şagird, hər mədrəsədə isə yüzlərlə və bəzi hallarda 1000-dən artıq tələbə təhsil alırdı. 1647-ci ildə Təbrizdə 600 ibtidai məktəb və 47 mədrəsə var idi. O da maraqlıdır ki, XVIII əsrdə Azərbaycan dili elmdə daha geniş istifadə olunmağa başlamışdı. Misir müəllim orta əsrlər Azərbaycan təhsilini təhlil edərək aşağıdakı doğru nəticəyə gəlmişdir: “Orta əsrlərdə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən məktəb və mədrəsələr xalqın o dövrün tələbinə uyğun təhsil almasında, elmi biliklərə yiyələnməsində müstəsna xidmətlər göstərməklə yanaşı, Xaqani Şirvani, Məhsəti Gəncəvi, Nizami Gəncəvi, Marağalı Əvhədi, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Qövsi Təbrizi, Saib Təbrizi kimi görkəmli ziyalılar yetişdirdi”: “Onu da xüsusi vurğulandırmaq istərdim ki, kitabın birinci cildində Şərqin, o cümlədən Azərbaycanın klassikləri haqqında kifayət qədər maraqlı, zəngin, rəsmi mənbələrə əsaslanan məlumatlar öz əksini tapmışdır. Müəllif XIX əsr Azərbaycan təhsilinin təhlilinə keçməzdən əvvəl “Gülüstan” (1813) və “Türkmənçay” (1828) müqavilələrinə əsasən, Azərbaycanın ikiyə bölünərək bir hissənin Rusiyanın, digərinin İranın tərkibinə keçməsini vurğulamaqla o dövrün təhsil sistemində sonralar baş vermiş dəyişikliklərin mahiyyətində nələrin gizləndiyini dəqiqliklə göstərə bilmişdir: “Azərbaycanda təhsilə dair çar Rusiyasının həyata keçirdiyi siyasət Qafqazda, xüsusilə, Güney Qafqazda apardığı siyasətin tərkib hissəsi olmaqla daha sərt xarakter daşıyırdı. Bu siyasət elə qurulmuşdu ki, təhsilin əsas məqsədi yerlərdə, dövlət idarələrində işləyə biləcək qulluqçular - məmurlar hazırlanmasına xidmətdən irəli getməsin, imperiya daxilində yaşayan xalqların milli-mənəvi dəyərləri, adət və ənənəsi, mədəniyyəti inkişaf etməsin, “çar ataya” sədaqətli təbəələr tərbiyə edilsin. Müəllif kitabda çar hökumətinin müsəlmanlar üçün sünnü və şiə məktəbləri açmaqla nə dərəcədə məkrli siyasət güddüyünü də açıq-aşkar göstərmişdir.

Bununla belə, məktəblərin açılması sahəsində görülən işlər öz müsbət bəhrəsini verməkdə idi və bu işdə Azərbaycanın müdrik şəxsiyyətləri böyük rol oynayırdı. Artıq XIX əsrin 30-cu illərində Azərbaycanda Avropa Rusiyasındakı məhəllə məktəbləri tipli qəza məktəblərinin ilkin layihələri meydana gəldi, 1830-1838-ci illərdə Şuşa, Nuxa (Şəki), Bakı, Gəncə, Naxçıvan və Şamaxıda belə məktəblər yarandı.

Kitabın I cildinin 101-104-cü səhifələrində “XIX əsrdə Azərbaycanda açılan məktəblərin siyahısı”na aid cədvəl verilib və bu cədvəl o dövrdə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində açılan müxtəlif tip məktəblərin mənzərəsini aydın ifadə edir. Bu cədvəldən aydın olur ki, 1848-1901-ci illərdə Azərbaycanın 6 bölgəsində 11 qız məktəbləri açılmışdır. O da maraqlıdır ki, 1890-cı ildə Zaqafqaziyada cəmi 750 müsəlman-ruhani məktəbi var idi ki, onların şagirdlərinin ümumi sayı 10373 nəfər, o cümlədən qızların sayı 883 nəfər idi.

Kitabın müəllifi XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda təhsilin vəziyyətini təhlil edərkən də haqlı olaraq təhsilin inkişafına mane olan çar siyasətinin mənfi təsirini aça bilmişdir. Dünyanın sürətli inkişaf etdiyi, təhsilə və elmə güclü ehtiyac yarandığı bir dövrdə 1900-cü ildə 12 xüsusi, 9 dövlət ibtidai məktəbi, 1901-ci ildə 8 xüsusi və 4 dövlət ibtidai məktəbinin bağlanmasının heç bir məntiqi əsası yox idi.

Dahi Üzəyir bəy Hacıbəylinin kitabda verilmiş aşağıdakı fikirləri əslində o dövr təhsilinin problemlərinin miqyasını ifadə edir: “Bizə türk (Azərbaycan) məktəbləri - milli məktəblər lazımdır. Mən milli məktəb ona deyirəm ki, orada bütün elmlər öz ana dilimizdə tədris olunur. Əcaba, biz, müəllimlər öz ana dilimizi mükəmməl bilirikmi? Biz yazıqlar hansı məktəbdə öz ana dilimizdə oxumuşuq? O ki qaldı milli məktəblərimizə, onların sayı çox azdır. Bu məktəblər dəxi zəmanəyə müvafiq bir halda deyildir. Kəndlərdəki milli məktəblərimizin vəzifəsi, əvvəla, ana dilini uşaqlara mümkün qədər mükəmməl surətdə öyrətməklə bərabər, rus dilini də ona təlim etdirməkdir. Rus dilini öyrənmək kəndistan əhalisi üçün böyük bir müsibətdir.”

Misir müəllim məşhur maarifçi və ziyalı Həsən bəy (Məlikov) Zərdabinin o dövrün təhsilinin təşkilində xüsusi xidmətlərini xüsusi qeyd etmiş, onun şəxsiyyətinin inkişaf yolunun maraqlı məqamlarını vermişdir. Təsadüfi deyil ki, Həsən bəy (Məlikov) Zərdabi 1907-ci il noyabrın 28-də Bakıda ölümündən qabaq bu sözləri demişdir: “Xalqın maarifinə kömək edin.”

Kitabda XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan təhsilinin vəziyyəti haqqında verilən məlumatlar bu “vəsiyyətin” reallığa çevrildiyini göstərir: “Qafqaz Tədris dairəsinin 1900 -cu ilə olan məlumatına görə, Azərbaycanda cəmi 172 ibtidai məktəb fəaliyyət göstərirdi. 1902-ci ildə Yelizavetpol və Bakı quberniyalarında məktəblərin sayı 230-a çatdı.” Həmin dövrdə bütün Qafqazda məktəb yaşlı azərbaycanlı uşaqların yalnız 7,6 faizi ibtidai təhsilə cəlb edilmişdi. 1914-cü ildə isə Azərbaycanda artıq 942 məktəb var idi ki, onların da 920-si ibtidai məktəb idi”.

V.Abbasov vurğulayıb ki, öz adından və ölkənin qədirbilən ziyalıları adından “Azərbaycan təhsil tarixi” əsərinin müəllifi, təhsil naziri, professor Misir Mərdanova böyük təşəkkürünü bildirir, onu bu sanballı əsəri ərsəyə gətirməsi münasibəti ilə təbrik edir: “Bu əsər vasitəsi ilə mən qədim Şərq, Türk və onun ayrılmaz hissəsi olan Azərbaycanın təhsil tarixində bu günə qədər keçilmiş yollara səyahət etdim, bir elm adamı, eyni zamanda təhsil işçisi olaraq yaşanmışları təhlil etdim və özüm üçün çox şeyləri əxz etdim. Həyatının 58 ilini müəllim işləmiş və beş övladının dördünü müəllim olmağa istiqamətləndirmiş atama minnətdarlıq hissini bir daha dilə gətirdim. Qışın qarlı və çovğunlu, yazın yağışlı, yayın isti, payızın küləkli günlərində hər gün on kilometrlərlə yolu piyada gedərək xalqın balalarına təhsil verən atamın və onun kimi təhsil tariximizdə öz izini qoyan minlərlə ləyaqətli müəllimlərin ruhu qarşısında baş əyməyi mənəvi borcum hesab etdim”.

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet.-2012.-21 iyul.-S.14-15.