Dilimiz Azərbaycanda və dünyada: problemlər, perspektivlər, təkliflər...

Qazi Universitetinin professoru

Bu günlərdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında” sərəncamından xəbər tutdum. Mən xaricdə yaşayan bir Azərbaycan vətəndaşı və filoloq-türkoloq olaraq bu xəbərdən çox sevindim. Həmin sərəncamdan irəli gələn vəzifələri həyata keçirmək üçün yaradılan işçi qrupunun rəhbəri, AMEA-nın müxbir üzvü, İctimai və Humanitar elmlər bölməsinin akademik-katibi, professor Kamal Abdullanın müsahibəsini də internet mediasından oxudum. Kamal müəllim müsahibəsində Azərbaycan dilinin işlənilməsi ilə yanaşı, Azərbaycan dilçiliyi, tərcümə fəaliyyəti və terminologiya işlərinin də ümumi vəziyyətinə dair bir çox önəmli məsələyə toxunaraq problemə aydınlıq gətirir. O, dövlət proqramı layihəsinin çox geniş bir tərkib hissəsinə malik olduğunu da göstərir: elm və təhsil; Azərbaycan dili informasiya texnologiyalarında; Azərbaycan dili KİV-də; Azərbaycan dili xaricdə; Azərbaycan dili idarəetmədə. Kamal müəllim, sözügedən bölmələrlə bərabər, dilimizin ən müxtəlif dil ortamlarında və özəlliklə də xaricdə işlənilməsinə ayrıca olaraq toxunur.

Azərbaycan dili sadəcə respublikamızda deyil, həm də dünyanın ən müxtəlif ölkələrində yaşayan dünya Azərbaycanlıları tərəfindən də işlədilir. Sözügedən dil dünyanın 50 milyondan artıq bir nüfuzu tərəfindən danışılır. Ancaq linqvistik qloballaşma olaraq adlandırıla bilən fenomen və ya bəzi ortaq dillərin xalqlar arasında əsas ünsiyyət-dərk etmə vasitəsinə çevrilməsi bu gün sadəcə Avrasiya türkcələri və ayrılıqda Azərbaycan dili üçün deyil, hətta köklü bir dil-danışıq ənənəsinə sahib olan Fransız dili və ya başqa böyük dillər üçün də həyəcan təbili çalmaqdadır. Belə olmasaydı, Fransada Fransız dilinin qorunması üçün özəl dövlət qərarları alınmazdı və Avropanın bəzi ölkələrində “dil polis”ləri fəaliyyət göstərməzdi. İndi dilçilər tərəfindən aparılan statistik hesablamalar XXI yüzilin axırlarında bu gün hələ mövcud olan 100-dən artıq dilin tarix səhnəsindən silinəcəyi xəbərini verməkdədir. Ümumiyyətlə, hər min ildə 70-ə qədər dilin ölü dilə çevrildiyi söylənilməkdədir. Linqvistik qloballaşma və “populyar kültür”lərin getdikcə genişlənməsi sözügedən prosesi sürətləndirməkdədir. Əlbəttə, bütün bunlar Avropada və dünyanın digər inkişaf etmiş mərkəzlərində çox yaxşı bilinir, buna görə də milli dillərin və mədəniyyətlərin qorunması üçün müvafiq dövlət və birlik tədbirləri həyata keçirilir. Məsələn, Avropa İttifaqı ölkələrində “Avropa dil portfolyosu” (European Language Portfolio) adı ilə əsas etibarilə 2000-ci illərdən etibarən həyata keçirilən “Avropa dillərinin öyrənilməsinin ortaq çərçivə proqramı” bunun ən bariz nümunələrindən biridir. Hal-hazırda Türkiyə Cümhuriyyətinin uyğun tədris müəssisələri və qurumlarında da sözügedən proqram çərçivəsində həm türk, həm də digər Avropa dillərinin öyrənilməsi fəaliyyətləri həyata keçirilməkdədir. “Avrupa dil portfolyosu” üç bölmədən ibarətdir: 1. Dil pasportu; 2. Xarici dil öyrənmə keçmişi və ya biblioqrafiyası; 3. Dosya və ya xarici dillərin öyrənilməsinə dair bütün sənədlərin məcmusu. Dil pasportunda hər hansı bir fərdin xarici dilləri nə dərəcədə bildiyi ilə əlaqədar müxtəlif biliklər və texniki məlumatlar verilir. Xarici dilləri öyrənmə keçmişi və ya biblioqrafiyası bölməsində bir dili öyrənənin öyrənmə prosesində özünün bacarıqlarını fərq etməsi və dəyərləndirə bilməsi faktları göstərilir. Burada sözün dar mənasında konkret dil öyrənmə aurası, sözün geniş mənasında isə mədəniyyətlər arası təcrübələr və müxtəlifliklər kontekstində bir fərdin yazılı və şifahi ünsiyyət əsnasında göstərə bildiyi bacarıqlar haqqında məlumatlar yer alır. Dosyedə isə dil öyrənən bir şəxsin müxtəlif dillərin öyrənilməsinə dair aldığı sertfikatı və diplomları, tərtib edilən plan-prospekt örnəkləri və məqalələr kimi sənədlər olur.

XX yüzilin sonlarına qədər xarici dillərin tədrisində həyata keçirilən başlıca elmi-metodik yönüm və yöntəmlər dünya praktikasında əsas etibarilə müxtəlif dillərin qrammatik qayda-qanunlarının, lüğət tərkibinin və mətnlərinin öyrədilməsindən ibarət olmuşdur. Ancaq keçən əsrin sonlarından etibarən getdikcə genişlənən linqvistik qloballaşma və dünyada bəzi dillərin ortaq ünsiyyət vasitəsinə çevrilməsi sözügedən yönüm və yöntəmlərin artıq modern dil öyrənmə tələblərinə cavab verə bilmədiyini meydana çıxartmışdır. Bununla bərabər, bəzi böyük milli dillərinin ünsiyyət-işlənilmə sferalarının daralması, bir çox dilin isə yox olma təhlükəsiylə qarşı-qarşıya qalması da dil öyrənmə praktikasında ciddi dəyişikliklərin aparılması və korrektivlərin edilməsi zəruriyyətini çoxdan ortaya qoymuşdur. Buna bağlı olaraq bütün dünyada, özəlliklə də Avropada hər hansı bir xarici dilin öyrənilməsində yeni tələblər və ya konkret olaraq dil öyrənmə bacarıqları bu gün əsas meyarlar olaraq götürülməkdədir. Həmin meyarlar aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Xarici dildə danışığı dinləmək və ya həmin dildən hər hansı yazılı və ya şifahi mətni, söhbəti qulaq asaraq asanlıqla başa düşmək;

2. Xarici dildə oxumaq və ya həmin dildən hər hansı yazılı bir mətni asanlıqla oxuyub başa düşmək;

3. Xarici dildə danışmaq və ya həmin dildə dialoji, monoloji və daxili nitqlə öz fikrini ifadə edə bilmək;

4. Xarici dildə yazmaq və ya həmin dildə öz fikrini yazılı olaraq ifadə etmək;

5. Öyrənilən hər hansı bir ortaq xarici dildə, yuxarıda göstərilənlərlə və eyni zamanda ana dilində milli dilin qavramlar xəritəsini konseptual olaraq dərk etməyi və intellektual ifadə alışqanlığını mühafizə etməklə bərabər, düşünə bilmək.

Türk dillərinin istər ana dili, istərsə də xarici dillər olaraq böyük Avrasiya coğrafiyasında sadəcə Avropa mərkəzli linqvistik görüş və fəaliyyətlər modellərindən hərəkətlə öyrənilməsi və öyrədilməsinin mümkün olmadığı da ortaya çıxmışdır. Buna görə indi artıq “Avropa dil portfolyosu” ilə paralel olaraq bir “Avrasiya dil portfoliyosu” qavramının da alt qavram sahələri və kateqoriyaları ilə konseptual olaraq sxemləşdirilməsi lazımdır. “Avrasiya dil portfolyosu”nun bölmələri ayrı-ayrı türk dillərinin ingiliscə, rusca, ispanca, farsca, çincə, fransızca, almanca, ərəbcə kimi dillərlə bir yerdə danışıldığı bölgələrə və millətlərarası ünsiyyət kontekstinə əsasən müəyyənləşdirilməlidir. Sözügedən dillər dil pasportu, dil öyrənilməsi keçmişi və dosyası əsasında tərtib olunacaq bir “Avrasiya dilləri öyrənilməsinin ortaq çərçivə proqramı” ilə öyrədilməlidir. Bu proqram tərtib edilərkən Avrasiya coğrafiyasında yer alan və bir-birinə qohum olan və olmayan dillərin işlənilmə sferaları; aralarındakı ikidillilik, üçdillilik, dörddillilik ortamları nəzərə alınmalıdır. Burada türk dillərinin yaxın və ən yaxın qohum dillər olaraq türk xalqları arasındakı tədrisi məsələsi də həmin dillərin əcnəbilərə öyrədilməsindən fərqləndirilməlidir. Bütün bunlarun və bütövlükdə linqvistik qloballaşmanın təsiri ilə bu gün türkologiyanın gündəminə bir çox aktual filoloji-linqvistik problemin öyrənilməsi və yeni araşdırma-öyrənilmə perspektivlərinin açılımı xüsusları da gəlməkdədir. Türk ədəbi dillərində yeni yaranan ədəbi dil normaları, normalaşmaları və alışqanlıqlarının, e-dil anlayışının, e-türkcə və e-Azərbaycanca qavramlarının, tərcümə və ədəbi mətn uyğunlaşdırmaları proseslərinin, Avrasiyada rusca-türkcə və türkcə-rusca ikidillilik ortamlarının öyrənilməsi də həmin xüsuslardandır. Əlbəttə, bütün bunlar bu günün və yaxın gələcəyin problemləri və perspektivləri olaraq dəyərləndirilməlidir.

İndilikdə isə Azərbaycan dili “Avropa dil portfolyosu” çərçivəsində sadəcə ölkəmizdə və xaricdə yaşayan azərbaycanlılara deyil, Azərbaycana gəlib işləmək istəyən və ya işləyən, Azərbaycanşünaslıqla maraqlanan əcnəbilərə də öyrədilməlidir. Daha doğrusu, Azərbaycan dilinin bir xarici dil olaraq öyrədilməsi işi tədris planı, proqramı, dərslikləri və müvafiq dərs vəsaitləri ilə müəssisələşdirilməlidir. Azərbaycanda yaşayan və türk əsilli və ya əslən Azərbaycanlı olmayan Azərbaycan vətəndaşları da Azərbaycan dilini bilməlidir. Əcnəbilərə və xaricdə yaşayan Azərbaycanlılara Azərbaycan dilini öyrətmək üçün qısa adıyla ADÖM (Azərbaycan dilinin öyrənilmə mərkəzi) olan Dil Öyrətmə Mərkəzləri qurulmalıdır. Həmin mərkəzlər AMEA-nın Dilçilik İnstitutunda, universitetlərimizdə, dünyanın Azərbaycanlılar yaşayan digər bölgələrində və böyük şəhərlərində qurula bilər.

Bu gün Azərbaycan dili bu və ya digər şəkildə dünyanın böyük şəhərlərində öyrənilir, müxtəlif yerlərdə Azərbaycan mərkəzləri, evləri, məktəbləri, sivil qurum və quruluşları açılır. Azərbaycan dilini öyrənmək üçün xarici dillərdə dərsliklər yazılır. Bunlardan birini də AMEA-nın müxbir üzvü, yuxarıda göstərilən işçi qrupunun rəhbəri Kamal Abdullayev Mişel Malberblə (Parlons Azerbaidjanais. Langue et culture, Fransa, Paris, L, Harmattan, 2008) birlikdə yazmışdır. Bunlar dilimizin dünyada öyrənilməsində başlanğıc üçün çox böyük nailiyyətlərdir.

Azərbaycan dilini və mədəniyyətini öyrənməyə indi bütün dünyada böyük maraq vardır. Çünki Azərbaycan bütün infrastruktur göstəriciləri ilə dünyanın və bölgənin inkişaf edən modern bir dövlətinə çevrilmişdir. Sözügedən dilin əcnəbilərə və xaricdə yaşayan Azərbaycanlılara öyrədilməsi milli, xarici və ortaq dil öyrətmə sahəsində müasir dünyanın pedaqoji-metodik təcrübəsindən faydalanılaraq həyata keçirilməlidir. Azərbaycan dilinin istər xaricdə öyrənilməsində, istərsə də əcnəbilərə öyrədilməsində, AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Kamal Abdullayevin sözügedən müsahibəsində göstərdiyi kimi, ilk öncə Azərbaycanşünaslıqdan hərəkət edilməlidir.

Milli dilin əcnəbilərə və öz soydaşlarına öyrədilməsi sahəsində qardaş Türkiyə Cümhuriyyətinin çox zəngin bir təcrübəsi vardır. Türkiyədə ilk Dil Öyrətmə Mərkəzi və ya qısa adıyla TÖMER, 1984-cü ildə Ankara Universitetində qurulmuş və sonra sadəcə Türkiyədə deyil, bütün dünyada önəmli bir linqvistik məktəbə çevrilmişdir. TÖMER əcnəbilərə və xaricdə yaşayan türklərə türk dilini öyrətmək məqsədilə qurulmuş, ancaq başqa xarici dillərin öyrədilməsi sahəsində də önəmli təcrübələr qazanılmışdır. TÖMER-in adının açılımı belədir: Türkçe Dil Öğretimi Araştırma ve Uygulama Merkezi. Yəni türk dilinin öyrədilməsi, araşdırılması və tətbiq olunması mərkəzi. Sadəcə adın açılımı çox şeydən xəbər verir. Burada türk dili sadəcə öyrədilmir, həm də araşdırılır və onun ən müxtəlif dil ortamlarındakı işlənilmə sferaları bütün yönləriylə çox geniş bir linqvistik tədqiqat obyektinə çevrilir. İndiyə qədər TÖMER türk dilinin öyrədilməsi, araşdırılması və tətbiq olunması sahəsində çox böyük uğurlar əldə etmişdir. Məsələn, artıq Türkiyə türkcəsini hər hansı bir adam kompüter proqramlarıyla da öyrənə bilər. Türk dilində millətlərarası səviyyədə TOFL (Türkcə bilmə imtahanı) imtahanları keçirilməkdədir. V. Radlovun “Türklərin şifahi xalq ədəbiyyatı örnəkləri” adlı əsəri TÖMER-də alman dilindən Türk dilinə çevrilmişdir.

Yuxarıda ADÖM-dən bəhs edildi. Biz, Azərbaycanın və qloballaşan dünyanın şərtlərini nəzərə almaqla, Azərbaycan Dilinin Öyrənilmə Mərkəzinin TÖMER kimi alternativ bir quruluş olaraq yaradılmasını təklif edirik.

1980-ci illərdə səkkizinci cumhurbaşqanı mərhum Turqut Özalın baş bakanlığı zamanı Türkiyə dünyaya açıldı. O zamanlar Türkiyə bütün göstəriciləri ilə dünyada bir cazibə mərkəzinə çevrildi. Xarici ölkələrdən iş adamları, müxtəlif peşə sahibləri, tələbələr, turistlər və s. Türkiyəyə axın etdilər. Türkiyədən də iş adamları, müxtəlif sənət və peşə sahibləri xarici ölkələrə getdi. Türkiyənin inşaat və turizm sektorları çox qabaqcıl mövqelərə çıxdı. Beləliklə, dünyada Türkiyə türkcəsini öyrənmək ehtiyacı yarandı və buna müvafiq olaraq TÖMER meydana çıxdı. İndi eyni sözləri bir az başqa bir şəkildə və ya qloballaşan dünyanın bu günkü şərtlərinə uyğun olaraq Azərbaycan haqqında da demək olar. Azərbaycan da sürətlə inkişaf edən bir ölkə kimi dünyaya açılmışdır. Bundan başqa, son illərdə Azərbaycan diaspor və lobbiçilik hərəkatı bütün dünyada getdikcə genişlənməkdədir. Bütün bunlara bağlı olaraq, azərbaycan dilinin həm xaricdə yaşayan Azərbaycanlılara, həm də əcnəbilərə və ya birincilərə milli, ikincilərə isə xarici dil səviyyələrində öyrədilməsi işi gündəmə gəlmişdir.

Dilimizin bir xarici dil kimi əcnəbilərə öyrədilməsi işi onun həm linqvistik və kulturoloji yönləriylə müxtəlif işlənilmə sferalarının dəqiq müəyyənləşdirilməsi, həm də normativ bir stolüstü elmi qrammatikasının hazırlanması baxımından çox böyük nəzəri və praktik imkanlar verməkdədir. Məhz dilimizin əcnəbilərə öyrədilməsi əsnasında indiyə qədər onun təlimi və tədrisi prosesində yol verilmiş müxtəlif çatışmazlıqları və ya tutarsızlıqları dəqiq olaraq daha yaxşı təsbit etmək mümkün olar. Çünki dilimizin əcnəbilərə öyrədilməsi prosesində başqa bir unikal dil xəritəsinə, konseptual leksikona və dil-işlənilmə quruluşuna sahib olan birisinin dərk etmə sistemi dilimizin elmi-linqvistik açıqlanmasına dair mövcud çatışmazlıqları və ya tutarsızlıqları qəbul etmir. Bu, bir növ milli dilə dair bilginin, konseptual məzmunun və ya elmi-linqvistik açıqlanmanın dil öyrətmə prosesində test edilməsi kimi bir şeydir. Təsəvvür edin ki, Azərbaycan dili auditoriyada əcnəbilərə birbaşa olaraq müəyyən qrammatik qaydaların və leksik vahidlərin əzbərlənməsindən hərəkətlə klassik formada öyrədilmir. O, əcnəbilərə dil-danışıq ortamlarına və diskursiv şərtlərə bağlı olaraq və ya yeni linqvistik metodlarla öyrədilir. Ancaq burada müəyyən qrammatik forma və quruluşların sıralarının, modellərinin, sxemlərinin və cədvəllərinin çox vaxt açıq bir şəkildə göstərilməsi də lazım gəlir. Məsələn, şəkilçilərin hansı növlərinin olduğu; söz birləşmələri, söz qrupları, sadə və mürəkkəb cümlələr və mürəkkəb sintaktik bütövlərin sərhədlərinin bir-birindən hansı faktorlarla ayrıldığı və s.

Bizim bu gün də hələ işlədilən və əksəriyyəti Sovet dövründə yazılan klassik qrammatika kitablarımızda, əsasən, sözdüzəldici və ya leksik, sözdəyişdirici və ya qrammatik şəkilçilərdən söhbət gedir. Halbuki türk dillərində və Azərbaycan dilində bir də artıq təsbit olunmuş formadüzəldici və ya leksik-qrammatik şəkilçilər də vardır. Həmin şəkilçilərin çox vaxt sözdəyişdirici şəkilçilərin içərisində səciyyələndirildiyi müşahidə edilir. Ancaq bunlar həm artırıldığı sözə “yan anlam” qazandırır, həm də sözlər arasında müəyyən qrammatik münasibətlər quraraq sözdüzəldici və sözdəyişdirici şəkilçilərdən fərqlənir. Məsələn, felin növ kateqoriyasının morfoloji əlamətləri, feli-sifət və feli-bağlama şəkilçiləri və s. Bəs sözügedən şəkilçiləri tədris prosesində ayrıca təsnifləndirərək öyrətmək lazım gəlmirmi?!

Sözügedən kitablarda mürəkkəb cümləyə dair “tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələr”, “qarışıq tipli tabeli və tabesiz mürəkkəb cümlələr”, “bağlayıcısız mürəkkəb cümlələr” və s. adlandırmaları yer alır. “Mübtəda budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə”, “xəbər budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə”, “yer budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə” və s. təsnifləndirmələr dərsliklərimizdə hələ də davam edir. Halbuki, tabesiz mürəkkəb cümlələrin və ya qarışıq tipli tabeli və tabesiz mürəkkəb cümlələrin ayrı-ayrı mürəkkəb cümlə quruluşları deyil, mürəkkəb sintaktik bütövlər olduğu dilçilik elmində artıq sübut olunmuşdur. Yuxarıda göstərilən ikinci adlandırmada isə “cümlə” sözü iki dəfə təkrar olunur və “cümləli cümlə” kimi rus dilindən alınmış qəribə bir kalka ortaya çıxır. Buna görə də Azərbaycan dilçiliyində və təhsil sistemimizdə linqvistik kateqoriyalara aid aparılan yeni araşdırmaların nəticələri ümumiləşdirilərək və “metodik süzgəc”dən keçirilərək dərsliklərimizdə əks olunmalıdır.

Beləliklə, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında” sərəncamı ölkəmizin dilçiləri qarşısında çox böyük vəzifələr qoyur. Bunlardan biri Azərbaycanşünaslığa, müasir dilçilik elminin son nailiyyətlərinə əsaslanılaraq kreativ və konseptual-linqvistik metodlarla Azərbaycan dilinin yeni bir elmi qrammatikasının yazılmasından ibarətdir.

Mehman Musaoğlu

525.-2012.-26 iyul.-S.4.