Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Yazar: Şirməmməd

Ön söz

Azərbaycan milli qurtuluş hərəkatının ideoloqu və lideri, ilk həqiqi demokratik Xalq Cümhuriyyətimizin banisi M.Ə.Rəsulzadənin zəngin ictimai-siyasi və ədəbi-bədii publisistik irsinin I cildi (1903-1909) 1992-ci ildə, II cildi (1909-1914) 2001-ci ildə işıq üzü görmüşdür. İndi onun 1915-1916-cı illərdə dövri mətbuatda dərc olunmuş əsərlərinin III cildini oxuculara təqdim edirəm. Zənnimcə, 10 ildə təmənnasız hazırladığım bu əsər Azərbaycan tarixi və bütövlükdə I dünya müharibəsi dövrü tarixi ilə maraqlananlar üçün faydalı olacaqdır.

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Qurama

Yol ötən müxbir

(Xəyal degil, həqiqət)

Bir də gördüm qapı açıldı. Elə bildim Bakı xəzrisidir, gəldi...

Baxdım ki, yox ... qəribə tipdir. Bir qoltuğu dolu dəftər-düftər, şapkası o biri əlində. Üst-baş büst-bügüm kökündə. Varatnik yox ... “qalstuk” döşə qədər sallanmış.

– İzdrasti...

Xoş gəldin.

– Bura redaksiyamı?!....

– ?!.... xeyir ola.

Hərif başladı özünü tanıtmağa. Həm də nə dilavərmiş, sanki, alışmaseydi! Kim olsa bəgənərsiniz?

İstər bəgəniniz, istər yox, o.

– Həmkarınız – deyə özünü tanıtmağa başladı.

Buyurun əgləşin.

Hərif debayaq əgləşdi. Rusca, fransızca, polyakca yazılı kataloklarını, kitablarını masanın üstünə, şlyapasını da bir stola yerləşdirdi.

Yerləşdirdi təbiri bir az mənanı düz anlatmıyor, lap şarıltı ilə atdı.

Bən İrana gediyordum, – dedi.

– Çox yaxşı.

– Sizə müxbirlik edə bilərəm.

– Sağ ölünüz....

– Yaxşı müxabirələr yazaram. Özüm də dəmir yol qulluğunda olacağam.

– Bəli, yaxşı yazacağınıza sözümüz yox....

– Amma özümüzün müxbirimiz var. Bir də imdi nə müxbir. Bir şey ki, bizdən əvvəl başqası oxuyacaq, bəkarəti alınacaq. Ondan bizə nə hasil? Dul yazılara pul vermək ağırdır.

– O halda sizə yerli məişətdən, Bakı bələdiyyəsindən gözəl məqalələr verə bilərəm.

– Təşrifiniz nə vəqtdir?

– Bu gün səhər.

– Hm.. nə tez bizim bələdiyyə ilə tanış oldunuz?

– Bəli, bəli, oldum. Həm də gözəl bir felyeton yaza bilərəm.

İstərsəniz şəhər dostu ilə müsahibə ünvanında sizə bir mülaqat yazım. Elə bu saətdəcə yaza bilərəm.

– Pardon, necə, şəhərin dostu!

– Ha ham qlava, yəni başınız naxoşdur. Artyunov da ki, onun yerini dolandırandır. O da naxoşdur. Demək ki, boynunuz da xəstədir. Imdi bunların yerini Hacınski dolandırıyor. Xub, özünüz düşününüz. Baş, boyun, sonra döş gəlməzmi?

– Bizim öz quramaçımız var. Bu kibi mövzulardan yazar. Başqa yazıların qəbulu üçün artığımız yox...

– Çox əcəb, demək ki, sizdən heç bir şey qazana bilməyəcəm.

– Məəttəəssüf!

– O halda

– ?!

– Siz də öylə artıq bir pul yoxmudur ki, yoldan gəlmiş fəqir qələm arkadaşlarınıza müavinət edəsiniz?

– Bu mühərrirlər cəmiyyətinin vəzifəsidir, o da ki, biz də yoxdur.

– Öylə isə

Dosvidaniye...

Proşşayte...

İmdi bildim ki, bəzi qəzetələrin “Xüsusi müxbirimizdən” deyə uydurduqları əcubələri uyduran mütəxəssislər kimilər, nə biçimli adamlardır.

Niş

“Açıq söz”, 4 iyul 1916, №228

İran əhvali-siyasiyyəsi

Türklər böyük bir qüvvə ilə təkrar Girmanşah ətrafına gəldikləri İran əhvali siyasiyyəsi həqqində bəzi mülahizə və mütaliələrə səbəbiyyət vermişdir.

Teleqraf agentəliğının Tehran ilə Petroqraddan gətirdigi xəbərlər bu xüsusda imdiki Tehran hökumətinin türklərin bu dəfə ki İrana doğru hərəkətlərinə düşmənanə bir nəzərlə baxdığını göstərməkdədir.

Bu xəbərlərdən anlaşıldığına görə İran hökumətinin rəisi Sinəhsalar (sabiq Sinəhdar) İranın qərbindəki bütün ellərə teleqraf çəkərək türk hərəkətinin İran əleyhində bir iş olduğunu onlara anlatdığı kibi İran xariciyyə vəziri Əkbər Mirzə dəxi Tehrandakı Osmanlı tərcümanı Şövkət bəgi hüzuruna dəvət edərək türklər Girmanşahdan bir az daha irəlilərlərsə İran hökumətinin Türkiyə ilə qəti-əlaqə edəcəgini kəndisinə bildirmişdir.

Eyni zamanda türklərin gəldigi yerlərdən İran hakim və məmurlarının da yerlərini qoyub ruslarla bərabər çəkildikləri İran hökumətinin Türkiyə hərəkətinə qarşı narazılıq və protesto əlaməti göstərməsi kibi tələqqi olunuyor. Şübhəsiz ki, Sipəhdar hökuməti ilə Əkbər Mirzə vəzarəti – xariciyyəsi (Əkbər Mirzə məşhur Züllülsultanın oğludur) həqiqi və səmimi bir surətdə rus və ingilis dostu olduqlarında türklərlə almanların təkrar İrana doğru hərəkət etdiklərinə ağuşi-məhəbbət açmaya bilməzlər (burada bir neçə sərt senzura tərəfindən çıxarılıb, yeri ağdır-Ş.H.).

Biz bilirik ki, İran toprağı türk-alman mübəlliğlərindən təmizlənmədən əvvəl İranda türkpərəst bir hökumətlə bərabər türklərin tərəfinə keçmiş bir çox cəmaət vəkilləri, ellər, mücahid dəstələri və üləma sinfidə var idi.

Hətta Tehran hökumətinin qəti bir təşəbbüs və iqdam etməsindən, Şahın Tehranı tərk edib İsfəhana səfər etməsindən naümid olduqdan sonra Qumda təşkil olunan müdafiəyi-milliyyə kamatəsi bir zaman vardı ki, adətən bütün İrana icrayi-hökm ediyordu. İranın hər tərəfindən bu komitəyə teleqraflar yağıb “Vətən uğrunda ölümə hazır” olmasını bildirən el bəglərin sayı əhəmiyyətli bir cümlətan təşkil ediyordu.

Hətta Girmanşahı ruslara tərk edib də çəkilməzdən əvvəl, yerindən tərpənməyib də Tehranda qalan İran hökumətinin xaini-vətən sayaraq, İran inqilabçıları müvəqqəti bir hökumət belə təsis eləmiş və bu hökumətin riyasətinə İran ricalından məşhur Nizamülsəltənəni təyin eləmişlərdi. Nizamülsəltənə hökumətinə məclisin məşhur demokrat vəkillərindən və görkəmli cəmaət xadimlərindən Süleyman Mirzə Süleyman xan və Vəhüdülmülk kibiləri daxil olmuşlardı.

Baratovun təzyiqi altında çəkilib də Türkiyə toprağına pənahəndə olmaqdan başqa carələri qalmayan İran könüllü dəstələri və candarmaları ilə bərabər bittəb bu müvəqqəti hökumət əzasi dəxi Bağdada getmişlərdi. Bədə xəbərlər alınırdı ki, Bağdad tərəflərində Beynəlnəhrində İrana göndərilmək üçün hazırlanan ordunun fəxri komandanlığı Nizamülsəltənəyə verilmişdir. Bu kərə Girmanşahı tərklə Tehrana gəlmiş olan İran kargüzarının dilindən teleqraf agentəsi vasitəsilə – rəvayət olunuyor ki, Girmanşahdan qaçan İran hökumət komitəsi əzasının da təkrar geri döndükləri rəvayət olunuyor. Fəqət bu rəvayətlərin nə qədər doğru olduğunu kargüzar təhqiq edə bilməmişdir.

Əqli-səlim, şübhəsiz, Nizamülsəltənə hökuməti İran inqilabçılarının da İrana doğru əzm etməkdə olan hərəkət ordusunda olduqlarını qəbul edər. İmdiki əsl hökumətə mənsub olanların “müvəqqəti İran hökuməti” tərəfindən əmin olmayacaqlarını da qəbul edər. Buna görə də İran məmurları, protest və narazılıq keyfiyyəti olmasa belə, türklərin gəldigi yerləri tərk etmək məcburiyyətindədirlər – deyə düşünə bilər. Çünki bir yerdə iki müxtəlif hökumətin hökm sürdügü zamanımızda görülən təbii şeylərdən olsa da, bir hökumət üstündə davamlı olan iki müariz heyətin uyuşamiyacağı müsəlləmdir.

Türklərin Bağdadı təndid etməkdə olan qüvvətin türk-alman Şərq siyasəti üçün nə dərəcədə təhlükəli bir şey olduğunu dərklə Beynəlnəhrin sahəsinə böyük əhəmiyyət verib olduqca böyük bir qüvvəti buraya atdılar. Və hər nə surətlə olsa da, Şərq yolunun üzlərinə bağlı qalmamasına çalışdılar. Müarizlərinin fəslin istiligi, iqlimin namusaidligi üzündən yazın daha sərin havalı dağlıqlara çəkilmək məcburiyyətindən istifadə edərək Girmanşaha qədər irəlilədilər.

Bu müvəqqəti müvəffəqiyyət hər nə qədər İran siyasilərini, Sinəhsalar kibi ricalını, müttəfiqlərin müvəffəqiyyətindən naümid etməzsədə, əvam cəmaət üzərinə təsirsiz qalamıyor. “N.V.”-dən nəql elədigimiz bu gün ki, xəbərdən göründügünə görə təkrar alman müşviqləri tərəfdarları Bəxtiyari elləri içində ki ixtifagahlarından çıxaraq İsfahan yaxınlığındakı Kahvər taifəsi arasına gəlmişlər və yenə məşhur Şeyx Nurullah ilə doktor Puce peyda olmuş və propaqandaya başlamışlar.

Sonki əhval hərb üzündən hasil alan bu vəsiyyəti-siyasiyyənin bəzi rus qəzetələrinin mütaliəsincə iki müsəlman dövləti arasında ki, qətü münasibatə qədər vara biləcəginə çox ehtimal vardır. Ehtimal ki, bu keyfiyyəti-siyasiyyə rəsmən vaqeədə (bundan sonrakı mətn senzor tərəfindən çıxarılıb yeri ağdır – Ş.H.)

M.Ə.

“Açıq söz”, 7 iyul 1916, №231

Qəti-əlaqə – əlaqəni kəsmə

İran elləri

Türklərin Girmanşah tərəflərinə hücumları ilə İran ellərinin bu tərəf, ya o tərəf lehinə xuruc etdikləri və edəcəkləri həqqində qəzetələrdə yazılar yazılmaya başladı.

Kürd və lur ellərindən bəzisinin, bilxassə, püşt kuhlilərin İrana soxulmaqda olan türk ordusuna kömək etmiş olduqları həqqində məlumat alınmışdır. Fəqət türklərin bu surətlə İrana hücumlarından xoşlanmayan Sinehsarlar (sabiq Sinəhdar) bütün İran el bəglərinə təmim etdigi (müttəhidülamal olaraq göndərdigi) teleqrafnaməsində türklərin İrana gəlmələrini düşmənanə bir nəzərlə görsünlər və hər bir cəhətlə rus ordusuna kömək çıxıb da Osmanlılara müqabil çıxsınlar – deyə əmr eləmişdir.

“R.Slovo” qəzetəsinin Şirü xurşid məmləkətinin əhvali-daxiliyyəsinə aşina olan İran müxbiri buğun ki nömrəmizə köçürülən bir müxabirəsində Sinehsarların yuxarıdakı teleqrafından bəhs edərək diyor ki, imdiki İran hökumətinin nə dərəcədə nüfuz və etibar sahibi olduğu, ellərə çəkdigi teleqrafın edəcəgi təsirlə ölçülə biləcəkdir.

Məzkur müxbir bu təsirə böyük bir əhəmiyyət veriyor. Həm əhəmiyyətsiz də degildir. Çünki nizami bir qüvvətə malik olmayan İran bu, ya o tərəfin ləh və ya əleyhinə xüruc edəcək olursa şübhəsiz ki, ellərin gücünə güvənərək xüruc edəcəkdir, zatən Nadir şahlara, Ağaməhəmməd şahlara, Səfəvi sülaləsinə və sair İran sərkərdələrinə az-çox şöhrət qazandırmış olan əskər qüvvəti haman İran əhalisinin dörddə birindən artığını təşkil edən müxtəlif ellərdir.

Ellər, təşkilatca hər bir milləti dövri-ibtidaisində mövcud olub da, bir növ əskər ocağını andıran şeylərdir. Öz aralarında taifələrə, əşirələrə bölünüb tərtiblə kədxuda, bəy və xanlarına tabe oluyorlar. Xan bütün elin rəisidir. Xanlar elin arasında məruf bir ailədən olmaq şərtilə hökuməti-mərkəziyyə, yəni şah tərəfindən təyin və ya təsdiq olunur. Ellər arasında tarixi-təməddünün nişan verdigi təbii şəkildə vücuda gəlmiş ibtidai təşkilatda olanları ilə hökmdarlar, sahibi-xüruclar və siyasət dahiləri tərəfindən süni vasitələrlə vücuda gətirilmişləri də vardır. Birincilərin nümunəsini bəxtiyarilər, qaşqayilər, lorlar, türkman elləri və kürd əşirətləri təşkil ediyor. İkinci növünə isə şahsevən elləri bir nümunə ola bilərlər. Bəxtiyarilər nəsillərini sasaniyan sülaləsinə qədər çıkarır, onların xan və rəisləri isə özlərini qədim İran ənanat və adətlərinin bir müməssili kibi sayırlar. Qomşuları və daimi rəqibləri olan Qoşqayi elinin xanları isə Farsistanın göbəgində ikən bir türk eli olduqlarını düşünərək özlərinin Çingiz nəslindən olduqlarını iddia edirlər. Bu iddialarını isbat edəcək qaşqayilərin türk elləri ürf və adətlərinə bənzər adətləri də azad küllüdür. Fars cinsinə mənsublar və o cinsə doğma olan kürd və Şeyx Xəzəlin müridləri olan ərəb elləri də az-çox bəxtiyari və qaşqayı tipinə yaqın təşkilat və ənənata (traditsiya) malikdirlər. Halbuki cəngavərlikləri ilə İran elləri arasında şöhrətiyab olan şahsevənlər tam başqa bir təşkilat və ənənata malikdirlər. Bunlar Osmanlı tarixindəki yeniçəri təşkilatına çox bənzərlər. Şahsevən el və əşirətləri Səfəvilərin müxtəlif türk el və taifələrindən intixabla təşkil elədikləri əsgər ocaqlarından başqa bir şey degildir.

Bu müxtəlif cinsə, təşkilata malik olan ellərin əksəri-kürdlər istisna – məzhəbcə müttəhid olaraq qədimdən bəri şahların hökumətinə qarşı böyük bir ehtiram bəsləmişlərdir. Nəsrəddin şah zamanına qədər nə qədər iqtidarlı bir elbəgi olseydi Tehrandan gələn əmrə təxəllüf etmək cəsarətini göstərə bilməzdi. Əvvəla, mərkəzdə nizami qüvvə bugünkü dərəcədə zəif degildi. Saniyən, “hökm etmək istərsən ayır” üsuluna riayətkar olan Tehran şahlığı ellər arasında öylə qatı bir rəqabət və ədavət toxumu səpmişdi ki, hər zaman üsyan fikrinə düşən bir elbəgiyə qarşı qomşusundakı ellərlə çıxar və az bir zaman içində asiləri təngil edə bilərdi.

Əcnəbi müdaxiləsi artdı. Konsulların nüfuzu hakimlərə üstün gəlməgə başladı. Böylə olunca ibtidai bir zehniyyətlə yaşayan ellər nəzərində hökumət əvvəlki heybətini itirməgə üz qoydu. Hələ məşrutiyyət qovqaları çıxıb da bilnisbə cüzi bir dəstə mücahidlər tərəfindən şahın taxtdan endirilib də yerinə digər birisinin, həm bir uşağın təyin edildigi fəqərəsi şahlığın etibarını ta kökündən sarsıtmış oldu. Şahlığın quru və boş bir qüvvətdən ibarət olduğunu görüncə fitrətən azad və hər növ qeyd və nizama düşmən olan ellər, elbəgilər özlərini dərələrinin sahibi sandılar. İştə bu gündən etibarən Nəsrəddin şah dövründən əvvəl bilatərəddüd istədigi elbəginin qafasını kəsdirmək iqtidarında olan şah hökuməti nadinc ellərlə süluk və rəftar etmək siyasətinə müraciətə məcbur qaldı.

Hökumət ricalı daxili mübarizələrdə iki qismə bölündükləri kibi, ellər də ikiyə bölünmüş oldular. Bilxascə bəxtiyari elinin məşrutiyyətpərvərlərlə mərtub olması digər ellərdən bir qismini onlara ədavətlə məşrutiyyətə zidd, bir qismini də hissi – rəqabətlə dost olmağa vadar elədi. Daha ibtidai bir hissiyyata malik olan bu xalq üzərinə Nəcəf üləmasının məşrutiyyətpərvəranə fətvaları da az təsir etmiş olmadı.

Bunları yazmaqda məqsədimiz bunları anlatmaqdır ki, İran ellərini tarixlərdə görüldügi kibi hal-hazırda çok da məttəhid və müttəfiq bir halda təsəvvür etmək olmaz.

Bunlardan bu günün hökmündə iki-üç yüz binlik bir ordu vücuda gətirmək bəlkə də imkan xaricində degildir. Fəqət bunu yalnız rəsmi hökumətə malik olmaqla vücuda gətirə bilmək şübhəlidir. Arada hər kəscə müsəlləm bir qüvvət və hər kəsə yetişəcək bir sərvət olmayınca ellərə çok da bel bağlamaq olmaz.

M.Ə.

“Açıq söz”, 18 iyul 1916, №237

Müttəhidülamal – həmfikir

Şirü xurşid – aslan ilə günəş (İran dövlətinin gerbi)

Müməssil – təmsil edən, nümayəndə

Ürf – dəb, adət

Təxəllüf – ziddinə olma

Tənkil – başqalarına ibrət olacaq bir cəza vermə

Heybət – nüfuz, etibar

Süluk – rəftar, hərəkət tərzi

Rus – ingilis – İran etilafi

Tehrandan alınıb da bu nömrəmizdə dərc olunan bir teleqraf İran hökuməti-hazirəsilə rus və ingilis səfarətləri arasında alınıb verilən notalar vasitəsilə bir etilaf əmələ gəldigini xəbər veriyor. Bu etilafa görə Şimali İranda rus müəllim zabitlərinin ögrətməsi ilə kazak alayları təşkil olunduğu kibi, Cənubi İranda da ingilis müəllimləri vasitəsilə əsgər qitələri tərtib ediləcəkdir. Bundan əlavə İranın maliyə cəhəti də iki ingilis bir İran məmurlarından ibarət olub da belçikalı xəzinədarın sədarətilə təsis edən bir komisyon tərəfindən baxılacaqdır.

Hazırdaki Sipəhsalar (sabiq sipəhdar) hökumətinin səmimi surətdə rus və ingilis tərəfdarı olduğu həqqində əvvəl təşkilindən bəri şayə olan xəbərlər artıq bağlandığı xəbər verilən bu rəsmi müahidəyə görə də kimsədən ötrü zərrə qədəri şəkk və şübhə yeri buraxmıyor.

Sinəhsalar hökumətinin fövqəlzikr etilafi imzalamasıyla şimal və cənub dostlarına qarşı nə kibi bir əlaqə göstərməsini yaxşıca anlaya bilmək üçün teleqraf qısa və qovraq bir surətdə verdigi yuxarıdaki iki xəbəri bir az açmaq lazım gəliyor.

Bu gün İran-rus- ingilis etilafına əsas tutulan İran qüvai-əskəriyyəsi ümur maliyəsinin məlum şəkildə həlli 1907-ci ildə Balmural mülaqatından sonra Rusiya ilə İngiltərə arasında İran həqqində bağlanan məşhur etilafnamənin başlıca əsaslarından ibarətdir.

Alman təhlükəsini hiss etməgə başlayan ingilis liberalları bu günlərdə bir mükafat olaraq lordluq rütbəsinə nail olan ser Eduard Gerin mərifətilə əskidən bəri sıxışmaqda olan rəqibləri Rusiya ilə etilaf yolunu iltizam etdilər. Bu politikanın nəticəyi-məntəqiyyəsi olaraq əskidən bəri aralarında bir “kuyi-səbqət” təşkil edən İranı “vəsileyi-məhəbbət” qərar verdilər. Arada heç bir ixtilaf qalmasın – deyə İran xəritəsi nüfuz məntəqələrinə bölündü. Şimali İran rusların, Cənubi İranın Hindistana lahəq tərəfi ingilislərin məntəqəsi – deyə bəlləndi. Ortada ələlümdə boş və bayır səhralardan ibarət olan bir məntəqə qalıyor ki, o da məzkur iki dövlət arasında baqi-bitərəf bir məntəqə təşkil ediyor. Ölkəsi məntəqələrə ayrılmış olan Şiri-Xurşid məmləkəti, məzkur 1907 etilafnaməsinə görə borc etmək istərsə, Rusiya ilə İngiltərədən etməli, qüvvayi-əskəriyyəsini artırmaq istərsə, qonşularının rəyini nəzərə almalı, islahat üçün xaricdən müəllimlər cəlb etmək istərsə, yenə hamilərinin məsləhətini dinləməlidir.

Daha bundan doqquz il əvvəl cızılmış olan bu himayə planının İran tərəfindən də rəsmən qəbulu dəfələrlə Tehran kabinəsinə təklif olunmuşsa da, fikri-məşrutiyyət və meyli-istiqlal ilə müttəhic olan millətpərəstlər tərəfindən hər dəfə rədd olunmuşdur. Hətta rus və ingilis tərəfdarlığı ilə məşhur olan sədri-Əzəm Atabəgin qətli belə 1907 etilafnaməsinin imza edildigi günə təsadüf eləmişdir.

Məmləkətin istiqlalı əlindən keçməməsi üçün inqilab yaparaq hökumət cilovunu əllərinə almış olan İran məşrutiyyətpərvərləri İran istiqlalının iki böyük və qədim qonşuları tərəfindən təhti-himayəyə alınmasını məqsədə müvafiq görmədilər. Ona görə dəxi məclisi-ali, qüvvəsi çatdığı qədər 1907 etilafının İran həqqindəki məzmunini hər münasibət gəldikcə protesto etdi. 1907 etilafından qurtarmaq İran millətçilərinin amalını təşkil etdi. Buna görə də onlar Amerikadan maliyə işləri üçün İsveçrədən jandarma təşkilatı üçün müstəşarlar gətirtdilər. Möhtac olduqları halda para borcundan boyun qaçırtdılar. Çünki borcu böyük qonşularından olmağa məcbur idilər. Onlar da borc şəraiti olaraq 1907 etilafından çıxan bəzi mətləblərin qəbulunu iləri sürüyorlardı.

London ilə Petroqrad hər nə qədər 1907 etilafnaməsinin İran İstiqlal və tərəqqisi üçün bir nemət olduğunu iranlılara anlatmaq istiyorlardısa, olmuyordu. Ən nüfuzlu İran diplomatları belə bu xüsusda “müfrit” millətçilərə məram anlada bilmiyor, anlatmaq istədikdə nüfuzlarını fəda etmək və səmimiyyətlərinə şübhə edilmək cəzasına uğrayırlardı.

Əski Daraları, Keyxosrov və Nadirlərinin yadi-ehtişami ilə ruhlanıb da derəfş kavyanilərini bu kəsin qaldırmaq romantisi ilə ruhlanan bunlar istədiklərini arzu və əməldən işə mübəddəl etmək istərkən daima acı həqiqətlərə rast gəliyor, təqdirlərinin Rusiya ilə İngiltərə əlində olduğunu acı-acı görüyorlardı. Bu görmək onlardan bir qismini həqayiqi-əhvalə təslim-etdiriyordu. Digər qismi isə “əhval böylə qalmaz, yaxında Avropa müharibəsi çıxar” – deyə ümidlər bəsliyorlardı. Bu ümidlər boşuna gəlmiyordu. 1907-ci ildə Petroqrad ilə London arasında bağlanan etilafnamə Berlinin xoşuna getməmişdi. Berlinin buna xoşnudluğunu isə İrandaki alman agentləri “Nəşr və təbliğ” etməgə kahallıq etmiyordular. Nəticədə İranın təmamiyyəti-məmləkiyə ilə istiqlalını rus və ingilis dövlətlərinin “himayəti-dostanə”lərində degil, üçüncü qüvvətli bir dövlətin İrana nüfuz etməsində görən dövlət ərləri ilə bir taqım siyasi heyətlər vücudə gəldi. Böyük dünya müharibəsi patlayıb, Türkiyə dəxi müharibəyə qarışınca alman mübəlliğləri açıqdan-açığa təbliğatə, yalnız təbliğat degil, təhrikatə başladılar və “Qum müdafiəyi-milliyyə cəmiyyətini” təşkil edən məbuslarla hökumət ərləri “İran Nacisi” olacaq üçüncü nüfuzi “Almaniya-Türkiyə” hökumətlərinin İrana gəlmələri keyfiyyətində gördülər. Fəqət 9 ilin ərzində gördükləri mütəəddid müvəffəqiyyətsizliklərə birisi daha əlavə edildi. Müstovfi Əlməmalik hökuməti istehfayə məcbur olub, “müdafieyi-milliyyə” komitəsi də “Qum”dan Bağdada səfər etmək məcburiyyətində qaldı.

Son günlərdə hər nə qədər “Qum” komitəsi təkrar öz yerinə doğru iləriliyorsa da, “Qum”çuların qorxduğu şey 1907 etilafının İran hökumətincə də rəsmən qəbulu bir əmri-vaqe halını alır. Çünki İran-rus-ingilis arasında əqd edildigi xəbər verilən etilaf 1907-ci ildə Rusiya ilə İngiltərə arasnıda bağlanan etilafnamənin İranca da təsdiqindən başqa bir şey degildir.

Bu təsdiqin hüquqca təyin və təşxis elədigi halə aydın bir misal göstərmək lazım gəlirsə, Misir idarə və əhvalını göstərmək olar. Fəqət bu qədər bir fərq var ki, Misirin hami və müəllimi yalnız ingilislər ikən İranınki İngiltərə ilə Rusiya olacaq.

Əqd olunduğu xəbər verilən etilafın mənayi-siyasisi bu mərkəzdədir. Səmərəsi isə şübhəsiz ki, notaların mübadiləsindən ziyadə müharibə səhnələrində vaqe olacaq təbəddülata bağlıdır.

M.Ə.

“Açıq söz”, 28 iyul 1916, №244

Kuy – oyun topu

Səbkət – önə keçmə

Lahiq – əlavə

Müfrit – həddən artıq

Derəfş – bayraq

İran ilə Türkiyə münasibati

Dünki sayımızda İran-İngiltərə-Rusiya arasında tazəliklə bağlanmış olduğu xəbər verilən etilafi mütalimə edərkən bunun İranın İngiltərə ilə Rusiya himayəsi altına düşdügündən ibarət olduğunu söyləmişdik. Bu gün varid olan teleqraflardan anlaşılıyor ki, Moskva və Petroqrad siyasi məhfəlləri dəxi bu xüsusda eyni fikir və mülahizədədirlər.

Rəsmi İranın himayəyi qəbul dərəcəsində Rusiya və İngiltərə ilə dostlaşdığını bittəb Sipəhdar hökumətini İran toprağı daxilində vuruşmaqda olan iki düşmən qüvvətə qarşı bitərəf buraxmazdı. Sipəhdarın bütün el rəislərinə göndərdigi xəbər verilən teleqrafda bunu göstəriyordu. Bu teleqrafında İran hökuməti türklərin İranə doğru hərəkət edib Girmanşahdan Şərqə irəlilədiklərini İran əleyhində bir hərəkət tələqqi edərək bütün ellərə tövsiyə ediyorduki rus sərkədrlərəi ilə bərabərlikdə osmanlıların axınına mane olsunlar. Bu günki teleqraf qismində də Tehran hökumətinin hamiləri Rusiya ilə İngiltərə lehinə digər mühüm bir qədəm götürdügünə dəxi xəbər veriliyor. Bu xəbərdə denilir ki, İstanbuldakı İran səfiri şəxsən osmanlı xariciyyə vəziri ilə görüşərək türk əsgərlərinin İrandan çıxarılmalarını istəmişdir. Müxabirin rəvayətinə inanmaq olursa, türklər bu tələbə əməl etməzlərsə, o zaman səfir İstanbulu tərk edəcək və bu surətlə İran Türkiyə ilə hali-hərbdə bulunacaqdır. Zatən İran hökumətinin Türkiyə ilə qəti münasibat edəcəgi həqqində şayə olan xəbərlərin bu əvvəlincisi degildir, əvvəlcə də bu xüsusda bəzi rəvayətlər etdiliyordu. Hətta İran xariciyyə naziri Zalaslanzadə Əkbər Mirzənin Osmanlı tərcümanı Şövkət bəgi hüzuruna çağırıb da türklər İrana doğru hərəkətlərini dayandırmazlarsa İran hökuməti bu halı kəndi istiqlalı əleyhində bir iş tələqqi edəcəgi ilə bunun iki dövlət münasibatının kəsiləcəginə bir vəsilə ola biləcəgini bildirmişdi (məqalənin böyük bir qismi senzor tərəfindən çıxarılmış, yeri ağdır – Ş.H.).

M.Ə.

“Açıq söz”, 29 iyul 1916, №245

(Ardı var)

Şirməmməd Hüseynov

525-ci qəzet.-2012.-7 iyul.-S.26.