Qalibi olmayan müharibə

“Şah və Sultan” romanı İskəndər Palanın dilimizə tərcümə edilən ilk əsəridir (romanı Azərbaycan dilinə tanınmış yazıçı və istedadlı mütərcim Nəriman Əbdülrəhmanlı çevirib). Ölkəmizdə az tanınan pedaqoq-alim və yazıçının Türkiyədə təxminən əlliyə yaxın kitabı çap olunub. Bu kitabların əksəriyyətində Divan ədəbiyyatına dair nadir araşdırmalar, qissədən-hissə tipli didaktik hekayələr, bədii miniatürlər, esselər, klassik Osmanlı şairlərinin qəzəl, qəsidə və ayrı-ayrı beytlərinin şərhləri, “Zaman” qəzetinin kültür-sənət səhifəsindəki köşə yazıları toplanıb. Müəllifin türk Divan ədəbiyyatına dair dəyərli ensiklopedik lüğətləri, müntəxabat və antalogiyaları, orta məktəb və litsey şagirdləri üçün ədəbiyyat dərslik və dərs vəsaitləri vardır. Onun bədii yaradıcılığını taclandıran son illərdə qələmə aldığı romanlardır. Yazıçının Füzulinin “Leyla ilə Məcnun” məsnəvisi üzərində qurğulanan “Babildə ölüm, İstanbulda eşq” (2004), Osmanlı tarixinin Lalə dövrü hadisələrinin qələmə alındığı dedektiv “Qətrəyi-matəm” (2009), “Şah və Sultan” (2010), Yunus Əmrənin həyatı, İlahi və bəşəri sevgisi, sufi fəlsəfəsinin motivlərinə söykənən “Od” (2011) adlı romanları işıq üzü görüb.

Türkiyənin Uşaq vilayətində 8 iyun 1958-ci ildə anadan olan İskəndər Pala ibtidai və orta məktəbi həmin şəhərdə, litseyi Kütahyada bitirib. İstanbul Universiteti Ədəbiyyat fakultəsindən məzun olmuş (1979), eyni ildə burada işə başlamışdır. Elmlər doktoru (1983), professordur (1998). “İki hərbi çevriliş arasında” adlı avtobioqrafik kitabından (2010) öyrənirik ki, Türk Silahlı Qüvvələrinin tədris qurumlarında on beş il müəllimlik etmiş (1982-1996), özünün və xanımının dini inancları səbəbilə hərbi xidmətdən uzaqlaşdırılmışdır. Hal-hazırda işlədiyi Uşaq Universitetində elmi-pedaqoji fəaliyyətini davam etdirməklə bərabər, “Zaman” qəzetində həftəlik kültür-sənət köşə yazıları ilə çıxış edir. Bu yaxınlarda Atatürk Kültür Dil və Tarix Yüksək Qurumu İdarə heyətinin üzvü təyin edilmişdir. İskəndər Pala bir çox nüfuzlu mükafatla təltif olunmuşdur.

Bütün müharibələr əvvəl-axır danışıqla, barışıqla bitir. Zəfərlə sonlanan bütün savaşların qalibi və məğlubu olur. “Şah və Sultan” romanının onurğasını təşkil edən Çaldıran cənginin isə qalibi yoxdur. İki qardaş bir-birini boğazlayanda ölən də, öldürən də qardaş olur. Romanda Osmanlı sarayındakı sünni Can Hüseynlə Səfəvi sarayındakı şiə Ağa Həsənin əkiz qardaş və birinin ölümünün digərinin əlindən olması məhz bu faciənin rəmzidir. Xüsusən hadisələrin gedişində əkiz qardaşların bir-birini əvəzləməsi məqamı uğurlu bədii tapıntıdır. Aydındır ki, qardaş qırğınında qalibdən və qalibiyyətdən bəhs etmək otaq dilimiz adına faciə, dinimiz naminə günahdır. Çünki döyüş meydanında kimin zəfər çalmasından asılı olmayaraq, iki əkiz qardaşın mənsub olduqları tarixi soy, təmsil etdikləri o günkü xalqlar və xələfləri olan bugünkü millətlər məğlubdurlar!

Çaldıran müharibəsinin tərəfləri 9-cu Osmanlı padşahı, 74-cü İslam xəlifəsi Yavuz Sultan I Səlim (1470-1520; hakimiyyət illəri:1512-1520 ) və Səfəvi Şahı I İsmayıldır (1487-1524; hakimiyyət illəri:1501-1524). Hər ikisi dövlət idarəçiliyinin məsuliyyətini başa düşən, özlərinə tabe edib birləşdirdikləri bəylikləri, xanlıqları səriştəli idarə edən, ətraflarındakı vəzir-vüzəraya, orduya, rəiyyətə hökmdar olan dövlət xadimləri və böyük tarixi şəxsiyyətlərdir.

Sultan da, Şah da insan öldürmə və öldürtmənin ustasıdırlar. Biri atası II Bayezidi taxt-tacdan əl çəkdirən, öz hakimiyyəti uğrunda iki qardaşını, beş əmisi oğlunu (bunlardan üçü 7-14-21 yaşlarında idi), üç baş vəzirini boğduran Sultandır. Yeri gəlmişkən, müəllifin mahir bədii tapıntılarından biri Sultan Səlimin Bayezidi taxtdan salıb, ev dustağı edərkən atasından eşitdiyi qeyri-adi qarğışdır: ”Səni görüm şiri-pəncələr əlindən gedəsən”. Sultan hökmdar olduğu səkkiz il boyunca fikirləşir ki, yer üzündə onu öldürəcək bir aslan pəncəsi, yaxud pəncəsi şir kimi olan igid yoxdur və atasının qarğışı heç vaxt çin olmayacaqdır. Halbuki, romanın sonunda ölümü həqiqətən də “şiri-pəncə”dən olur. Ancaq bu, aslan pəncəsi deyildi, onun kürəyindəki ölümcül çibanın xalq təbabətindəki adı idi!

Hakimiyyəti illərində Osmanlı ərazisini iki dəfədən çox genişləndirən Sultan Səlimin Çaldıran müharibəsində döyüşən təxminən yüz qırx minlik (əlavə Kayseri-Sivas arasında qırxminlik ehtiyat qoşunu da vardı) yaxşı silahlanmış, xeyli topu, təxminən altmış min dəvəsi olan ordusunun əsas hissəsi yeniçərilərdən (müsəlmanlaşdırılmış xristianlardan), Anadolunun türkmən və kürd bəylikləri bölüklərindən, eləcə də türkəsilli könüllü süvari axınçı dəstələrindən təşkil edilmişdi. O, bu savaşa qayınatası Krım Xanı Mengli Gəraydan aldığı böyük təşviq və dəstəklə girmişdi.

Şah İsmayıl təxminən on dörd yaşından etibarən on dörd ildə on dörd ölkə fəth edən, 1501-ci ildə Bakının işğalından sonra qüdrətli Səfəvi dövlətini quran mahir sərkərdədir. Lakin o da acımasızdır. Rəqibinə aman tanımayan, anası Aləmşah Bəyimin (əsl adı Teodora olan bu xanım Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin qızı, Rum Pontus İmperatoru Kommenosun nəvəsidir) qətlinə fərman verən despotdur. Romanda anasının dilindən deyildiyi kimi, “Sünni babanın şiə-qızılbaş nəvəsi” minlərlə sünninin qatilidir. Böyük qardaşı Şeyx Əlinin ölümündən və onun xanımı Xədicə Bəyimin havalanmasından sonra azyaşlı oğlunu himayəsinə alır, lakin hər ehtimala, gələcəkdə taxt-tacına şərik olmasın deyə, axtalatdırır.

Sultan Səlimin öldürmə üsullarından ən çox xoşladığı kəndirlə boğdurma, yaxud zəhərlətmə imiş. Şah İsmayıl isə ölümünə fərman verdiklərini daha çox altında tonqal qalanmış iri qaynar qazanlarda bişirməyi xoşlayırmış. Şah ordusunun əsas hissəsi türkmənlərdən, öz dövlətinə qatdığı ərazilərdə yaşayan və qızılbaşlığı qəbul edən xalqlardan qurulmuşdu. Müharibəyə girməsinin səbəbi İslam dininin iki ana məzhəbindən biri uğrunda savaşmaq əzmi idi. Sultanla Şah arasında aylardan bəri fars və türk dillərində yazışmalar, bir-birinə həqarət dolu məktublar, namələri gətirən elçilərin heç bir beynəlxalq diplomatiya qayda-qanunları ilə bir araya sığmayan qətlləri, yaxud zindana atılmaları hər iki tərəfin səbrini daşıran son damlalar olmuş, Çaldıran savaşını qaçılmaz etmişdi. Elə buradaca qeyd edək ki, müharibədəki qüvvələr nisbəti Şahın lehinə deyildi. Ordusunun bir dənə də olsun topu və piyada qoşun birliyi yox idi.

Roman 1501-ci ilin avqust ayından 1525-ci ilin sentyabrına qədərki dövrün məlum tarixi hadisələri işığında Şahın və Sultanın saraydaxili yaşantılarını, bilinməyən məziyyətlərini, həyat dramlarını, şəxsi duyğularını, hökmdar olaraq ehtişamlarını, fərd olaraq faciələrini gözlər önünə sərir. Yazıçı bunun üçün uyğun və uğurlu süjet-kompozisiya quruluşu seçmişdir. Hadisələrin məhvərinə gözəllər gözəli Bəhruzə obrazını – Taclı Xatunu, bu obrazın timsalında Sevgini yerləşdirir. Bu, həm dünyəvi sevgidir, həm mənəvi. Ürfani-sufi sevgisi ilə bəşəri məhəbbət iç-içədir. Əsərin əsas sərim hissəsi 14-15 yaşındakı Bəhruzənin və sonradan onun qulluqçusu olacaq Qəmbərin uşaqlığı və onların Şah sarayına düşdükdən sonrakı həyatının təhkiyəsi ilə başlayır. Şaha ərə gedib Taclı adını alan Bəhruzənin Çaldıran savaşında əsir düşməsi və Sultan sarayındakı yaşantısı ilə zirvəyə yüksəlir. Taclının Şah, Sultan, Cəfər Çələbi, Ömər və Qəmbər Can misalında şahlıq, sultanlıq, köləlik, sünnilik, şiəlik tanımayan həqiqi məhəbbətə dair düşüncələri ilə açılım və final gerçəkləşir.

Romanın məzmununu oxucunun öhdəsinə buraxaraq qeyd edək ki, ideyası, mətləbi, qayəsi aşkardır. Bu savaşda məğlub olan türklükdür: osmanlısı, səfəvisi, sünnisi, şiəsi, türkü, türkməni ilə Türk dünyasıdır. Lakin müharibənin səbəb və səbəbkarlarının bədii təqdimatı və tarixi həqiqətlər müstəvisindəki hadisələrin estetik təhlili birmənalı deyil. “İki qoçun başı bir qazanda qaynamaz” atalar sözü burada yerinə düşmür, çünki bu iki baş eyni qazanda deyildi. Hər birinin öz geniş ərazisi, öz möhtəşəm dövləti, öz xalqları vardı. Tarixi mənbələrin əksəriyyətində Çaldıran müharibəsinin başlıca səbəbi kimi dini məzhəb ayrılığı göstərilir. Romanda da daha çox bu versiya qabardılır. Halbuki bu, buzdağının su üstündə görünən parçasıdır. Fikrimizcə, əsl səbəb iki qüdrətli türkdilli və müsəlman İmperiyanın yaxınlaşması ehtimalından qorxuya düşən dövlətlərin bunun qarşısının alınması yolundakı məkrli planlarının növbəti mərhələsinin həyata keçirilməsində idi.

Əlbəttə, tarixi roman janrında yazılmış bədii əsər tarixin birəbir özü deyildir. Yazıçı bu romanda uzaq tarixi hadisələrin əsas mahiyyətinə sadiq qalmaqla yanaşı, olaylara və tarixi şəxsiyyətlərə bədii şərtiliyin verdiyi imkanlar çərçivəsində öz dünyagörüşü ilə baxır, oxucuya çatdırmaq istədiyi mətləb və məramı bədii cəhətdən fərdi dünyaduyumu ilə mənalandırır. Çaldıran müharibəsində Sultan Səlim Şah İsmayılı məğlub edir. Yüz il əvvəl Əmir Teymur onun ulu babası İldırım Bayezidi məğlub etmiş və əsir almışdı. Bəzi qaynaqlara görə, qəfəsə saldırıb zəncirlətmiş, xanımını çılpaq soyunduraraq əsgərlərinə saqilik etdirib, şərab paylatmışdı. Bunu edib-etmədiyini Əmir Teymurun və tarixçilərin vicdanına həvalə edək. Bilinən tək gerçək budur ki, Əmir Teymur qazandığı böyük Ankara zəfərinə (1402) sevinməmiş, Səmərqəndə döndükdən iki il sonra da vəfat etmişdi. Ancaq olan olmuşdu: ustad Cavidin öz ədəbi qəhrəmanına söylətdiyi kimi, Türk dünyası “bir Topalla bir Korun”ın hakimiyyət və torpaq hərisliyi, eqoizmi ucbatından parçalanmış, Osmanlı torpaqları İldırım Bayezidin oğlanları arasında miras qovğasına səbəb olmuş, Bizans paytaxtı Konstantinopolun fəthi yarım əsr gecikmişdi.

Çaldıran savaşının baş verdiyi dövrdə Osmanlı İmperiyası da, Avropanı ildırımsürətli fəthləri ilə qorxuya salan Səfəvilər dövləti də öz tarixi inkişafının qüdrətli və ehtişamlı mərhələsinə qədəm qoymuşdular. Bu iki dil-din qardaşı fövqəldövlətin bir-biriylə müharibəyə başlaması Osmanlılarla siyasi-diplomatik münasibətlərini və ticarət əlaqələrini genişləndirmək istəyən və İrandakı Səfəvi dövlətinin güclənməsindən, xüsusən də bu iki İmperiyanın yaxınlaşmasından ehtiyat edən Avropa dövlətlərini, o cümlədən Sultan II Bayezidə 1492-ci ildən etibarən ilk elçilərini göndərməyə başlayan Rusiyanı xeyli dərəcə razı salacaq və rahat nəfəs almalarına imkan verəcəkdi.

Bu müharibə yalnız torpaq uğrunda deyildi. Əks təqdirdə, Sultan Səlim Osmanlı İmperiyasının ərazisini Şahını məğlub etdiyi dövlətin, İran torpaqlarının hesabına genişləndirmək fürsətini əldən qaçırmazdı. Halbuki Sultan güclü ordusuyla girdiyi Təbrizdən, Ərdəbildən könüllü geri çəkilmiş, ölkənin və böyük elm-mədəniyyət mərkəzləri sayılan bu şəhərlərin qarət edilməsinə, yıxılıb yandırılmasına imkan verməmişdi. Romanda bu məsələ Yavuz Sultan Səlimlə Şah İsmayılın qohumluq münasibətləri ilə də əlaqələndirilir. Məlumdur ki, Şah İsmayılın babası, Ağqoyulular dövlətinin hökmdarı Uzun Həsənin nəvələrindən biri (Uğurlu Məhmətin oğlu Mirzə) Sultan II Bayezidin qızı, yəni Yavuz Sultan Səlimin bacısı ilə evli idi.

Bu, belə olmasına belə idi. Lakin ortada hər iki hökmdarın şəxsi qisasalma duyğuları da vardı. Şah İsmayıl Sultan Səlimin qəyyumluq etdiyi Özbək xanı sünni Şeybanini (romanda Şeybək) məğlub etdikdən sonra başını kəsmiş, kəllə dərisinin içini doldurdub Sultana hədiyyə göndərmiş, özünə isə onun qafatasından kənarları daş-qaşla bəzədilmiş şərab piyaləsi düzəltdirmişdi. Vaxtilə Şahzadə Səlim Trabzonda vali ikən, Şah İsmayıl İran torpaqlarına tez-tez hücum edib yağmalayan Səlimdən atası Sultan Bayezidə şikayətlər göndərərmiş. Ehtimal ki, Sultan bunu da yaddaşının mənfi xanəsinə yazmışdı. Nəhayət, Osmanlıların başı qərbdə Venesiya ilə şiddətli müharibəyə qarışdığı dövrlərdə Şah İsmayıl Türkiyənin şərq sərhədlərini tez-tez pozaraq əyalətlərə hücum edirdi ki, Sultan bundan da xeyli narahat olurdu.

İntiqam üçün Şah İsmayılın da özünə görə səbəbləri vardı. Böyük qardaşı, Ərdəbil sultanı Şeyx Əlinin o hələ yeddi yaşındaykən dedikləri hafizəsində daima canlı idi: ”Qardaşlarının, atamızın və babamızın intiqamı sənin boynundadır. Vaxtı gələndə Uzun Həsənin sünni uşaqlarından qisasımızı alarsan”. Taleyin hökmünə bax ki, bunu deyən də, dinləyən də Uzun Həsənin bacısı Xədicə Bəyimin oğlu, kürəkəni Şeyx Heydərlə doğmaca qızı Aləmşah Banudan olma nəvələri idi.

Digər tərəfdən, İslamın ən böyük qolunu təşkil edən sünni məzhəbi və sünni təriqətlərinin İran torpaqlarına sirayət etmə, ələvi qızılbaşlığı yox etmə təhlükəsi getdikcə artırdı. Bu isə şiəlik təməlində qurulan Səfəvi Dövlətinin süqutu olardı. Yeri gəlmişkən, təxminən elə bu dövrdən etibarən Osmanlı İmperiyası ətrafındakı və qonşuluğundakı onlarla xanədanı yox etdi, bütün bəylikləri, xanlıqları ortadan qaldırdı, özünə birləşdirdi, lakin İranı işğal edə bilmədi. Fövqəldövlətlərlə əhatə olunmasına baxmayaraq, İran sonrakı tarixi inkişafı boyunca da öz ərazisini və müstəqilliyini çox az itkilərlə qorumağı bacarmışdır.

Sultanın Çaldıran döyüş meydanından, eləcə də Təbriz və Ərdəbildən özü ilə bərabər apardığı qənimət və xəzinə baha biçilməzdi. Biz təkcə Sultanın əsir olaraq İstanbula apardığı məşhur azərbaycanlı alim və sənətkarları nəzərdə tutmuruq. Ən qiymətli xəzinə Şah İsmayılın döyüş meydanında əsir götürülən arvadı Bəhruzə – dünya gözəli Taclı Xatun idi (“Şahın qoyub qaçdığı” deməyə dilim gəlmir, çünki tarixi mənbələrin yazdığına görə, bu hadisə Şaha o qədər ağır təsir etmişdir ki, ömrünün sonuna qədər bir dəfə də olsun üzü gülməmiş, on il ona yas tutmuş, tez-tez inzivaya çəkilərək təsəllini içkidə tapmışdır). Çaldıran savaşı başlayanda iyirmi yeddi yaşında olan (sonbeşiyi və xələfi Təhmasib hələ qundaqda idi) Şah İsmayıl romanın sonların doğru müharibənin mənasızlığı haqqında düşünür, lakin onun baş vermə səbəbini yenə də Sultanın nankorluğuna bağlayır. Fikirləşir ki, Əmir Teymurun əsir aldığı otuz min osmanlını Şah İsmayılın ulu babaları onun əlindən xilas etmiş, yurd-yuvalarına qaytarmışdı. Sultan Səlim isə duz-çörək haqqını unudub, Çaldıran cəngində otuz min igidi qanına qəltan elədi. Lakin Şaha ən ağır gələn bu idi ki, ta Orta Asiyadan bəri Türkün sahib olduğu adət-ənənlər yıxılmışdı. Türklük, qut, törə, şaman gələnəyi yıxılmış, minlərlə qadın əsir götürülmüşdü. Bu düşüncələr zəncirinin son cümləsi Şahın (Türklüyün!) çarəsizliyidir: “Bu iş Mehdiyə qaldı”.

Yazıçı Taclı obrazını simvolik missiya ilə vəzifələndirmişdir. Bəhruzənin sevdiyi Təbrizli Ömər sünnidir. Şah İsmayıl isə sünnilərin qənimidir. Hətta o dərəcədə qənimidir ki, Hz.Əlidən başqa digər üç xəlifənin və vaxtilə Hz.Əliyə biət etməyib, ona qarşı vuruşan (“Cəməl” döyüşü) Peyğəmbərin zövzəsi Hz.Aişənin adını daşıyanların ya adlarını dəyişdirməsini, ya da öldürülməsini fərman buyurur. Sünni məscidlərini bağlatdırır. Hakimiyyətinin birinci ilində Təbrizdə bir nəfər də olsun sünni qalmır. Eyni aqibəti istila etdiyi Bağdad 1509-cu ildə yaşamışdı.

On beş yaşına yenicə qədəm basan Bəhruzə Şah İsmayın xanımı Gülüzar Bəyimin üstünə günü gəlir. Romanın sonuna qədər əlinə kişi əli dəyməmiş bakirə qalır. Türk qadın ismətinin satın alınmaz qeyrəti olaraq rəmzləşdirliir. Şah İsmayılla yaşadığı beş il ərzində Bəhruzə yataqda Şahla arasına qılınc qoyub yatır. Sevgilisi Ömərdən onu ayırdığı üçün Şahı bağışlaya bilmir. Lakin səbəb yalnız bu deyil. Bəhruzə hər gün yataq otağına sərxoş gələn Şahın onu sevməsini, ona aşiq olmasını istəyir. Könül əyləndirmək, vaxt keçirmək üçün onun otağına təşrif buyuran sərməst İsmayılı ər olaraq qəbul edə bilmir.

Sultan Səlim əsir aldığı Taclının gözəlliyinə heyranlığını gizlətmir, hətta bəzi söz və davranışlarından ona aşiq olduğunu hiss elətdirir. Lakin “Şah artığına” tamah salmağı öz şan-şərəfinə ləkə hesab edir. “Çeynənmiş loxma”nı sarayın yaşlı katibi, qadın tayfasından nifrət edən və üzdən son dərəcə kifir Saray şairi Tacizadə Cəfər Çələbiyə cariyə olaraq bağışlayır, onların nikahını kəsdirir (Dövranın gərdişinə bax, Taclı Xatun Taclı Bəyə ərə verilir. Bu, o Tacizadədir ki, Sultan Şaha göndərdiyi bütün namələri ona yazdırardı). Romanda hadisələrin sonrakı inkişafı göstərir ki, Sultanın aşiq olduğu Bəhruzə də ona biganə deyil. Zaman-zaman o da xəyalından keçirir ki, kaşki Sultan onu sevəydi, ona aşiq olaydı. Bununla o, tapdalanmış qadın qürurundan hərəkət edir, onu döyüş meydanında atıb qaçan Şah İsmayıldan qisas almaq istəyir.

Cəfər Çələbi Bəhruzə ilə bir yatağı paylaşmır. Saraydakı illərin təcrübəsi ona öyrətmişdir ki, Sultan Səlim aldığı bu ani qərarı günün birində dəyişdirib, Taclını özü üçün geri tələb edə bilər. O zaman Bəhruzəni Sultana təmiz qaytarmaq lazımdır. Lakin bu uzaqgörərən ehtiyatlılıq belə “kazasker” rütbəsinə – ali hərbi hakimliyə qədər yüksəlmiş Tacizadəni ölümdən xilas edə bilmir. Sultan qarətlə məşğul olan yeniçərilərin bir iftirasını bəhanə gətirərək onu boğdurur. Ehtimal ki, Taclının dul qalmasını daha münasib bilir.

Sultan Səlim də, Şah İsmayıl da şairdilər. Biri Səlimi, o biri Xətai təxəllüsü ilə müharibələrdən fürsət tapdıqca qılıncı yerə qoyub, qələmi ələ alır, şeirlər yazır, qəzəllərində gözəli, gözəlliyi, həsrəti, vüsalı, vəfanı, cəfanı, ilahi və bəşəri sevgini tərənnüm edirdilər. Yazıçı bu məqamı da rəmzləşdirir. Hər bir fəslin əvvəlində Sultan və Şahın o bölümün mündəricəsinə və ovqatına uyğun düşən qəzəl və şeirlərindən bir beyti, yaxud bəndi epiqraf olaraq verir.

Romanda Taclı Xatunun ətrafını saran məhəbbət haləsi var. Sultan da, Şah da, Ömər də, Cəfər Çələbi də, Qəmbər də ona aşiqdirlər. Əsərin finalında Taclının da həyatının müxtəlif zaman dilimlərinin aşiqlərinə biganə qalmadığı aydın olur. Lakin ömrünün qürub çağında boynundan asdığı, ölərkən düz ürəyinə tuş gələcək şəkildə məzarına basdırılmasını istədiyi mirvariyə hər dəfə toxunanda içini isidən sevginin ünvanını tapmaqda çətinlik çəkir: bir cüt mirvaridən təkini hədiyyə edib, digər tayını özündə saxlayan Ömərmi, o tək incini sırğa düzəltdirib, qulağından asan Şahmı, döyüş zamanı Şahın qulağından qoparılıb ona gətirilmiş bu mirvarini yanından ayırmayan, ölüm döşəyində bir zərfə qoyub Taclıya yollayan Sultanmı?

Bu sevgilərin heç biri digərinə oxşamır. Ömər Bəhruzənin ilk və sona qədər unutmadığı məhəbbəti (Əsərin sonunda Taclının məzarı başında Qəmbərə incinin ikinci tayını verən gözüyaşlı şairin Ömər olduğunu öyrənirik). Cəfər Çələbi onu bütün bəlalardan qoruyan ikinci nikahlı əridir.

Sultan Taclıya dəli kimi aşiq olduğunu, hər an vüsalını istədiyini onun gözəlliyini vəsf edən qəzəllərində dilə gətirsə də, real həyatda Bəhruzədən uzaq dayanır. Gücü-qüdrətilə aləmi lərzəyə salan bu “aslanı”, özünün də bir qəzəlində etiraf etdiyi kimi, “bir gözləri ahu zəbun edir”. Lakin ölüm döşəyində belə, Sultan Taclının gələcək taleyinə biganə qalmır. Onun Təbrizə aparılmasını təmbehləyir.

Şah İsmayıl bir tərəfdən “isməti ayaqlar altına düşdüyü” üçün Taclını öldürməyə İstanbula muzdlu qatil göndərir. Digər tərəfdən, Sultanın vəfatından sonra Taclıya namələr göndərərək Təbrizə qayıtmasını istəyir, hətta itkin sevgilisi Öməri tapdırıb, onları evləndirəcəyinə söz verir.

Taclı Xatun bu sevgilər yumağının içində əbədi yuxuya gedir. Ölümqabağı onu sevənlərin hamısının adını son dəfə sayıqlayır: Ömər, Şah, Sultan, Cəfər. Bu zaman Qəmbərin “Ən çox hansını sevmişdin?” sualına Bəhruzənin verdiyi cavab bütün təxminləri alt-üst edir: ”Səni sevmişdim, Qəmbər Can, ən çox səni sevmişdim“. Ona öz sevgisini heç bir zaman açmağa cəsarət etməyən, bütün ömrünün mənasını Taclıya xidmətdə görən, öləndə Taclının məzarı ucunda basdırılmasını vəsiyyət edən Qəmbər Can Şahın uşaq vaxtı axtalatdırdığı doğmaca qardaşı oğludur!

Biz romanın bəzi çatışmayan cəhətlərindən söhbət açmağa ehtiyac duymuruq. Məsələn, şiə-qızılbaş və ələvi-bektaşi terminologiyasında, cəm və dəm rituallarının təsvir və təhkiyəsində kiçik xətalar gözə çarpır. Cəm əhlinin ibadətxanası olan cəmevlərinin, ibadət şəkli olan toplantılarının təsvirində “dəmlik” səhnələri sanki içki sərxoşluğu kimi təqdim edilir. Halbuki “dəm olma” həqiqət qapısını aralamağa çalışanların öz ibadətlərini huşu içində həyata keçirməsi, Yaradanla həmhal olması, “dəm-uyum içində dövran sürməsi” deməkdir. Ədib Şah İsmayılın Çaldıran müharibəsinə qədər təxəllüsünün Xıtai (yəni Xıtalı, Xıtadan olan, Xıtada doğulan), Taclı əsir düşdükdən sonra Xətai (yəni Çaldıran müharibəsinə girməklə xəta edən) kimi mənalandırır ki, bu, bədii tapıntı kimi görünsə də, tarixi həqiqətlə uzlaşmır.

Yekun olaraq vurğulayaq ki, roman Türk dünyasının qaranlıq tarixinin bədii-estetik təqdimatı olmaqla bərabər, həm də işıqlı Sevgi dünyasının təqdimatıdır. Elə bir dünya ki, orada şah və sultan, müsəlman və xristian, sünni və şiə ayrı-seçkiliyi yoxdur. Yazıçı romanın ilk cümlələrində buna işarə edir: “Ey yolçu, sevgiyə doğru yeri, ta ki həqiqətə çatasan!”. Biz də bu nurlu kəlamla ifadə olunan Həqiqətə çatmağın çətinliyini (bəlkə də mümkünsüzlüyünü!) Xətainin misralarına söykənərək xatırladırıq:

Həqiqət bir gizli sirdir,

Aça bilərsən, gəl bəri!

Küfr içində iman vardır,

Seçə bilərsən, gəl bəri!

Şah Xətai eydir həman,

Dağları bürüdü duman,

İştə İncil, iştə Quran,

Seçə bilərsən, gəl bəri!

Əsgər RƏSULOV,

filologiya elmləri doktoru,

professor

525-ci qəzet.- 2012.- 15 iyun.- S.19.