Görkəmli nazimşünasın “Ceviz ağacı və Çinar” rapsodiyası

Türk dünyasının ayrılmaz parçası müstəqil Azərbaycanın 20, tanınmış türkoloqu və yazıçı-publisisti Aqşin Babayevin 75, böyük sənətkarı Nazim Hikmətin 110 yaşı tamam oldu. Qısa aralıqlarla təxminən eyni zaman diliminə sığan bu üç ad gününü birgə xatırlamağımız təsadüfi deyil. Azərbaycanı suveren dövlət kimi görmək istəyənlər içərisində ötən əsrin 20-ci illərində birinci dəfə ölkəmizə ayaq basan, 1928-ci ildə “Günəşi içənlərin türküsü” adlı ilk kitabı Bakıda nəşr edilən, 1951-ci ildə SSRİ-yə pənah gətirib, ömrünün sonuna qədər (3 iyun 1963) Moskvada yaşamağa məhkum olan, xalqımızın vəfalı dostu və yurdumuzun vurğunu Nazim də vardı – qüdrətli şair, orijinal dramaturq, mübariz publisist, novator nasir Nazim Hikmət! Aqşin Babayevə gəlincə, onun xüsusi təqdimata ehtiyacı olmasa da, haqqında söhbət açacağımız kitabın müəllifi kimi az sonra tanıdacağıq. Burada sadəcə bunu qeyd etməklə kifayətlənək ki, yuxarıdakı üç ad günü kontekstində adının çəkilməsi bənzərsiz nazimşünas olmasından irəli gəlir.

Budur, qarşımda Aqşin müəllimin Türkiyədə nəfis tərtibatla yenicə çapdan çıxmış kitabı var: “Nazim Hikmət və Azərbaycan” (Zeus kitab evi, 2012). Bəyaz cildin üst qapağında çinar yarpağı misalı Azərbaycan xəritəsi... Cadar-cadar olmuş ürək çatlarının naxışladığı Nazim Hikmətin üzü... İri, kənarları erkən qırışlarla haşiyələnmiş gözləri... İnsanın içinə işləyən ağlar-gülər baxışları... Kitabın arxa qapağında Xalq şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin N.Hikmətə həsr etdiyi şeirdən bir bənd:

Ürəklərdən alır ancaq söz mayasını,

Şeirin sözü neçə candan neçə can almış.

Nazim, sənin yüz kitabın öz mayasını,

Bakımızda yaratdığın kitabdan almış.

Kitabı Türkiyə türkcəsinə qardaş ölkənin məşhur nazimşünaslarından tanınmış pedaqoq-mütərcim Aslan Kavlak çevirib. Nazim Hikmətin Azərbaycan sevgisini bütün çalarları ilə göz önündə canlandıran kitab cari ilin aprelində İzmirdə təşkil edilmiş kitab yarmarkasında böyük maraqla qarşılanıb.

Girişdəki təqdimatdan öyrənirik ki, kitab Bakıda doğma dilimizdə təxminən 10-12 il əvvəl yazılıb və Aqşin müəllimin sənətkara həsr etdiyi dörd kitabdan üçüncüsüdür: “Nazim Hikmət” (1978), “Nazim Hikmət və həyatı” (1989, bu kitab Almaniyada türk dilində də nəşr edilib), “100 yaşlı Nazim Hikmət” (2000), “Nazim Hikmət qalaktikası” (2011).

Kitabda Aqşin müəllimin qısa bioqrafiyası verilib: 23 noyabr 1936-cı ildə Bakıda anadan olub. Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirib (1959). Aspiranturada təhsil alıb və Nazim Hikmətin dramaturgiya yaradıcılığına dair namizədlik dissertasiyası müdafiə edib(1967). Elmlər doktoru(1996), professordur (1998). Türkşünas-alimin yuxarıda adları çəkilən 4 əsəri ilə yanaşı, “Türk ədəbiyyatı müntəxəbatı”, “Türk dramaturgiyası”, “Cümhuriyyət dövrü türk ədəbiyyatında sosial motivlər”, “Azərbaycan və türk dünyası” adlı son dərəcə dəyərli elmi-nəzəri kitabları və dərs vəsaitləri işıq üzü görmüşdür.

Aqşin müəllimin müxtəlif ictimai vəzifələrdə çalışdığı qeyd olunur: 1959-1962-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio verilişləri Komitəsində türk verlişləri şöbəsində redaktor və baş redaktor müavini, 1970-1977-ci illərdə Xarici verilişlərin baş redaktoru, 1976-1990-cı illərdə Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio verilişləri Komitəsində sədr müavini işləmişdir. 1972-1975-ci illərdə Türkiyədə çalışmışdır. 1977-1982-ci illərdə Azərbaycan Jurnalistlər İttifaqının idarə heyətinin katibi işləmiş, “Əməkdar jurnalist” fəxri adına layiq görülmüşdür. 1991-2006-cı illərdə Azərbaycan Milli Məclisi Aparatının mətbuat xidməti şöbəsinə rəhbərlik etmişdir. İkinci dərəcəli dövlət müşaviridir. N.Hikmətin bacısı mərhum Samiyə Yaltırım tərəfindən 1991-ci ildə Türkiyədə qurulmuş Nazim Hikmət Kültür və Sənət Vəqfinin fəxri üzvüdür.

Qırxa yaxın bədii, elmi və publisistik kitabın müəllifi olan A.Babayevin “Cazibəli üfüqlər” adlı ilk hekayələr kitabı 1964-cü ildə işıq üzü görmüşdür. Bunun ardınca “Həmişə bahar” (1967), “Bir parça həyat” (1971), “Ağ ulduzlar” (1977), “Bir ürəyin hərarəti” (1979), “Kişilər az yaşadı” (1981), “Ayrılıq” (1982), “Dünya vəfalıdır” (1984), “Sünbül ətri” (1986), “Söz gülləsi” (1989), “Dünyanın axırı” (1992), “Başımıza gələnlər” (1994), “Azərbaycan türk dünyası” (1998), “Müasir türk dramaturgiyası” (1998), “Yanan Zürafə” (1999) kimi ədəbi-bədii əsərləri və elmi-nəzəri monoqrafiyaları çap olunur. Yenə bu dövrdə onun “Kişilər az yaşadı” romanı otuz min tirajla Moskvada (1986), “Nazim Hikmət yaşamı” əsəri Berlində (1989) işıq üzü görür. Povest və hekayələri, elmi məqalə və monoqrafiyaları Türkiyə, İraq, Gürcüstan, Moldova, Belarus, Ukrayna və başqa ölkələrdə dərc edilir.

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevə həsr etdiyi “Oğul” və “Xilaskar”, eləcə də “Yaralar”, “Kim nə deyər...”, “Olmuş əhvalat”, “Əlin cibində olsun”, “Şeytanın yubileyi”, “Bir parça həyat”, “Nekroloq”, “Dəvətnamə”, “Yol”, “Mükafat” kimi pyes, libretto və telefilmləri ölkəmizin məşhur teatr səhnələrində tamaşaya qoyulmuş, televiziya ekranlarında nümayiş etdirilmiş, geniş tamaşaçı rəğbəti qazanmışdır.

“Bir içim su istədim” adlı şeirlər kitabı 2002-ci ildə görkəmli şairlərimiz Fikrət Qoca və Vaqif Bəhmənlinin “Ön söz”ü ilə işıq üzü görmüş, şeirlərinə mahnılar bəstələnmişdir.

A.Babayev bədii tərcüməçilik sahəsində də fəaliyyət göstərmişdir. İtalyan dramaturqu Terensinin “Qardaşlar”, türk yazıçı-dramaturqu Haldun Tanerin “Keşanlı Əli dastanı” pyeslərini, Əziz Nesinin “Hekayələr” kitabını və s. əsərləri dilimizə çevirmişdir. 30-dan artıq xarici ölkə filminin Azərbaycan dilinə tərcüməsinin altında Aqşin müəllimin imzası var.

Aqşin müəllim “Yusif Məmmədəliyev”, “Həsən bəy Zərdabi”, “Humay”, “Qızıl Qələm”, “Açıq söz”, “Nurlu qələm ustası”, “Ustad sənətkar” kimi müxtəlif mükafatlara layiq görülmüş, “Azərbaycan Ali Sovetinin Fəxri fərmanı”, “Əmək rəşadətinə görə” və “Əmək veteranı” medalları ilə təltif olunmuşdur.

1967-ci ildən pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan A.Babayev hal-hazırda Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin kafedra müdiri və professoru olaraq öz elmi-pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir.

“Nazim Hikmət və Azərbaycan” kitabı sənətkarın 11 sentyabr 1961-ci ildə Şərqi Berlində qələmə aldığı məşhur “Avtobioqrafiya” şeiri ilə açılır. Fikrimizcə, bu, təsadüfi deyildir. Bu şeir N.Hikmətin ədəbi kredosu, sənətkar missiyasının manifesti, Şəxsiyyət olaraq kimliyidir.

Qısa ön sözdə görkəmli sənətkarın yaradıcılığındakı bəşəri dəyərlərdən, humanizm ideyalarından və mübarizlik ruhundan, onun dünya ədəbiyyatındakı yerindən bəhs olunur. Burada kitabın mütərcimi Aslan Kavlakın yığcam tərcümeyi-halı da verilir. Öyrənirik ki, o, 1951-ci ildə doğulub, Qazi Məllimlər İnstitutunu və Anadolu Universitetinin Türk dili və Ədəbiyyatı fakültəsini bitirib. Kənd məktəblərində müəllimlik edib. 90-cı illərin ortalarında Bakıya gəlib. Burada 1999-cu ilə qədər Bakı Türk Anadolu litseyində işləyib. “Bakıya gedirəm, ay balam” adlı bir kitabı var. Hal-hazırda Nazim Hikmətlə bağlı yeni bir əsər üzərində işləyir.

Kitabın “Müəllifdən” başlıqlı ikicə səhifəlik yazısı insanı öz aurasına salmağa, təsirləndirməyə kifayət edir. Burada Nazimin paşalar-bəylər nəslindən olmasına, elə onlar kimi də yaşamaq imkanlarına baxmayaraq kommunist əqidəsi uğrunda özünü bilə-bilə Vətəninə və xalqına, mütərəqqi-demokratik və sosialist yönümlü ideyalara fəda etməsinin səbəbləri dilə gətirilir. Şairin məşəqqətli ömür yolu, 61 illik ömrünün 13 ilini həbsxana divarları arxasında keçirməsi, son 13 ilini də yurdundan, xalqından, çox sevdiyi xanımı Münəvvərdən və yeganə ciyərparası Mehmetdən ayrı yaşaması, “vətən xaini” damğasıyla Türkiyə vətəndaşlığından çıxarılması vurğulanır.

Əlbəttə, bütün bunlar, eləcə də dünyada 30-40 dildə çap olunduğu halda, doğma Türkiyəsində türkcə əsərlərinin nəşr edilməməsi faciə idi. Lakin faciələrin ən müsibəti, şübhəsiz, uğruna hər şeyini verdiyi sosializmi quran ilk ölkədə onun yaşadığı siyasi-ideoloji xəyal qırıqlığı, sənətkar məyusluğu idi. Bütün ümidlərinin boşa çıxmasından qaynaqlanan sarsıntının nəticələri özünü çox gözlətmədi. Moskvaya gəlişindən cəmi bir il sonra ürək infarktı keçirdi (sonralar iki dəfə də təkrarlanacaq bu mərəzə şair “ürək çatlaması” deyirdi).

Kitabda 50-dən artıq yazı yer alır: bəzisi bir-iki səhifəlik miniatür esse, bəzisi qısa ədəbi portret-oçerk, bəzisi müsahibə, bəzisi xatirə, bir qismi isə müəllifin N.Hikmət poeziyası və dramaturgiyasına dair mütəxəssis təhlil və şərhləri, sənətkara öz vətənindəki birmənalı olmayan münasibətlərə dair publisistik etüdlərdir. Bütövlükdə kitabın təhkiyə tərzi və üslubu memuar janrına xasdır. Məlumdur ki, memuarlarda, bir qayda olaraq, yazıçının özünün də içində yer aldığı, iştirakçısı və ya şahidi olduğu hadisələr, insanlar, əhvalatlar təsvir olunur, müəllifin gördükləri, bildikləri, tanıdıqları haqqında duyğu və düşüncələri, vaxtilə yaşanılmışlara dair – o dövr və məkan çərçivəsindəki çağrışımla – münasibəti dilə gətirilir. Bu baxımdan memuar janrı tarix, bioqrafiya, gündəlik və s. ilə ümumi cəhətlərə malik kimi görünsə də, yerinə yetirdiyi funksiya və təhkiyə tərzi etibarilə onlardan ayrılır. Gündəlik günü-gününə tutulmuş qeydlərə, memuar isə üstündən uzun illər keçmiş hadisələrə dair yaddaşda hifz olunan bilgilərə söykənir. Gündəlik yaşanılan anın, xatirə keçmiş zamanın inikasıdır. Xatirələrin həqiqətə uyğunluq dərəcəsi, onların müəllifinin yazılana münasibətindəki səmimilik dərəcəsi qədərdir. Aqşin müəllim isə bu kitabında əvvəldən axıra qədər səmimidir.

Kitabın sonunda müəllifin şəxsi arxivindən təqdim etdiyi və çoxu ilk dəfə geniş ictimaiyyətə çatdırılan Nazim Hikmətin Azərbaycan yazıçıları, elm və incəsənət adamları ilə əlaqələrini əks etdirən təxminən 40-a yaxın fotoşəkil də öz əksini tapmışdır.

Ayrı-ayrı məziyyətlərinə keçməzdən əvvəl kitabı küll halında dəyərləndirmək istərsək, qısaca bunu demək mümkündür ki, əsər şairin Azərbaycanla, habelə Azərbaycan yazıçıları, şairləri, incəsənət ustaları, alimlərilə əlaqələrinin Nazim Hikməti şəxsən tanıyan, onunla Bakıda və Moskvadakı evində görüşən, bütün elmi fəaliyyətini sənətkarın geniş diapazonlu bədii irsinin, xüsusən dramaturgiyasının tədqiqinə həsr edən türkoloq-nazimşünasın baxış bucağından təqdimatıdır. Aqşin müəllim bütün qələmə aldıqlarını – Vətənimizin və xalqımızın yaxın dostu Nazim Hikmətin yaradıcılığında Azərbaycan mövzusunu, azərbaycanlı müəlliflərin şair-dramaturqla bağlı tədqiqatları haqqında elmi qənaətlərini Azərbaycan-türk ədəbi əlaqələrinin fonunda təqdim etmişdir. A.Babayevin bütün əsərləri kimi, bu kitabı da doğma Respublikamızı özünə ikinci Vətən hesab edən ustad sənətkar haqqında Türkiyədə, Rusiyada və Azərbaycanda yazılan yüzlərlə kitab və elmi-tədqiqat işi, minlərlə publisistik məqalə, şeir, bədii nəsr və memuar nümunələri içərisində öz alimlik səriştəsi, mövzuya vaqiflik dərəcəsi, kamil yazıçı dəst-xətti, bənzərsiz fərdi publisistik üslubu ilə seçilir.

Kitabdakı yazılar içərisində ən böyük yeri Nazim Hikmət və Azərbaycan ədəbiyyatı mövzusu tutur. Bu məqalələrdə N.Hikmətin Azərbaycan ədəbiyyatına vurğunluğu, onun klassiklərimiz Füzuli, Vaqif, Mirzə Fətəli Axundzadə, Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə haqqında söylədiyi fikirlərin bənzərsizliyi və orijinallığı ilə seçilməsi qeyd olunur. Müəllif yazır ki, N.Hikmətin 1927-ci ildə Bakıya gəlişi, 1928-ci ildə onun ilk “Günəşi içənlərin türküsü” kitabının Azərbaycanda nəşri poeziyamıza yeni nəfəs, yeni ruh gətirmişdi. Sonrakı illərdə bu ruh, bu yeni nəfəs Azərbaycan şairlərindən Mikayıl Rəfilinin, Süleyman Rüstəmin, Səməd Vurğunun, Rəsul Rzanın, Nigar Rəfibəylinin yaradıcılığında xüsusilə bariz şəkildə öz təcəssümünü tapmışdı. Adlarını çəkilən şairlərin hər birinin yaradıcılığında Nazim poeziyasının ətri duyulur. Bu şairlərin içərisində Rəsul Rzanın özünəməxsus yeri vardı. Bunu diqqətə alan Aqşin müəllim kitabda Rəsul Rzaya iki məqalə həsr etmişdir. O haqlı olaraq qeyd edir ki, Türkiyədə Nazim Hikmət şeirləri top-tüfənglə qarşılandığı kimi, Azərbaycanda da Rəsul Rza poeziyası bir vaxt hücumlara məruz qalmışdı. Amma neçə illər sonra başa düşüldü ki, Rəsul Rza təkcə bu günün deyil, həm də sabahın şairidir (“Sabahın şairidir” kəlamı Nazim Hikmətə aiddir).

Nazimin şeirlərini Azərbaycan dilinə bir çox şairlərimiz çevirmişlər. Aqşin müəllim uzun illərin jurnalistlik fəaliyyəti boyunca çox məşhurlarla söhbət etmiş, müsahibə götürmüşdür. Onların bir çoxu radiomuzun qızıl fondunda mühafizə olunur. Eyni zamanda onun özünün də qiymətli şəxsi səs arxivi var. Arxivdə ustad Nazim Hikmətlə də bir müsahibə qorunur. Həmin müsahibədə Nazim Hikmət Rəsul Rzadan söz açır, “Şeirlərimi Azərbaycan dilinə mənim əziz dostum Rəsul Rza çevirmişdir. Bu şeirləri o, bir az daha gözəlləşdirmişdir”, – deyir.

1927-ci ildə 25 yaşlı N.Hikmət Bakıya qədəm basanda onu qarşılayanlardan biri də 21 yaşlı Süleyman Rüstəmdi. Bu iki gənc o zaman tanınmış şairlər idi. S.Rüstəm Azərbaycanda, N.Hikmət isə Türkiyədə. Təsadüfi deyil ki, N.Hikmətin 1928-ci ildə Bakıda nəşr olunan ilk kitabının redaktoru məhz S.Rüstəm olmuşdu. 1950-ci ildə Nazim həbsxanadan azad olunduqdan sonra onun 48, S.Rüstəmin isə 44 yaşı vardı. Bundan sonra onların dostluğunun ikinci mərhələsi başlandı.

Kitabda Nazim Hikmətlə dostluq edən, onun təsiri ilə şeirlər yazan qələm ustalarından Mikayıl Rəfili haqqında da bir oçerk var. Müəllif vurğulayır ki, “Sərbəst şeir haqqında ilk söz” adlı məqaləsində Mikayıl Rəfilinin Nazim haqqında fikirləri onun bu böyük şəxsiyyətə və onun sənətinə olan rəğbəti, məhəbbəti bütün aydınlığı ilə görünür. Bu sevgi və rəğbət qarşılıqlı idi. Xatırladaq ki, N.Hikmətin məşhur “Başlandı nəslimizin yarpaq tökümü” misraları ilə başlayan şeiri M.Rəfilinin vəfatı münasibətilə yazılmışdı.

Nazim Hikmət Səməd Vurğun poeziyasını çox bəyənirdi. 1957-ci ildə Nazim ikinci dəfə Bakıya gələndə S.Vurğun həyatda yox idi, əbədiyyətə qovuşmuşdu. Nazim Azərbaycana həsr olunmuş bir çox şeirlər yazdı. Onlardan biri də “Otuz il sonra” adlanır. Həmin əsərdə Nazim Hikmət 1927-ci illə 1957-ci ili müqayisə edir, Azərbaycanı yenidən gördüyünə çox sevinirdi. Bir yerdə də S.Vurğunun adını çəkirdi: “Azərbaycan şeiri vardı, amma Səmədinkilər yoxdu”.

Kitabda toplanan yazıların ikinci qrupunu N.Hikmətin Azərbaycan musiqi sənətinə və sənətkarlarına olan münasibəti mövzusunun işləndiyi oçerklər təşkil edir. Aqşin müəllim yazır ki, N.Hikmət Bakıda olduğu vaxt Opera və Balet Teatrına, Musiqili Komediya Teatrına, Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasına gedir, musiqi sənətimizin inciləri ilə tanış olur, sonra da mətbuat üçün ürək sözlərini qələmə alırdı. Bülbülün, Xan Şuşinskinin, Şövkət Ələkbərovanın, Tofiq Quliyevin mahnılarını və səslərini çox bəyənirdi. O, Azərbaycan Opera Teatrında baxdığı Qara Qarayevin “Yeddi gözəl” baletini yalnız Sovet İttifaqında deyil, bütün dünyada ən gözəl balet musiqisindən biri kimi qiymətləndirir, Fikrət Əmirovun “Sevil” operasına da böyük bir zövqlə qulaq asdığını fərəhlə xatırlayır. N.Hikmətin Bakıda kəşf etdiyi ən gözəl şeylərdən birinin Musiqili Komediya Teatrı olduğu göstərilir. Şair “Məşədi İbad”ı ölməz əsər adlandırır, Səid Rustəmovla Süleyman Rüstəmin “Durna”sını bəyəndiyini qürurla söyləyir. Rejissor Şəmsi Bədəlbəyliyə, artist Lütvəliyə və Qafarlıya, aktrisa Nəsibə Zeynalovaya pərəstiş edənlərin içində özünün də olduğunu qeyd edir.

Bütövlükdə o, Azərbaycan musiqisini obrazlı şəkildə kökləri Azərbaycan torpağının, xalqının dərinliklərində, gövdəsi dostluq, nikbinlik, ümid kimi sağlam yekparə ulu çinara oxşadır. Aqşin müəllim yazır ki, N.Hikmətin heyran olduğu əsərlərdən biri də dünya şöhrətli bəstəkarımız Arif Məlikovun “Məhəbbət əfsanəsi” baleti idi. Məlium olduğu kimi, “Məhəbbət əfsanəsi” Nazim Hikmətin “Bir aşk masalı” pyesinin əsasında yaradılmışdır.

Kitabdakı ən maraqlı oçerklərdən biri sənətkarın mənəvi övladım dediyi heykəltəraş Münəvvər Rzayeva ilə N.Hikmət haqqındadır. Münəvvər xanım şairin çox istədiyi, bəyəndiyi sənət xadimi idi. M.Rzayeva onun büstünü və heykəlini yaratmışdı. Aqşin müəllim belə bir faktı da deyir ki, Münəvvər xanım şairin vəfatından sonra hər il yanvar ayının 20-də Nazim Hikmətin ad gününü evində qeyd edir, o da bu ad günlərinə qatılırmış.

A.Babayev Nazim Hikmətin gözəl şair, mahir dramaturq, realist nasir olmaqla yanaşı, həm də bir kinossenarist kimi məşhur olduğunu, ömrünün sonuna qədər Azərbaycanın kino xadimləri ilə yaradıcılıq əlaqələri saxladığını qeyd edir. Onun əsərləri əsasında çəkilmiş “Bir məhəlləli iki oğlan”, “Məhəbbətim mənim, kədərim mənim” və başqa filmlərin geniş tamaşaçı kütləsinin böyük rəğbətini qazandığını vurğulayır.

Nazim Hikmətlə Azərbaycanın bağlılığının unudulmaz səhifələrindən biri də N.Hikmət poeziyasının, dram əsərlərinin nəşri və bu əsərlərin səhnə taleyidir. N.Hikmət yaradıcılığının poetik nümunələri Azərbaycanda 1928-ci ildən başlayaraq bu günə qədər vaxtaşırı nəşr edilməkdədir. Aqşin müəllim sənətkara dair məqalələrinin birində böyük qürur hissi ilə qeyd edir ki, bu nəşrlərin ən mükəmməli Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin müvafiq sərəncamına əsasən Nazim Hikmətin 2006-cı ildə latın qrafikası ilə nəşr edilmiş “Seçilmiş əsərləri”dir. İyirmi beş min tirajla çap olunmuş bu kitaba sənətkarın şeir və poemaları, habelə “Kəllə”, “Qəribə adam”, “Domoklın qılıncı” pyesləri daxil edilmişdir.

Kitabda N.Hikmətin dünya teatrları tərəfindən səhnəyə qoyulmuş 20-dən artıq pyesindən söhbət açılır. Azərbaycanda müəllifin “Kəllə” pyesi bütün başqa dram əsərlərindən daha əvvəl radio tamaşası kimi efirə verilmişdi. “Qəribə adam”, “Şöhrət və ya unudulan adam”, “Kəllə”, “Türkiyədə”, “Domoklın qılıncı”, “Bayramın ilk günü” pyesləri Azərbaycanda Adil İsgəndərov, Tofiq Kazımov, Məhərrəm Haşımov kimi görkəmli rejissorlarımız tərəfindən uğurla səhnəyə qoyulmuş, tamaşaçılar tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanmışdı. Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, 70-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrında tamaşa etdiyim “Şöhrət və ya unudulan adam” pyesinin baş rol ifaçıları Həsənağa Salayev, Vəfa Fətullayeva və Hamlet Qurbanovun möhtəşəm oyunu, artistlik məharəti, sənətkarlıq istedadı bu gün də gözümün önündədir.

Kitabın ən maraqlı və həcmli bölümlərindən birini N.Hikmət yaradıcılığının Azərbaycanda tədqiqi məsələsinə dair Aqşin müəllimin fikirləri təşkil edir. Aqşin müəllim qədirbilən, Anadolu türklərinin vəfa borcu dediyi nəcib duyğularla yaşayan alimdir. O, kitabda N.Hikmət yaradıcılığı ilə bağlı olan bütün elm adamlarını, nazimşünasları və nazimsevərləri tək-tək xatırlayır, əsərlərini təhlil və şərh edir, nazimşünaslıdakı xidmətlərini obyetiv şəkildə qiymətləndirir.

Hələ 1928-ci ildə ədəbiyyatşünas Əli Nazim “Maarif və mədəniyyət” məcmuəsində çap etdirdiyi bir məqalədə N.Hikmətin “Günəşi içənlərin türküsü” kitabından söz açır, Türkiyənin istedadlı gənc şairini Azərbaycan oxucularına tanıdırdı. Nazim Türkiyəyə döndükdən sonra Türkiyə-Azərbaycan ədəbi əlaqələri sahəsində olduğu kimi, onun yaradıcılığının öyrənilməsində də bir boşluq nəzəri cəlb etdi. Lakin Nazim ruhu, Nazim nəfəsi Azərbaycan poeziyasında yaşamaqda idi. Nazim Hikmət həbsxanada olduğu vaxt isə söz, sənət ustalarımız, mütərəqqi dünya şairləri ilə birlikdə haqq səsini ucaldır, şairin azad olunmasını təkidlə tələb edirdilər. Həmin günlərdə Moskvada yaşayan həmyerlimiz Əkbər Babayev Nazim Hikmət haqqında dissertasiya işini tamamlamaq üzrə idi. O, Moskva radiosunun türkcə verilişlər redaksiyasının xətti ilə tez-tez çıxış edir, şairə olan hüsn-rəğbətini uca səslə bildirirdi. Dünya xalqlarının tələbi ilə Nazim Hikmət həbsxanadan azad olunduqdan bir müddət sonra Moskvaya gələndə onu qarşılayanlar içərisində Əkbər Babayev də vardı. Sonrakı illərdə Ə.Babayev N.Hikmətlə çox yaxın dost oldu, onun haqqında kitablar yazdı, bəzi əsərlərini rus dilinə çevirdi.

Kitabda Moskvada yaşayan digər bir nazimşünas həmyerlimiz, filologiya elmləri doktoru, professor Tofiq Məliklidən səxavətlə söz açılır. Türk poeziyasının tədqiqinə dair maraqlı əsərlərə imza atan T.Məliklinin N.Hikmətə dair sanballı kitablarında sənətkarın türk ədəbiyyatındakı yerinin tutarlı fakt və dəlillərlə göstərildiyi qeyd olunur. Aqşin müəllim Tofiq Məliklinin nazimşünas kimi xidmətlərindən sonralar qələmə aldığı bir məqaləsində də geniş bəhs etmiş, Moskvada yaşayan iki azərbaycanlı nazimşünasımızı xələf-sələf olaraq xatırlamışdır: ”Azərbaycanda və Rusiyada Nazim Hikmətin ilk tədqiqatçısı həmyerlimiz, uzun illər Moskvada yaşayan, “Nazim Hikmət” adlı fundamental bir kitabın müəllifi, Nazim əsərlərinin tərcüməçisi, Nazim Hikmətin Bolqarıstanda çap olunmuş 8 cildliyinin tərtibçisi və redaktoru olan Əkbər Babayevin layiqli davamçısı “onu Moskvada əvəz edən məşhur türkşünas Tofiq Məliklidir... O da Nazim Hikmət vurğunudur. 2010-cu ildə Moskvada Tofiq Məliklinin “Nazim Hikmət. Poeziya və poetika” kitabı nəşr olunub. Kitabda XX əsrin türk ədəbiyyatı fonunda Nazim Hikmətin bir şair kimi yaratdıqlarına nəzər salınır, şeirlərinin tarixçəsi, poetik dəyəri açıqlanır. Bu dəyərli tədqiqat işinin ən maraqlı fəsillərindən biri Nazim Hikmətin 1951-1963-cü ilə qədərki həyatının əksi olan hissəsidir...”

Şairin yaradıcılığına dair saysız-hesabsız qiymətli fikirlər var. Bunlardan biri, qənaətimcə, şairi ən dolğun xarakterizə edən və Aqşin müəllimin də paylaşdığı T.Məlikliyə məxsus düşüncə budur: “Türklər Nazım Hikmətə sadəcə, bir kommunist kimi yanaşıblar və həmin münasibət bu gün də dəyişməz qalır. Ancaq onun əsərlərini kompleks şəkildə tədqiq etsələr, etiraf edərlər ki, Nazım Hikmət yeni türk şeirinin, ümumiyyətlə, türk ədəbiyyatının banisidir. Yeni türk ədəbiyyatı, yeni türk ədəbi dili Nazım Hikmətdən başlayır. 20-ci yüzilin iyirminci illərində qapalı Şərq poeziyasında Nazım Hikmət şeirinin doğuluşu təbiət hadisəsi kimi bir şeydi. O, şeirin inqilabçısıdır. Ona görə ki, o, dili, düşüncə tərzi, sərbəstliyi və s. məziyyətləriylə poeziyaya olan münasibəti dəyişdi”.

Nazimşünaslardan söz düşmüşkən, burada Xalq yazıçımız Anarın şairə həsr etdiyi dəyərli əsərləri, xüsusən Türkiyədə nəşr olunmuş “Kərəm kimi” kitabını qeyd etmək lazımdır. Bu kitab qardaş ölkədə böyük rəğbətlə qarşılanmışdır. Xatırladaq ki, kitab haqqında görkəmli ədəbiyyatşünas-alim Yavuz Axundlunun “Nazim Hikmət haqqında yeni roman-tədqiqat” adlı dəyərli bir məqaləsi çap olunmuşdur (“525-ci qəzet”, 6 noyabr 2010, № 205).

Kitabda sənətkarın azərbaycanlı tədqiqatçılarından Azər Abdulla, Nəcəf Quliyev, Qadir İsmayıl, Tofiq Abdin, Arif Abdullazadə, Ələkbər Salahzadə, Rəşid Quliyev, Abuzər İsmayılzadə, Aytən Babayeva və başqalarının N.Hikmət haqqındakı kitab, elmi və publisistik məqalələrini yüksək qiymətləndirilir. O, yazır ki, “Nazim Hikmət və Azərbaycan poeziyası” mövzusunu ilk olaraq dissertasiya işi kimi qələmə alan Azər Abdulla olmuşdur. Bu əsərin “Nazim Hikmət yaradıcılığı və Azərbaycan poeziyası”, “Nazim Hikmət yaradıcılığı və Azərbaycan ədəbi tənqidi”, “Nazim Hikmətin dramaturgiyası Azərbaycan tənqidində” və başqa bölümlərində müəllif böyük sənətkarın Azərbaycan ədəbiyyatındakı yerini, mövqeyini tutarlı elmi dəlillərlə əks etdirmişdir.

Kitabda Nazim Hikmət yaradıcılığını tədqiq edən alimlərimizdən Qadir İsmayıl haqqında da geniş söhbət açılır. Qeyd olunur ki, türk ədəbiyyatına dair bir çox maraqlı elmi məqalələrin müəllifi olan Qadir İsmayıl Nazim Hikmətin Azərbaycanla bağlılığına dair də bir çox dəyərli elmi məqalələr qələmə almışdır.

Azərbaycanın qələm sahiblərindən Əjdər Olun Nazim Hikmət haqqında düşüncələrini 1992-ci ildə “Qobustan” məcmuəsində çap etdirdiyi xatırlanır. Şair-tədqiqatçı həmin məqaləsində belə yazır: “Mənə elə gəlir ki, onda da, indi də biz azərbaycanlı ziyalılar Nazim Hikməti rusdan da, ingilisdən də, bolqardan da, Türkiyə türklərindən də (elə bütün millətlərdən) artıq dünyanın böyük şairi hesab eləmişik.” Bu sözlərdə təkzibedilməz bir həqiqət var.

Əsgər RƏSULOV,

filologiya elmləri doktoru,

professor

525-ci qəzet.- 2012.- 22 iyun.- S.7.