Bütün zəmanələrin yazıçısı- Çarlz Dikkens

Çarlz Dikkensin anadan olmasının 200 illiyinə həsr olunur.

Azərbaycanda dünyanın zəka sahiblərinin, incəsənət xadimlərinin, alimlərin və ədiblərin fəaliyyəti hər zaman dəyərləndirilib. Onlar xalqımızın qəlbində və qan yaddaşında əbədilik qazanıblar. Belə simalardan biri də XIX əsr ingilis ədəbiyyatının dünya şöhrətli yazıçısı Çarlz Dikkensdir. Britaniya Şurası (British Counsil təşkilatı) dahi ingilis yazıçısı Çarlz Dikkensin anadan olmasının 200 illik yubileyi münasibətilə 2012-ci ili Azərbaycan Respublikasında “Dikkens ili” elan edib.

Azərbaycan Respublikasında “Dikkens ili” çərçivəsində artıq bir sıra tədbirlər və layihələr gerçəkləşdirilib.

Qeyd etmək lazımdır ki, Çarlz Dikkensin anadan olmasının 200 illik yubileyinin ölkəmizdə keçirilməsinin əsas məqsədi ədibin yaradıcılıq irsi ilə həmvətənlərimizi daha yaxından tanış etmək, yeni nəsli ingilis dilinin öyrənilməsinə daha dərindən yönəltmək, keçirilən tədbirlərə geniş auditoriyanı cəlb etmək və məlumatlandırmaqdır.

Böyük iftixarla qeyd etmək istərdim ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev cənablarının “Dünya ədəbiyyatının əsərlərinin Azərbaycan dilində nəşr edilməsi haqqında” 30 dekabr 2007-ci il tarixli sərəncamına müvafiq olaraq dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərindən ibarət 150 cildlik “Dünya ədəbiyyatı kitabxanası”na bütün zamanələrin klassiki Çarlz Dikkensin adı da daxil edilib.

Ç.Dikkens ingilis milli mədəniyyətinin iftixar etdiyi yazıçılar nəslinə mənsubdur. O, XIX əsrin otuzuncu illərində ingilis ədəbiyyatına daxil olmuş və 35 il ərzində ədəbiyyatın önündə getmişdir.

O, 15 romanın, bir neçə hekayənin və oçerklərin müəllifidir. Ç.Dikkens 1812-ci ilin fevral ayının 7-də Portsmut yaxınlığında, Ləndport şəhərciyində, dənizçilik idarəsində xidmət edən məmur ailəsində anadan olub. Dikkenslər ailəsi həmişə maddi çətinliklər və məhrumiyyətlər içərisində yaşayıb. Bəlkə buna görədir ki, uşaqlıq illəri Ç.Dikkensin yaddaşında əbədi həkk olunub. 1823-cü ildə Dikkenslər ailəsi Londona köçdü. Paytaxt həyatı vilayət həyatına nisbətən ağır idi...

Çarlz Dikkensin bədii yaradıcılığını dörd əsas mərhələyə bölmək olar.

Birinci mərhələ 1833-1841-ci illəri əhatə edir. Bu dövrdə yazıçı “Bozun oçerkləri”, “Pikvik klubunun qeydləri”, “Oliver Tvistin macəraları”, “Nikolas Niklbinin həyatı və macəraları” romanlarını və s. əsərlərini qələmə alıb.

Ç.Dikkensin ilk oçerklər və hekayələr məcmuəsi ayrıca kitab şəklində 1836-cı ilin fevral ayında nəşr edilib. O, bu əsərini “Boz” təxəllüsü ilə dərc etdirib. Artıq bu ilk kitabçada yazıçı yumoristik qabiliyyətini göstərib və siyasi mahiyyətli problemlərlə maraqlandığını bəyan edib.

Yazıçı özünün oçerklərində London və onun sakinlərinin həyat tərzini təsvir edib. O, böyük şəhərin yoxsul məhəllələrində yaşayan kasıbların həyat tərzindən, sadə insanların dərdindən yazıb.

Ç.Dikkens hələ ilk əsərində özünəməxsus yazı üslubu ilə fərqlənirdi ki, bu da onu öz sələfləri və müasirləri olan görkəmli oçerk ustaları (Çarlz Zemadan, La Qentadan və Pirs Eqindan) arasında sayılıb-secilən müəllif kimi tanıtmışdı.

Onun yaradıcılığında nəzəri cəlb edən irihəcmli əsərlərdən biri də “Oliver Tvistin macəraları” romanıdır (1837-1839). Yaşadığı cəmiyyətə qarşı etiraz, məzlum və yoxsul kütlələrə rəğbət hissi bu əsərin əsas ideyasıni təşkil edir. Bu əsərdə yazıcı ingilis burjuaziyasının “zəhmət evlərini” “yetim uşaqların rahat yaşaya biləcəyi xeyirxah bir müəssisə kimi” qələmə verməyə çalışması əfsanənəsini böyük cəsarətlə ifşa edir. Balaca Oliveri “zəhmət evində” təhqir edir, alçaldır, günahsız olduğu halda incidirlər. V.Belinski bu roman haqqında yazmışdı: “Çarlz Dikkens həqiqi bir sənətkar kimi ictimai eybəcərliklərin qurbanı olmuş caniləri və qəddarları çox düzgün təsvir edir”. “Oliver Tvistin macəraları” romanı XIX əsr ingilis tənqidi realizminin ən gözəl nümunələrindəndir.

Ç.Dikkens yaradıcılığının ikinci dövrü XIX əsrin qırxıncı illərinə təsadüf edir. O, bu dövrdə yazdığı əsərlərində – “Qədim əşyalar dükanı” (1841), “Amerika qeydləri” (1842), “Martin Çezlvit” (1843), “Dombi və oğlu” (1846-1848) əsərlərində özünü kamil bir yazıçı kimi təqdim edir.

Həmin illərdə Ç.Dikkens həm də publisist kimi tanınır.

1842-ci ildə yazıçını ABŞ-a dəvət etdilər. Ç.Dikkens ABŞ-ı demokratiyanın, azadlığın vətəni hesab edirdi. Lakin bu səfər nəticəsində yazılmış “Amerika qeydləri” Ç.Dikkensin təsəvvürlərində yanıldığını göstərir.

O, “Amerika qeydləri”ndə ABŞ-da olan saxta demokratiyanı, Amerika həyat tərzinin bir sıra qüsurlu cəhətlərini göstərib. Zəncilərin məhkum vəziyyəti Ç.Dikkensi xüsusilə qəzəbləndirmişdi.

Nyu-York kimi bir şəhərin ziddiyyətləri yazıçının nəzərindən yayınmamışdı. Ç.Dikkens şəfəqlərə qərq olmuş Brodveylə yanaşı hamının “qəbir” adlandırdığı həbsxananın qəmli görünüşünü, izdihamlı küçələri, şəhərin mərkəzi hissəsindən kəskin surətdə fərqlənən zənci məhəllərini, yetimxanaları məharətlə təsvir etmişdi.

“Amerika qeydləri”ndəki “Köləlik” adlı fəsil dövrün mətbuat səhifələrində əks olunmuş faktlara əsaslanır. Yazıçının istinad etdiyi qəzet elanları bunu sübut edir: “Zənci qızı Karolina qaçmışdır. Boynunda xalta var”. “Cek adlı zənci oğlan qaçmışdır. Sol qulağının ucu kəsilmişdir”. “On iki yaşında zənci uşağı qaçmışdır. Boynunda it zənciri var. Xaltanın üstünə “de Zampet” sözü yazılmışdır”. “Amerika qeydləri” öz əhəmiyyətini bu gün də itirməmiş dəyərli əsərdir.

Çarlz Dikkensin yaradıcılığında tənqidi realizmin dərinləşməsinə yalnız Amerika təəssüratı səbəb olmayıb. Müəllifin 1844-cü ildə yazdığı “Martin Cezlvit” romanı onun yaradıcılığında irəli mühüm bir addım idi. Bu əsərdə cəmiyyətdə pulun oynadığı həlledici rol məsələsi əvvəlki romanların hamısından daha qabarıq şəkildə qoyulub.

Yazıçının hər əsərində onun satira və yumor gücünə malik olan istedadına heyran qalırıq. Ç.Dikkensin tənqid hədəfi, satirik boyaları əsərdən əsərə güclənir.

Yazıçının jurnalistika sahəsindəki fəaliyyəti də diqqəti cəlb edir. Yazıçı 1850-ci ildə “Ev oxusu” və 1859-cu ildə “Bütün il boyu” adlı iki ədəbi-bədii jurnal nəşr edirdi.

Ç.Dikkens yaradıcılığının üçüncü dövrü 1848-1859-cu illəri əhatə edir. Bu illərdə Ç.Dikkens siyasi məzmun etibarı ilə ən güclü “Soyuq ev”, “Ağır zamanlar”, “Balaca Dorrit” romanlarını yazmışdır.

O, XIX əsrin 50-ci illərindəki altı bədii əsərində və külli miqdarda publisist məqalələrində sinfi mübarizə kimi mövzulara toxunur. Yazıçı öz romanlarında İngiltərənin bütün ictimai quruluşunu, siyasi sistemini, parlamentini, məhkəmələrini kəskin tənqid atəşinə tutur. Xalqa inam, xalqla təmasda olmaq, Ç.Dikkensin bu dövrdə yazdığı romanların ana xəttini təşkil edir.

Böyük rus maarifçisi N.Çernışevski buna görə Ç.Dikkensi belə səciyyələndirmişdi: “Yoxsulların müdafiəçisi, varlıların düşməni ... yalan və riyakarlığın qənimi”.

“Ağır zamanlar” (1854) romanında yazıçı cəmiyyətdəki ziddiyyətlərin mahiyyətini göstərməyə çalışıb. Ç.Dikkens böyük kömür sənaye şəhəri Koktaunun timsalında rəmzi şəkildə cəmiyyəti təsvir edir.

Yazıçı göstərir ki, ictimai quruluş insanların taleyinə, xasiyyətinə və dünyagörüşünə təsir edir.

Ç.Dikkens yaradıcılığının son dövrünü 1859-1870-ci illərdə yazılmış əsərlər təşkil edir. “İki şəhər haqqında povest” (1859), “Böyük ümidlər” (1861), “Bizim ümumi dostumuz” (1864), “Edvin Drudun sirri” (1870- bitməmişdir) romanları bu dövrləri əhatə edir.

Bu əsərlərdə detektiv və kriminal janrlara üstünlük verilir. Yazıçının yaradıcılığında realizm istiqamətinin zəifləməsi XIX əsrin yetmişinci illərində ingilis mədəniyyətinin mənəvi böhranı ilə izah edilməlidir.

Müəllifin əsərlərində bəzən bədbinlik duyulur, lakin bu əsərlər insana inam hissi aşılayır.

Çarlz Dikkens 1870-ci ilin iyunun 9-da, əlli səkkiz yaşında, beyin qansızmasından Qeydxildə vəfat edib. Onun adı vəfatından sonra daha böyük şöhrət qazanıb. Ədəbiyyatşünaslar silsilə romanlar müəllifi Çarlz Dikkensi “ağır artilleriya ustası” adlandırırlar. Onun şöhrəti İngiltərədə XIX əsrin 80-90-cı illərində C.Bayronun populyarlığını üstələmişdi.

Böyük rus yazıçısı M.Qorki qeyd etmişdir ki, Dikkens “... ən çətin bir sənətə – insanlara məhəbbət sənətinə son dərəcədə sadiq olmuşdur”.

Bu məqamda Azərbaycanda ingilis dilinin və ədəbiyyatının əsaslı şəkildə tədrisi və təbliği ilə məşğul olmuş, bizə bu xəzinəni sevdirmiş müəllimimiz, M.F.Axundov adına Azərbaycan Pedaqoji Dillər İnstitutunun (hal-hazırda Azərbaycan Dillər Universiteti) ingilis-azərbaycan fakültəsinin dekanı, vətəncanlı, böyük alim, görkəmli pedaqoq, mərhum İsmixan Rəhimovu xatırladım. Buna görə də vaxtilə – XX əsrin 60-cı illərində onun məktəbini görmüş ingilis dili mütəxəssisləri və onların davamçıları, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev cənablarının “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamının uğurla yerinə yetirilməsində fəal iştirak etmiş və 2007-ci ildə “İngilis ədəbiyyatı antologiyası”nı filologiya elmləri doktoru, professor Z.Ağayevin rəhbərliyi ilə (iki cilddə) nəşr etdirmişlər.

Bu antologiyanın ikinci cildində Çarlz Dikkensin “Böyük ümidlər” romanının bir qismi ana dilimizə tərcümə edilib.

“British Counsil” təşkilatının dünya şöhrətli ingilis yazıçısının 200 illik yubileyi münasibətilə Azərbaycanda “Dikkens ili” elan etmək təşəbbüsü təqdirəlayiqdir.

Təqribən iki əsr bundan öncə yazıb-yaratmış Çarlz Dikkensin əsərlərindəki aktual problemlərin təsviri, müasir qloballaşma dövründə də öz əhəmiyyətini itirməyib və buna görə də onun əsərləri Dumanlı Albionun və dünya ədəbiyyatı xəzinəsinin qızıl fonduna daxildir.

Namazəli Mustafayev,

tədqiqatçı

525-ci qəzet.- 2012.- 7 noyabr.- S.8.