Bir şair-bəstəkarın taleyi

Keşməkeşli taleyi ötüb-keçən illərin dolaylarında az qala itib batsa da, mahnıları dillər əzbəridir. “Qarabağın maralı”! Sözləri də, melodiyası da Novruzlu İsgəndərə məxsusdur. Qasımov İsgəndər Hacı bəy oğluna. Bu barədə dönə-dönə yazılsa da, adı, ünvanı göstərilsə də ifaçılar, aparıcılar sanki qəsdə durublar, heç nə dəyişmir, nəğməsi xalq mahnısı kimi oxunur. Nə etmək, bu da bir qismətdi. Görünür bu “haqsızlığın” əsl səbəbi Novruzlu İsgəndərin mahnılarının xalq ruhu ilə həmahəng olmasındadır. Çoxlu sayda ifaçıların səsi ilə yaddaşımıza köçmüş o mahnını xəyalınızda canlandırın və qulaq asın:

Ay qız, gəzmə aralı,

Könlüm səndən yaralı,

Gözlərinə heyranam,

Qarabağın maralı.

Sən bulaq üstə gələndə,

Qıyqacı baxıb güləndə,

Aldın səbri-qərarımı,

Qarabağın maralı.

Mən qurbanam gözlərə,

Şirin-şirin sözlərə,

Bir qonaq gəl bizlərə,

Qarabağın maralı.

O günə qurban kəsərəm,

Gəlməsən səndən küsərəm,

Gəzərəm səndən aralı,

Qarabağın maralı.

Turşsu olsun yaylağımız,

Gözəl Şuşa oylağımız,

Sən olaydın qonağımız,

Qarabağın maralı.

Çıxaq Qırxqız yaylağına,

Ceyran-cüyür oylağına

Enək İsa bulağına,

Qarabağın maralı.

İsgəndər Novruzlunun ulu babası Hacı bəy XIX yüzilliyin birinci yarısında Kəbirli mahalının Novruzlu kəndində yaşamışdır. Müqəddəs Kərbəla ziyarətində olmuş Hacı bəyin Qasım bəy və Cəfərqulu bəy adlı oğlanları vardı. Qasım bəy 1825-ci ildə anadan olmuşdu. Onun törəmələri çar Rusiyası dönəmində Qasımbəyov, Sovet dövründə isə Qasımov soyadını daşımışlar. Kərbəlayi Qasım bəyin də Hacı bəy, Misirxan bəy adlı iki oğlu vardı. Qasım bəyin oğlu Hacı bəy də 1853-cü ildə Novruzlu kəndində anadan olmuşdur. Hacı bəy babasının adını daşıyırdı. Hacı bəyin İngilis və Məhəmməd bəy adlı oğlanları vardı.

Sonralar adını dəyişib İsgəndər Novruzlu kimi tanınan İngilis 1917-ci ildə Novruzlu kəndində anadan olmuşdur. İlk təhsilini kəndlərindəki mədrəsədə almış, sonra isə Ağdam Mexanikləşdirmə Texnikumunda təhsilini davam etdirmişdir. Lakin o, sovet-fin müharibəsi başladığından təhsilini davam etdirə bilməmişdi. Onu yaxın dostları – Şirin Əhmədov, Əzim Əzimov və Bəşir Əkbərovla birgə sovet-fin müharibəsinə göndərmişdilər. İsgəndər müharibədə yaralanıb doğma kəndlərinə qayıtmış, iki il sonra yenidən 1941–1945-ci İkinci Dünya müharibəsində iştirak etmişdir. Cəbhədə yaralanan İsgəndər yenidən Novruzluya qayıdır. Hər şeyə şübhə ilə yanaşan Sovet hökuməti bəy mənşəli İngilisə, necə deyərlər, göz verir, işıq vermir. Nəhayət bu münasibətdən bezikən İngilis adını dəyişdirib İsgəndər qoyur və vətənini tərk edərək Aşqabada gedir.

İsgəndər gözəl təbli şair olmaqla yanaşı, həm də şirin ləhcəli xanəndə idi. Buna görə də Aşqabad filarmoniyasının solisti kimi fəaliyyətə başlayır. O, Aşqabadda əslən Şuşadan olan Sona xanıma rast gəlir və çox keçmir ki, onunla ailə qurur. Ənvər Çingizoğlunun yazdığına görə onun bu izdivacdan Rövşən, Nizami adlı oğlanları, Natella və Nailə adlı qızları olur. Lakin bu ailə səadətinin ömrü uzun olmur, İsgəndər başqa şəhərdə qastrolda olduğu zaman Aşqabadda dəhşətli zəlzələ olur. Başılovlu Aşqabada qayıdan İsgəndər şəhəri xarabazar, evinin yerlə-yeksan olduğunu görür. Arvadı Sona xanımı və uşaqlarını soraqlasa da tapmır və onların dağıntılar altında qalaraq öldüklərini güman edir. Kor-peşman yenidən doğma Novruzluya qayıdan İsgəndər başına gələn müsibətə dözməyib laübalı həyat keçirməyə başlayır. Meylini meyə salır.

Şair-bəstəkar heç cür təbiətin ona vurduğu amansız yaranı unuda bilmirdi. Əlbəttə, İsgəndərin istedadını qiymətləndirən adamlar da az deyildi. Hətta məşhur rejissor Adil İsgəndərov Novruzlu İsgəndərə görə Ağdama gəlir. Onun xahişilə İsgəndəri öz doğma kəndindəki kluba müdir təyin etmişdilər. Lakin İsgəndər dərdini heç cür unuda bilmirdi. O zaman Ağdam Musiqi Məktəbinin direktoru Əlipaşa Daşdəmirov və kamançaçı Əli (ayaması Depo) tez-tez Novruzlu kəndinə – İsgəndərin yanına gələrdilər. Məqsəd İsgəndərin şirin səsinə qulaq asmaq, gözəl şeirlərini dinləmək idi. Əlipaşa müəllim özü də tar çalıb oxumağı bacarırdı. Amma o, daha çox İsgəndərin “Zabul” üstə oxumağının həsrətindəydi.

Novruzlu İsgəndərin yerlisi, Əməkdar müəllim Səlim Əzimov söyləyir ki, “İsgəndər Aşqabaddan vətənə təzə qayıtmışdı, onda bizim Novruzluda Yeddiillik məktəb vardı. Məktəbin direktoru Əhməd Qasımov, dərs hissə müdiri Təyyar Abbasov idi, mən də dil-ədəbiyyatdan dərs deyirdim. Biz həmişə çalışırdıq ki, İsgəndərin könlü xoş olsun. Ancaq o, həyatdan çox küskün idi. Bir gün o, bizə özünün “Qarabağın maralı” şeirini oxudu. Dedi istəyirəm bu şeirə mahnı bəstələyim. Dedik ki, çox gözəl olar. O hər gün Təyyarın tarında bizə tanış olmayan bir melodiya çalırdı. Beləcə indi xalq mahnısı adı ilə dillər əzbəri olan “Qarabağın maralı” mahnısını İsgəndər bizim gözümüzün qabağında bəstələyib. Sözləri də onundu, musiqisi də”.

Yaxşı yadımdadı, mən Xalq artisti Sara xanım Qədimova haqqında radio üçün veriliş hazırlamışdım. Söhbət əsnasında Sara xanım mənə danışdı ki, bir dəfə qapı döyüldü. Qapını açdım, gördüm ucaboy, qarayanız bir oğlandı. Kim olduğunu soruşdum. Dedi ki, “Ağdamın Novruzlu kəndindənəm, Aşqabaddan təzə qayıtmışam. İki mahnı bəstələmişəm, xoşunuza gəlsə oxuyun”. İsgəndərin təqdim etdiyi mahnıları öyrəndim. Çox yaxşı mahnılar idi, amma bir az türk melodiyalarına yaxın idi. O zaman türk mahnısı oxumaq olardı?! Mahnıya heyfim gəlirdi, buna görə də o mahnını “Şahnaz” muğamında təsnif kimi oxudum. Bu, bu gün xalq mahnısı adıyla oxunan “Qarabağın maralı” idi. Novruzlu İsgəndərin “Bakılısan sən” mahnısının da taleyi belə oldu. Mən oxuyandan sonra təsnif kimi yayıldı.

İsgəndər Novruzlunun “Ağdam” adlı bir mahnısı da var. Doğrudur, bəzi ifaçıların ifasında bu mahnının musiqisi Xosrov Fərəcovun adına çıxılsa da, yekun fikir belədir ki, “Ağdam” mahnısının sözləri də, musiqisi də İsgəndər Novruzluya məxsusdur. Bu mahnının mətni belədir:

Ağdam, Qarabağın toy otağısan,

Bülbüllər səyrişən gül yatağısan.

Həmişə baharın gülşən bağısan,

Nə gözəl yaraşır ad sənə, Ağdam!

Baxdıqca oluram şad sənə, Ağdam!

Yenə Şah bulağın sorağı gəlir,

Xaçının axışıb qonağı gəlir,

Elimin nə gözəl növrağı gəlir,

Layiqdir bu gözəl ad sənə, Ağdam!

Baxdıqca oluram şad sənə, Ağdam!

Göylərə sığmayan səadətin var,

Musiqi ocağısan, cəsarətin var,

Tarixi yadigar İmarətin var,

Layiqdir bu gözəl ad sənə, Ağdam!

Baxdıqca oluram şad sənə, Ağdam!

Başının üstündə Qırxqızın da var,

Onun varlığıyla coşanda Qarqar,

Novruzlu İskəndər yazdı yadigar,

O verdi əbədi ad sənə, Ağdam!

Baxdıqca oluram şad sənə, Ağdam!

Şair-bəstəkar İsgəndər Novruzlu millətinə, torpağına bütün varlığı ilə bağlı bir insandı. Onun bəstələdiyi havalar da xalq ruhunda olduğundan dərhal dillər əzbəri olurdu. Klubdan aldığı maaş əliaçıq, qəlbiaçıq İsgəndəri təmin etmirdi. Buna görə də qiyaslı tarçalan Rüstəmlə, Novruzludan qarmonçalan Məişlə toylara gedirdi. Xanəndə Şahmalı Kürdoğlu ilə də dostluq edirdi.

İsgəndər Novruzlu Qarabağın, onun füsunkar təbiətinin vurğunu idi. Onun poeziya irsindən qalmış nümunələr də fikrimizi təsdiqləyir. Onun “Qarabağdadır”, “Ol Qarabağda” adlı şeirləri vardır.

Ətrafı istedadlı şair-bəstəkar İsgəndər Novruzlunu olduğu kimi qəbul edə bilmirdi. Azad ruhlu İsgəndər onların əhatəsində tək idi. Qanadları qırılmış bir quşa bənzəyirdi, çırpınır, vurnuxur, lakin bir çıxış yolu tapa bilmirdi. Ona əl uzadan, dayaq duran demək olar ki, yoxdu. Tərslikdən ailəsini itirmiş İsgəndərin şair könlünə eşq odu düşmüşdü. Belə ki, İsgəndər özünün həmyerlisi olan bir qızı dəlicəsinə istəyirdi. Lakin müqəddəs bir ailə meyə meyilli, azadlıq sevən, sərbəst hərəkətli İsgəndərə öz qızını rəva bilməmişdi. Bu uğursuzluqdan sonra İsgəndər bir az da bədbinləşir. Beləliklə, o, hər kəsdən küsür, bəzi adamları öz hərəkətlərilə incidir. Bu incikliyin, istedadı qiymələndirməməyin, paxıllığın nəticəsi onun tutulması ilə bitir. Keşməkeşli bir ömür sürmüş istedadlı şair-bəstəkar qəfəsə salınmış bülbül kimi çırpınır. Səsinə səs verən tapılmır. Heç kəs fərqində olmur ki, dillər əzbəri olan “Qarabağın maralı” mahnısının müəllifi Şuşa türməsində xiffətindən gün-gündən saralıb-solur. Dustaq bəstəkarın bəstələdiyi mahnılar isə xalq mahnısı adı ilə toy-düyündə oxunur:

Ay, qız, gəzmə aralı,

Könlüm səndən yaralı,

Gözlərinə heyranam,

Qarabağın maralı.

Dünyanın, Qarabağın, onun gözəllərinin heyranı olan gözlər 1958-ci ildə əbədi qapanır. Yaxınları onun cənazəsini gətirib Novruzlu kənd qəbiristanlığında dəfn etdirirlər. Beləcə, su sənəyi suda sınır. İsgəndər Novruzlunu şərləyib tutduranların adı bizə bəlli deyil, amma onun mahnıları hər kəsə bəllidir.

Söyləyirlər ki, İsgəndər Novruzlu həbsdə olanda çoxlu şeirlər yazıb. Onun şeir dəftəri vəfatından sonra tarçalan dostlarında qalıb. İsgəndər bəyin qardaşı oğlu Hacı bəy 1973-cü ildə atası Məhəmməd bəylə birgə əmisinin yadigarlarını tapmaq niyyəti ilə Aşqabada gedir. Soraqlaşa-soraqlaşa İsgəndər Novruzlunun həyat yoldaşı Sona xanımı və böyük qızı Natella xanımı tapırlar. Sən demə onlar 1948-ci ildə Aşqabadda baş verən zəlzələ vaxtı uçqunun altından salamat çıxarılıb şəhərdən uzaq xəstəxanalara aparıblarmış. İsgəndər Novruzlunun xanımını və qızını Ağdama, Novruzluya gətirmək istəsələr də, onlar şair-bəstəkarın vəfatı xəbərini eşitdikdən sonra Qarabağa gəlmək fikrindən daşınırlar.

Mustafa Çəmənli

525-ci qəzet.- 2012.- 30 noyabr.- S.7.