Mənəvi dəyərlərin qlobal böhranı

Bu gün də sanki tarix, daha doğrusu, mənəviyyatın böhran tarixi təkrarlanır. 19-cu əsrin sonları, 20-ci əsrin əvvəllərinin “Qürub fəlsəfəsi”ni, Osvald Şpenqleri, Şopenhaueri, Nitşeni yada salaq. Yeni dövrdə gündəmə gələn, dünyanın və xalqların rəvan axarla gec-tez təkamül edərək irəliləməsini bəyan edən tərəqqi ideyası ötən əsrdə ciddi sınaqlara məruz qaldı. Dünyanı təhdid edən tənəzzül meyillərinin bu ideya ilə mürəkkəb münasibətləri formalaşdı. Ötən əsrin 60-cı illərində mövcud ziddiyyətlərin həlli istiqamətində bütün ümidlər elmi-texniki tərəqqiyə, texnokratik optimizmə yönəldi. 80-ci illərdə isə tərəqqi ideyasının reallaşmamasının əsas günahkarı totalitarizm, demokratiya və açıq cəmiyyətin olmaması hesab edilirdi.

Ötən əsrdən danışarkən onun əsas yekunlarından biri kimi, həm də mənəviyyatın böhranı, dünyagörüş vakuumu qeyd edilir. Əsrin sonunda demokratik transformasiya dalğasında bu da gerçəkləşdi. Lakin təəssüflər olsun ki, qlobal bəşəriyyətin üzləşdiyi mürəkkəb problemlər kompleksi azalmaq əvəzinə, daha da artmaqda davam edir. Dünyanın ümumi gələcəyinə dair ideyalar, həm də zamanın “qəhrəman idealı” böhran dövrünü yaşayır. Bəlkə ona görə ki, bu gün Qərb fəlsəfəsi “qürub və tənəzzülü” deyil, finalizm, “tarixin sonu” fəlsəfəsini təqdim edir, bəlkə söhbət fəlsəfi ideyaların sonundan gedir...

- Sözlərinizdən belə çıxır ki, 21-ci yüzillikdə böhran yalnız qlobal maliyyə-iqtisadi mahiyyətli deyil, mənəviyyatı kəşf edən fəlsəfi ideyalar və humanitar düşüncənin məzmununa da sirayət edib...

- Tamamilə doğrudur. Eyni zamanda, qloballaşma prosesləri yalnız iqtisadi, siyasi, mədəni və sair sahələri deyil, fəlsəfi ideya sistemlərini də əhatə edir. Belə olduqda təbii ki, ortaya çıxan çoxsaylı sualları cavablandırmaq lazım gəlir: fəlsəfədə Qərbin Şərqə dair stereotiplərinin rolu bu böhranda nə qədər görünür? Onlar təkamülə uğrayıbmı? Dəyərlər böhranı, mənəvi böhran hansı qlobal forumların mövzusu olub?

İnsanlar azad olduqlarından danışırlar, mənəvi sanksiyalar yoxdursa, mütləq azadlıq bəşəriyyətə nə vəd edir? Breyvikləri? Peyğəmbərə karikaturalarını? Nə üçün bu bədnam təşəbbüslər “barbar” stereotiplərinin ifadə etdiyi tərəfdən deyil, Qərbdən gəlir. Dünyada baş verənlərin məsuliyyətin, siyasi əxlaqın əsasında hansı etik prinsiplər, dəyərlər və təfəkkür tərzi durmalıdır?

Burada digər məsələ fəlsəfə və informasiya inqilabı əsri məsələsidir. Bəlkə fəlsəfə informasiya əsrinə hazır deyil, şaşqınlıq içərisindədir. Bəlkə ona görə ki, fəlsəfə ideya deməkdir, texnologiya deyil. Elə isə çıxış yolu, ideyanın texnologiyaya çevrilməsi necə baş verə bilər. Fəlsəfənin nizam deyil, məhz “xaos” anlayışı bu qədər necə aktual və şüurlara hakim ola bilib? Məsələ yenə məlum sualların üstünə gəlir: filosoflar, konkret olaraq Türk dünyası fəlsəfi fikir təmsilçiləri nə təklif edir?

Bir həqiqətdir ki, tarixin böhran, dönüş nöqtələri fəlsəfənin yaşadığı ən məsuliyyətli, çiçəklənmə dövrdür. Qloballaşan dünyada hər hansı ölkədən başlanğıcını götürən böhranlar dünyanı qərq edən labüd “siyasi sunamiyə” çevrilib. Belə vəziyyətdə fəlsəfi düşüncə və təfəkkür çevikliyi təmin edən başlıca amilə çevrilir. Cəmiyyət fəlsəfədən dahа çox intellektual cəsarət, əzmkarlıq, məsuliyyət və zəhmət, siyasi mənəviyyat və perspektivlər üzərində düşünməyi tələb edir...

- Yeri gəlmişkən, Şərq fəlsəfəsinə dair stereotiplərin böhranda rolu varmı, nə dərəcədədir?

- Bilirsiniz, burada təbii olaraq nə üçün Qərb dedikdə müsbət, Şərq dedikdə mənfi olan stereotiplər göz önünə gəlir. Stereotiplərin aradan qaldırılması üçün fəlsəfələrin dialoqu baş verməlidir. Ən azından Edvar Səidin “Oriyentalizm” kimi əsərləri lazımdır. Bu əsərdə Şərq anlayışının, Şərq fəlsəfəsinə dair stereotiplərin kökü aydınlaşdırılmışdır. Səid olduqca zəngin tarixi-mədəni mənbələr əsasında sübut edib ki, “Şərq” anlayışının coğrafi mənada (East) başa düşülməsi deyil, mədəni-mənəvi mənada (Orient) izahı, stereotipə çevrilərək təqdim edilməsi Qərbin intellektual və siyasi strategiyasının zəruri elementi kimi yaranıb.

Bu, o demək idi ki, Şərq tədqiq edilə, öyrənilə və ən vacibi dəyişdirilə bilən fenomen kimi başa düşülməlidir. “Oriyentalizm” bir paradiqma,diskurs kimi mövcud formalaşmasaydı, Qərb mədəniyyəti, fəlsəfəsi Şərqdə hakimlik edə bilməzdi. İnsan şəxsiyyəti, onun mədəniyyəti və dəyərlərinin prioritetliyinin qlobal məsələyə çevrilməsi “sivilizasiyaların toqquşması” ideyasının müəllifi Hantinqtonun “sayəsində” gündəmi məşğul etsə də, həllini tapa bilməyib.

Onun fikrincə, soyuq müharibənin qurtarması ilə dünya artıq ideoloji meyarlara görə deyil, bu gün mövcud olan altı sivilizasiyanın mədəni-dini əsaslarına görə bölünüb. Lakin praktik siyasətdə hələ də Avropa mərkəzçi dünya modeli hakimdir ki, bu da Qərb fəlsəfəsinin bütün xalqlara universal dəyərlər kimi təsdiq etməyə haqq qazandırır. Digər tərəfdən, dəyişən zamanın fonunda fəlsəfənin də subyekti, obyekti dəyişir. Fəlsəfi ontologiyada varlıq, reallıq artıq 21-ci əsrdə virtual reallıq kimi paralel rəqiblər kimi mövcuddur.

Bunlar yaşanılan reallığın çox sürətlə davam edən virtuallıq fenomeni, onun ictimai şüuru alt-üst edən təzahürləri və xüsusiyyətləri, identiklik probleminin bütün səviyyələri - fərdi, şəxsi, etnik, milli müstəviləri, münaqişələrin bütün növləri - milli, dövlətlərarası, insanlararası və insanın öz daxili aləmi ilə münaqişələrin bütün çalarları, mənəvi sözünün ifadə etdiyi bütün dəyərlər, dini dəyərlər və passionarlıq gücü kimi faktorlar, son illər intensiv müzakirə olunan yeni transhumanizm - insan varlığının və təkamülünün yeni səviyyəsini əks etdirən fenomenin (“bio”, “nano” etika və s.) yaratdığı, sadalamaqla bitməyən yeni ziddiyyətlərdir...

- Belə fikirlər də var ki, fəlsəfənin başlıca predmeti olan “insan-subyekt”lə işləmək indi dəfələrlə çətin olub...

- Dünya və kosmosun çoxçalarlı, çoxölçülü olduğu halda, ”birölçülü”, biganə subyekt böhranının yaşanması düşündürücüdür. İfrat, radikal plüralizm, hərənin öz həqiqəti olduğunu vurğulayan postmodern dünyagörüşü “yeni sofizm” təzahürlərini formalaşdırır. Yeni dövrdən gündəmə gələn “rasional ağlın hökmranlığı, tərəqqi və individualizm” ideyaları öz yerini xeyri şərlə, işığı qaranlıqla eyniləşdirən postmodern kabuslarına verməkdədir.

Belə vəziyyətdə yad ideyaların və yanlış cərəyanların insanlarımızın şüuruna nüfuz etməsinə yol verməmək fəlsəfənin əsas qayələrindəndir. Əslində ətrafımızda özünü müstəqil hesab edən, gerçəklikdə isə hansısa “xarici, məqsədli təbliğ olunan ideyanın, manipulyasiyanın əsiri olanlar da az deyil. Hesab edirik ki, azad insan ilk növbədə müstəqil düşüncəyə malik olmaq deməkdir. Dünya ideya məkanına hərtərəfli bələd olmaqla yanaşı, onları müstəqil düşüncənin süzgəcindən keçirməyi bacarmaq deməkdir.

Bütün bunların fonunda təsəlliverici məqam odur ki, fəlsəfi ideyalar kosmosunda əsrlərin sınağından çıxan və bu gün üçün çox aktual olan düşüncələr istənilən dövrdə gündəmə gəlir. Yəni, məsələ belədir ki, Şərqdə və Qərbdə, ortaq türk məkanında mövcud olan fəlsəfi irsdən, onların bu gün üçün aktual olan prinsiplərindən necə bəhrələnirik.

- Məqamı düşmüşkən, YUNESKO-nun 2013-cü ili də əhatə edən strategiyasında qeyd edilir ki, fəlsəfəyə, ictimai elmə bu gün dünyada tələbat və maraq artmaqdadır...

- Bu maraq başqa elmlərin deyil, məhz fəlsəfi həllini tələb edən problemlərin sayının artması ilə bağlıdır. Bütün bunlar həm bütövlükdə bəşəriyyətin problemlərinin həllində türk dünyasının müxtəlif ölkələrindən olan filosofların birgə səylərinin artırılması və fəaliyyət mexanizmlərinin daha geniş formalarda təşkilini gündəmə gətirir. 2-ci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə adıçəkilən beynəlxalq təşkilatın yaranmasını zəruri edən amillər qədər taleyüklü məsələdir və həmin vaxtda dünya alimlərinin göstərdiyi eyni qətiyyəti, birliyi və əzmkarlığı tələb edir.

Maraqlı olan odur ki, dünyanın enerji, ərzaq, qlobal iqlim məsəllərini həll etmək yönündə təbiətşünas alimlər çox ciddi səylər göstərir, həmrəylik nümayiş etdirirlər. Nümunə kimi alternativ enerji mənbələrinin kəşfi sahəsində Böyük Adron Kollayderin yaradılması işinin təşkilində əzmkarlığı yada salaq. Elə isə fəlsəfənin ideya gücünün, fikir enerjisinin “Böyük İdeya Kollayderinin” yaranması yönündə əməkdaşlığa nə mane olur.

Bu yekdillik fəlsəfi dialoq sahəsində də nümayiş etdirilsəydi, necə olardı? Bəşəriyyəti sarsıdan millətçi şovinizm, münaqişələr, terrorizm, etik böhranlar, dözümsüzlük fəlsəfi, yoxsa riyazi həll üsuluna malikdir. Antik filosofa görə: “Xeyir və şər” haqqında bilik verməyən elmin heç bir mənası və əhəmiyyəti yoxdur”. Deməli, mövcud vəziyyət məqbul hesab edilə bilməz.

- Amma bir məsələ də var, yəni, reallıq bundan ibarətdir ki, bu gün yaradılan tarixin ideya əsası Qərb fəlsəfəsidir...

- Bu gün Şərq və İslam dini fəlsəfəsindən yalnız stereotipləri götürmək onun tamamilə təhrif edilməsi deməkdir. Dünyaya mənəvi kamilləşmə, demokratiya, azadlıq ideyalarını ilk öncə Şərq mütəfəkkir filosofları təqdim ediblər. Bütün dünya dinlərinin vətəni Şərqdir. Həmin ideyaların potensialından bu günün problemlərini həll etmək üçün necə istifadə etmək olar? Azadlıq və təhlükəsizliyin nisbəti və hüdudları problemi 21-ci əsrin qlobal terrorizm və transmilli təhdidlər şəraitində necə həll edilməlidir?

İnsan-dünya münasibətlərinin bugünkü vəziyyəti, ifrat individualizmin, özgələşmənin fəlakəti, humanizmin təhlükə altında olması qane edə bilməz. Şərqin malik olduğu qədim və zəngin fəlsəfi irsi bu gün Qərbin hüquq sistemindən, mədəniyyətindən kənarda qalıb. 21-ci əsrin formalaşan dünya düzəninin tarixi subyekti yalnız Qərb, ideya əsası isə yalnız Qərb fəlsəfəsi ola bilməz. Bu, yanlış bir vəziyyət olardı.

Paradoksal olsa da, bu vəziyyət tarixdə dəfələrlə yaşanıb. 1942-ci ildə hələ 2-ci Dünya müharibəsi davam edərkən Avropada düşünən insanla faşizmin fəlakətə qərq etdiyi dünyada nifrət və fəlakətdən azad olan yeni bəşəriyyətin yaradılmasına yardımçı ola biləcək mənəvi dayaqları səfərbər etmək üçün təşkilat yaratmaq məqsədi ilə bir araya gəldilər. O zaman da fəlsəfi ideyalar və konsepsiyalar təhrif edilmiş, totalitarizm və faşizmin təbliğinə xidmət məqsədi ilə istifadə edilmişdi, insan ləyaqəti, humanizm arxa plana keçmişdi.

Məhz buna görə YUNESKO dünya üçün son dərəcə çətin olan belə bir qarşıdurma, zorakılıq və savaş məntiqini aradan qaldırmağa xidmət edən fəlsəfi idealların və fəlsəfi təfəkkürün beynəlxalq səviyyədə populyarlaşması zərurətini bəyan etdi. Eyni zamanda onu da vurğuladı ki, 2-ci Dünya müharibəsi, əslində, insanların şüurunda “mənəvi-ideoloji parçalanmanın bəhrəsi”, dəyərlər seçiminin böhranı idi...

- Əslində heç kimə sirr deyil ki, müharibələr və böhranlar ilk növbədə insanların dünyagörüşündən, şüurundan başlayır...

- Haqlısınız. Elə buna görə də bəşəriyyətin vəhdətini təmin edə biləcək intellektual-mənəvi həmrəylik və dialoqa xidmət edən fəlsəfənin dərindən öyrənilməsi, bu sahədə əlaqə və mübadilələrin genişlənməsi mühüm çıxış yolu ola bilər. Yeri gəlmişkən, YUNESKO-nun dünyada ictimai elmlərin vəziyyəti barədə hazırladığı sonuncu hesabatı “Biliklər arasında parçalanma” adlanır.

Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, 21-ci əsr innovasiyalar, kreativlik əsridir, paradoks nədən ibarətdir, fəlsəfi ideyaların öz yaşadıqları əsrləri qabaqlamaq ənənəsi burada üstünlüyə çevrilməlidirsə, nə baş verir? Kreativliyin fundamental amilə çevrildiyi əsrdə mənəviyyat niyə tənəzzül edir, bunlar o qədərmi əks mənalı fenomenlərdir? Tarixdə yaradıcılığın yalnız seçilmişlərə məxsus olan sakral, mistik fenomen kimi başa düşüldüyü dönəmlər olub. Yaradıcılığın sehri və müəmması yalnız ayrı-arı mütəfəkkirlərin maraq dünyasına hakim olub, onun sirrini açmaq dahilərin həyatının mənasına çevrilib. Geniş ictimaiyyəti, insanları bu o qədər də düşündürməyib.

Bu gün tamamilə başqa zamandır. Bugünkü sivilizasiya-innovasiyalı, insan-kreativ şəxsiyyət, cəmiyyət isə kreativ cəmiyyət kimi səciyyələndirilir. Daha dəqiq deyilsə inkişaf etmək, yüksəlişi təmin etmək istəyən hər bir dövlət dövrün məhz bu çağırışlarına uyğunlaşmalıdır ki, daim irəliyə getsin. Yaradıcılıq yalnız seçilmişlərin deyil, günümüzdə hər kəsin qarşısında imperativ kimi duran ən fundamental inkişaf faktoruna çevrilib.

Çünki yaradıcılıq missiyası yaradılanların ən şərəflisi sayılan, dünya içində yeni dünya yarada bilən insana məxsusdur. Zamanın simvoluna çevrilmiş yaradıcılıq və yaradıcı insan probleminin tədqiqinə, onun mahiyyəti və əhəmiyyətinin dərk edilməsinə bu gün elmi ehtiyac və sosial sifariş mövcuddur.

Bu gün yaradıcılığı - həyat və inkişafın daim qaynayan çeşməsi, müqəddəs “emalatxanası” qismində təcəssüm edən bu insani və bəşəri keyfiyyəti şübhə altına alan daha bir mübahisəli məqam, biz deyərdik ki, “postmodernizm kabusu” mövcuddur...

- Postmodern tezisə görə bu gün tamamilə başqa bir zamandır, hazırda bəşəriyyət sitatlar, frazalar, epizodlar dövründə yaşayır...

- Həmin tezisə görə, eyni zamanda, yeni heç nə yoxdur və mümkün də deyil. Çünki hər şey artıq çoxdan deyilmişdir. Deyilən və yazılanlar isə artıq çoxdan mövcud olan fikirlərin istinadıdır, təkrarıdır. Ən təəccüblüsü odur ki, postmodern “Müəllifin ölümü!” şüarını irəli sürüb. Bu isə yaradıcı kimi insanın öldüyünə işarədir. Postmodern fəlsəfədə yaradıcılıq və ona baxışlar müstəvisində paradoksal, ziddiyyətli mövqelərin yanaşmaları var.

Yaradıcılığın aspektləri son dərəcə çoxçalarlıdır: adi şüur onu bir cür qavrayır, bədii fikirdə bu bir fitri ədəbi istedad, fəlsəfədə ideyalar aləminin sakral məkanına qovuşmaq və yeni ideyanın doğulması, ilahiyyatda vəhy və ilham kimi dəyərləndirilir. Müasir innovasiyalı cəmiyyət isə onu inkişafın ən zəruri və real resursu, hərəkətverici qüvvəsi hesab edir. Bütün bu müxtəliflikləri birləşdirən bir ümumi cəhət də var - yaradıcılıq əvəzsiz sərvət və dəyər, insanın ilahi və dünyəvi təyinatından doğan bir hadisə kimi səciyyələndirilir.

Məqamı gəlmişkən, böhranlar qlobal miqyas kəsb edir və onları sadalamaq vaxt aparır. Fəlsəfə üçün böhran yeni deyil. Belə demək olarsa, fəlsəfi düşüncə məhz böhranları öncə görən, onların kökü və səbəbini dərk edən bir sahə kimi yaranıb. Fəlsəfə bəşər həyatında böhranların olmaması prinsiplərini irəli sürən zəka sahəsidir. Yəni, bu əzəli olaraq fəlsəfəyə xas olan bir məsələdir. Fəlsəfədə böhran deyəndə biz başlıca olaraq postmodern adlanan fəlsəfi fikrin artıq dünyada baş verən prosesləri və meyilləri başa düşmək iqtidarında olmaması, “müəllifin ölümünü” bəyan edərək, geriyə çəkilməsi, izah edə və çıxış yollarını göstərə bilməməsini nəzərdə tuturuq.

Hesab edirik ki, məhz belə bir məqamda türk dünyası fəlsəfəsi öz sözünü deməsi, malik olduğu və müasir dünyanın ziddiyyətli məsələlərinin həlli üçün aktual olan ideyaların daha intensiv səsləndirilməsi, türk xalqına və dünyaya çatdırılması məsələsi gündəmə gəlmişdir. Ən çox narahatlıq doğuran, bütün böhranların kökündə duran mənəviyyatın, əxlaqın, ali ideyaların böhranıdır.

- O da var ki, Qərb şüurunda və təfəkküründə tənəzzül və süqut mövzusu hələ antik dövrdən üzü bəri dəyişməyən bir mövzu olub...

- Fikirlərinizlə razıyam. Hesiodun “Zəhmət və güzəran” poemasından tutmuş, yunan mifologiyasındakı çökmüş titanlara, xristianlıqdakı süqut edən mələklərə, Osvald Şpenqlerin “Qərbin süqutu” traktatına qədər qərb tarixindən süqut və iflas mövzusu bir qırmızı xətt kimi keçir. Bundan əvvəl qəhrəmanlığa və dolayısı ilə mənəvi ideallara yerin olmadığı dünyada yaşamağın əzablarını təcəssüm edən qəmli cəngavər Don Kixotun obrazı da yaradılmışdı.

Kamyunun “Süqut”əsərindəki baş surətin mövqeyi məhz belədir: Bu dünyada tənəzzül və iflasın qaydaya, normal hala çevrilməsində bizim hamımızın günahı var, onun yuyulmasına ümid etmə isə yalandır - nə dəyərlər, nə sağlam düşüncə, nə də iyerarxiyalar qalıb. Qatil və onun qurbanı arasındakı fərq, “yaxşı” və “pis”in bir-birindən fərqi “zövq məsələsinə” çevriləndə bəşəriyyət acı tarixini yaşayır.

Burada ilk növbədə sezilməyən bir məqam var. Yəni tənəzzül barədə ilk həyəcan siqnalı Qərb mütəfəkkirlərindən, Qərb fəlsəfəsindən gəlmişdir. Məhz bu məqam - dəyişikliklərin qarşısında duyulan qorxu hissi ilə bağlı həyəcan onlara dəyişməyə və yaşamağa kömək edir. Bir sözlə, işıqlı gələcəyə inam-qərb mədəniyyətində ani, qeyri-normal sayılan bir hadisədir.

Burada əsas nəticə beldir ki, bədbinlik, böhran yaşantısının dilə gətirilməsi Qərb fəlsəfəsində bir növ xəbərdarlıq ənənəsinə çevrilib. Eyni məsələni Şərqdə müşahidə etsək bunun əksini görərik. Böhran siqnalları fəlsəfədə özünə qayıdış, refleksiya rolunu oynayır, yanlışlıq və səhvləri, onların aradan qaldırılması yollarını göstərir. Məhz Qərb fəlsəfəsi on illərlə öz düşdüyü uçurumu dərk etməyə çalışdığı üçün bu gün irəlidədir. Fəlsəfi refleksiya gələcəyin potensial fəlakətlərini süzməyə imkan verir.

Elə isə son 50 ildə Şərqdə, türk dünyası fəlsəfəsində hər şeyin ideal olmadığını, mövcud problemlərin təhlilinə həsr edilən hansı əsərlər var. Ümumi problemlər, onların müzakirəsi və həllinə dair bizə yalnız professor Səlahəddin Xəlilovun əsərləri məlumdur. Bu günlərdəki Fəlsəfi Forum da məhz bu çağırışların nümunəsi idi.

Türk dünyası fəlsəfi cəmiyyəti qlobal kommunikasiya inqilabının nəhəng imkanlarından necə istifadə edir? Ümumiyyətlə, edirmi? Türk fəlsəfəsi qlobal ideyalar dialoqunda, peşəkar elmi məktəblərin yaranmasında, internet məkanında ünsiyyət şəbəkələrini yaratmaqda, ardıcıl beynəlxalq forumlar təşkil etməkdə təşəbbüs göstərməlidir. Türk dünyasının, Şərq fəlsəfəsinin ikinci “Qızıl orta əsri”, transformasiyası yaşana bilərmi sualı gündəliyə gətirilməlidir.

İnsanların mənəvi dünyasındakı boşluğu, “müqəddəs yeri” ən qorxulu ideyalar tutmaqda, mənəviyyat adlanan fenomen ən faciəli qisaslar almaqdadır. Çünki “xeyir” kimi, “şər” də mənəviyyat məsələsidir. Biri olmayanda o biri irəli çıxır. Beyvik, terrorizm, soyqırımı gerçəkləri bunu göstərir. Müasir insanın yaşamı “antropoloji çevriliş, transformasiya” sözləri ilə səciyyələndirilir.

Fəlsəfə insanın da, mənəviyyatın da sezilmədən məhvə doğru getdiyini sanki görmür. İnsanın təbiəti günbəgün deyil, saatbasaat dəyişir. Bu gün fəlsəfi ensiklopediya və dərsliklərdəki bütün mənəvi-etik, mədəni fəlsəfi paradiqmalar insanın klassik tipinə hesablanmışdı. Halbuki biotexnologiyalar, genetik modifikasiya olunmuş qidalar, transhumanizm deyilən proses tamamilə yeni həmin insan tipini tamamilə dəyişdirməkdədir.

- Beləliklə, sivilizasiyanın, insanlığın, mənəviyyatın böhranı, həm də fəlsəfənin, etik prinsiplərin böhranıdır. Elə, deyilmi?

- Burada adi həqiqət bundan - daha təhlükəsiz, daha sabit dünyanın yaranmasında iştirakçı olmağın yeganə yolu - “ideya” adlanan silahla mübarizə aparmaqdan ibarətdir. Bu günün gəncləri hansı ideya ilə silahlanmışdır? Türk dünyası fəlsəfəsinin statusu, inkişaf meyilləri, filosof şəxsiyyətləri, fəlsəfi məktəbləri, 21-ci əsr üçün strategiyası və sair, bu məsələlər müzakirə edilməlidir.

Azərbaycan Avropanın və Şərqin fəlsəfi ənənələrinin milli çalarlarda təzahür edən, mütərəqqi və müsbət ideyaları ilə bir-birini tamamlayan formaların qarşılaşdığı məkandır. Bu gün dünyada, Avropada türk fəlsəfəsi necə öyrənilir və tədqiq olunurmu? Türk dünyası mütəfəkkirlərin dövlətçilik, milli varlıq, sivilizasiyalararası dialoq və s. sahələrdə irəli sürdükləri nəzəri irs, heç də həmin dövrdə Qərbdə, yaxud da Şərqdə mövcud olan ideya və konsepsiyalardan zəif olmayıb.

Bu gün qlobal informasiya məkanında saysız-hesabsız, mənası və mahiyyəti bilinməyən ideologiyalar dolaşır. Lakin biz burada türk xalqına məxsus olan elm, mənəviyyat və mədəniyyət məkanını başqa yad təsirlərin, zərərli ideologiyaların, manipulyasiyaların, bədməramlı qüvvələrin ixtiyarına verməməliyik. Fəlsəfi tədrisdə türk dünyası fəlsəfəsinin gənclərə tanıdılması üçün ayrıca Türk fəlsəfəsi tarixi tədris edilməli, dərsliklər olmalıdır. Qlobal internet şəbəkəsində Türk dünyasının fəlsəfi-humanitar irsi portalı yaratmaq lazımdır.

Burada ən aktual tədqiqat mövzularını, türk dünyası fəlsəfəsinin tədrisində nailiyyətlərin və problemlərin müzakirəsini, elmi məqalələri, fəlsəfi ictimaiyyətin keçirdiyi tədbirlərə dair məlumatları, yeni işıq üzü görən kitablara dair müzakirə və rəyləri, müasir türk filosoflarının yeni fikirlərinin tərcümələrini vermək, çap etdirmək mümkündür. Ən vacibi müasir dövrün türk ölkələrinin filosof şəxsiyyətlərini dünyaya tanıtmaq yönündə iş aparılmalıdır.

Qərb ölkələrində cəmiyyətə təsir edə bilmək üçün fəlsəfə təşkilatlanma ənənəsinə malikdir. Türk dünyasında bu sahədə vəziyyət necədir. Bu məsələni Türk dövlətlərində nəzərdən keçirmək, ortaq təşkilatlanmanın forma və mexanizmlərini tapmaq lazımdır. Bu gün həm Azərbaycan, həm Türkiyə, həm də Qazaxıstan inkişaf templərinə görə lider ölkələr sırasındadır.

Biz hələ Şərq məkanında böyük bir coğrafiyanı əhatə edən bu ölkələrinin nəhəng modernləşmə sıçrayışını, onun əsasında duran inkişaf və islahatlar fəlsəfəsini dünyaya çatdıra bilirikmi? Deməli, eyni inkişaf bu ölkələrin fəlsəfi fikri sahəsində də özünü göstərməlidir. Qərbin irəli sürdüyü ideya və humanitar texnologiyalara alternativ olan fəlsəfi ideyalar səslənməlidir. Türk dünyası fəlsəfəsi bu gün öz tarixi dönüş məqamını yaşayır və onun gerçəkliyə çevrilməsi üçün birləşməliyik.

Rəbiyyət Aslanova,

Milli Məclisin İnsan hüquqları

komitəsinin sədri, fəlsəfə elmləri

doktoru, professor Rəbiyyət Aslanovanın

525-ci qəzet.- 2012.- 3 oktyabr.- S.2-4.