Şabalıd qoxulu İstanbul

“- Günka, “İstanbul”u tez qaytar.

– Niyə ki? İmkan ver, oxuyum.

– Yox, uzatma. Atamındır, müəllim kitablarına çox diqqətlidir.

– Söz. Oxuyum, qaytaracam”.

Söhbət Orxan Pamukun “İstanbul – xatirələr və şəhər” kitabından gedirdi.

Bakıda havanı ilıq qoyub getməyimizə baxmayaraq, İstanbul qapısını üzümüzə yağışla açdı. Çox da böyük olmayan Atatürk Hava Limanında pasport qeydiyyatından keçmək üçün növbəyə duranda yuxarıdakı yazılara diqqət etdim. Tablonun birində “Türk vətəndaşları”, digərində isə “Başqa milliyyətlər” yazılmışdı. Sözsüz ki, ikinci cərgədə dayanası olduq. Təəssüfləndim... Növbədə hər millətdən adam var idi və sıra çox uzun idi. Bütün günü siyasətçilərin bar-bar bağırdıqları “Bir millət iki dövlət” lozunqu, deyəsən, Atatürk limanına hələ gəlib çıxmamışdı. Yoxsa bu növbədə nə işimiz vardı?!

Bizi qarşılayan türk dostumuz Mustafa bəy İstanbul tıxaclarından xəbərdar etsə də, otelimiz şəhərin mərkəzində olduğu üçün və üstəlik də şəhəri görək deyə avtomobili mərkəzi şosselərlə sürməyə qərar verdi. Hava soyuq idi, bir yandan da yağış yağırdı, əynimizdə yay paltarları olduğundan üşüyürdük. Amma məni İstanbulu açıq şüşədən seyr etmək həvəsi rahat buraxmırdı. Odur ki, avtomobilin şüşələrini açıb, xəstələnməyim deyə dua edə-edə İstanbula göz atdım. İslanmış qağayılar boğazdakı sürahilərə qonub sakitcə yağışın dayanmasını gözləyirdilər. O an elə köməksiz görünürdülər ki. Yağış boğazüstü uçuş planlarını pozmuşdu. İstanbul ilk baxışdan gözümə boz dəydi. Atatürk Hava Limanında əldə etdiyim İstanbulun xəritəsinə nəzər yetirirəm. Validə Sultan, Fatih Sultan, Sultan Ahmet, Mehrimah məscidi, türk mədəniyyətində məscid inşa etmək həmişə xüsusi adət olub. Demək olar ki, bütün taxta çıxan sultanlar öz analarının şərəfinə məscidlər tikdiriblər, bu üzdəndir ki, İstanbul xəritəsində ən çox rast gəlinən məscid adları Validə sultan məscidləridir və xəritədən başımı qaldırıb indi İstanbula göz gəzdirirəm. Uzaqdan ucalan minarələr məndə İstanbul haqda ilk təəssüratı yaratdı. “İstanbul məscidlər şəhəridir”.

Otelimizi dalanlarda, küçələrdə çox axtarsaq da tapmadıq. Küçələr çox hündürdə, iti bucaq altında salınmışdı. Hündürdə yerləşən bu məhlələr insanı vahiməyə gətirirdi. Hətta elə küçə var idi ki, qalxanda sanki dağa dırmaşırdın. Mustafa bəydən qışda qar yağanda adamların buradan necə düşdüklərini soruşdum. O da gülərək, “Günelcim, kendin cevab verdin, insanlar burdan düşürlər”. Yadıma düşdü ki, “düşürlər” türk dilində yıxılmaq mənasındadır. “İstanbul – təpələr şəhəridir”.

Nəhayət, bəxtimiz üzümüzə güldü. Otelimiz axtardığımız dar küçələrdə deyil, düz Taksim meydanın yanında imiş. 7 mərtəbəli, hər qatında dörd otağı və iki restoranı olan yarı qaranlıq otelin foyesində və nömrəmizdə diqqətimi Faruk Cimokun sulu boya ilə çəkdiyi rəsmlər cəlb etdi. Tablolardakı restoranı, şəhər mənzələrini görəndə, nədənsə, “9 ay” filmindən bir fraqment yadıma düşdü.

Filmdə dəniz mənzərəsini çəkən adam o birisindən soruşur:

– Necədir?

– Bu şəkil hansısa otelin sifarişi ilə çəkilir?

– Düz deyirsən, bu, ancaq otellərə yarayır.

Rəssam rəsmini molbertdən götürüb, dənizə tullayır.

Rəssam üçün ən böyük təhqir onun rəsmlərinin otel mədəniyyətinə bənzədilməsidir. Otel rəsmləri bayağı və sənətdən kənar hesab olunur. Bu rəsmlər daha çox divar kağızlarının rəngini, fakturasını tamamlayan rəsm növüdür. Yəni əsl sənətlə əlaqəsi olmayan sadəcə müştəri rahatlığını tamamlamaq üçün çəkilmiş rəsmlərdir.

Yol yorğunluğumuzu canımızdan çıxarmaq üçün günorta yeməyinə getməyi qərara aldıq. “Çox lezzetli olur yemekleri” deyib Mustafa bəy bizi Taksim meydanındakı Osmanlı mətbəxi verilən bir restorana apardı. Restoranın interyeri Osmanlı dövrünə məxsus rəsmlərlə, fiqurlarla bəzədilmişdi. Menyuya nəzər yetirəndə bir qədər şaşırdıq: burada əsasını yağlı təamlar təşkil edirdi: yağda bişirilmiş mal, qoyun, balıq, toyuq əti, qızardılmış tərəvəzlər, kərəviz, badımcan və s. Bayaqdan havanın soyuqluğu məni narahat edirdisə, indi bu məni əməlli başlı sevindirirdi. Çünki istidə bu qədər yağlı yeməyi mədəyə yola salmaq çətin olardı. Deyəsən, İstanbul əhli də o anlarda mənimlə həmrəy idi: restoran bir ucdan elə hey dolub boşalırdı. “İstanbul – 3 gündə kilo aldıra biləcək qədər dadlı mətbəxi olan şəhərdir”.

Ağır yeməkdən sonra Taksim meydanı boyu gəzintiyə çıxdıq. Taksim meydanı bir növ bizim “Torqovı” küçəsinin ruhuna görə atası sayıla bilər. Küçə boyu göz oxşayan vitrinli mağazalar, səyyar musiqiçilər, əski kitablar satan kitabçılar, arı pətəyi kimi qaynayan kafelər, turistləri yoldan çıxarmağa çalışan dönərçilər, hüzünlü dilənçilər, zarafatcıl dondurmaçılar insana İstanbulun ruhunu anladır. Havadan Cemal Sürəyya, Ece Ayhan, Atilla İlhan, Orhan Vəli şeirlərinin qoxusu duyulur, küçə boyu Orxan Pamuk, Elif Şafak cümlələri gəzişirdi. Taksim meydanı qələbəlikdir. Burada hərə öz hekayəsi ilə dolanırdı. Hər insanın geyimin rəngi, qoxusu, baxışı, dialoqlarındankı qulağına çatan parçaları sanki bir roman parçası idi. Meydan başlayandan bitənə qədər, elə bil o xəyali romanının izi ilə gedirdin. Romanın da adı qoy olsun “Taksim”. Taksim meydanı macəra, əyləncə, rutin həyatdan qaçıb, bura sığınan gənclərlə doludur. Onlar burada siqaret çəkir, içki içir, kitab oxuyur, musiqi dinləyirlər. “İstanbul – macəra diyarıdır”.

Türk qəhvəsi içmək üçün Qalata qalasının yanındakı “İrfan” adlı kafeyə yollandıq. Qalata qalası istanbulular üçün çox önəmlidir. İstanbulun fəthi bu qalanın açarlarının alınması ilə bitmiş hesab edilir. Türk qəhvəsi fincanını əlimə alıb, yarı zarafat yarı ciddi sağlıq dedim. “İçək Fatih Sultan Mehmetin ruhuna”.... Türk qəhvəsini şəkərli sifariş etsək də, dadı çox şəkərsiz, tünd idi. Bəzi istanbulluların turistləri sevməyən tünd baxışları kimi...

“Hayat o kadar berbat olamaz,” diye düşünürüm bazan. “Ne de olsa, sonunda insan Boğaz’da bir yürüyüşe çıkabilir.” (Orhan Pamuk)

Pamukun bu sözlərinə Boğazı kəşf etdikdən sonra daha rahat şəkildə inandım. Gəmiylə çıxdığımız Boğaz turu həqiqətən boğazımı qurutdu, birinci və ikinci körpülərin altından keçərkən möhtəşəmlik duyğusu, kiçik dalğaların maviliyi, yol boyu bizi müşayiət edən qağayılar inanılmaz tablo idi. Mərmərə dənizi sanki sənin kədərlərini əlindən alacaqmış kimi qarşında sərilmişdi. Bu gəzinti meditasiya kimi idi, sahilə enəndə qağayılar tək fikirlərindən, buxovlarından azad şəkildə enməliydin. Yoxsa boğaz səni bağışlamazdı. İkinci boğaz körpüsünü uzaqdan seyr edəndə Pamukun məşhur romanında “İntihar körpüsü” deyilən hissəsinə baxdım, yanından gəmimiz keçəndə isə aşağı baxmağa qorxdum. Qorxdum ki, öz avtomobili ilə intihar etmək üçün özlərini boğazın sularına qərq etmiş insanların simalarını mavi suların arasında seçə bilərəm.

Mustafa bəy axşam yeməyi üçün bizi Çiçək passajında yerləşən balıq restoranına apardı. Masaya dəniz qidalarında hazırlanmış müxtəlif çeşiddə təamlar gəldi: qızardılmış kilkə, heydəriyyə, humus, zeytun əzməsi, dəniz levrəyi, palamut izgara. Şam etdiyimiz müddətdə Mustafa bəy bizə bu restoranın əski sahibi haqqında maraqlı məlumat verdi. Restoran sahibi hündür, yaraşıqlı, çox kübar bir bəy olub. Hətta deyilənə görə Aqata Kristi vaxtilə İstanbula səfər edəndə bu bəylə eşq macərası da yaşayıb. Yeməkdən sonra Mustafa bəy bizi Aqata Kristinin qaldığı otelə də apardı. Bu otelin bizim oteldən cəmi bir ulduzu artıq idi, yəni 5 ulduzlu idi. Buradanın böyük salonunda ziyafət verilirdi, bahalı qiyafələrdə xanımlar, bəylər əllərində şampan qədəhləri ilə salonda gəzişirdilər. Foyenin tam ortasında qırmızı rəngdə rahat divan qoyulmuşdu. Orada oturub ətrafı seyr etməyə başladım, Aqata Kristinin bu divanda oturub Erkül Puaronun tədqiq edəcəyi hansı qətli planlaşdırması haqda fikirlər yürütməyə başladım, amma divanla üzbəüz yerləşən güzgünü görüb daha romantik fikirlər məni çuğladı. Yəqin o, bu güzgüyə baxıb restoran sahibi ilə görüşə hazırlaşırmış, ola bilsin ki, dodağından kənara çıxmış dodaq boyasını salfetlə bu güzgüyə tamaşa edə-edə silib.

Aya Sofya, Sultan Ahmet, Topqapı sarayını ziyarət etsək də içəriyə keçmək üçün uzun növbələri görüb, elə kənardan tamaşa edib, foto çəkməklə qane olduq. Məşhur “Möhtəşəm yüz il” serialından sonra daha çox “məhşurlaşan” Hürrəm Sultanın tikdirdiyi su çeşməsi və hamam, əsasən, qadınlar və kiçik yaşlı qız uşaqları üçün poza məkanına çevrilmişdi. Bəzi turistlər üçün “İstanbul – Hürrəm sultanın şəhəridir”.

Taksim meydanında yerləşən çoxsaylı kitab mağazalarından birinə gedib dostlarımın sifariş etdikləri disk və kitabları axtarmağa başladım. Bəzilərini tapandan sonra özüm üçün Orhan Pamukun “Məsumiyyət muzeyi” romanını aldım. Bu kitab dəfələrlə əlimə rus dilində düşsə də, inadkarlıqla türkcəsini oxumaq istədim. Bir ingilis turistin mənimlə yanaşı bu romanı istəməsi, yəqin ki, mənə seçimimdə haqlı olduğuma bir işarə idi. O, kitabı istəyəndə romanın adı yadına düşmürdü, eləcə “museum” deyə-deyə qalmışdı. Mən yardımçı oldum, “İnnosense muesum” deyib satıcıdan kitabın ingilis variantında olub- olmadığını soruşdum, o, təəssüflə “xeyr” dedi. O an arzuladım ki, neçə illərdən sonra bir kitab mağazasında turistlərin gəlib məndən yazar dostlarımın əsərlərinin ingiliscə variantlarını soruşsunlar. Yazar dostum Musa Əfəndinin təkidinə baxmayaraq, Orhan Pamukun əsərinin şərəfinə açdığı “Məsumiyyət muzeyi”nə elə kənardan seyr etməklə kifayətləndim. Oxumadığım romanın muzeyinə tamaşa etmək alacağım zövqu korlaya bilərdi. Muzeyə səfərimi və Füsunun itmiş sırğasını əldə etməyi növbəti səfərimə saxladım.

“İstaNbul lavanda çiçəyi və qovrulmuş şabalıd qoxuyur”.

Səs-küylü Taksimdən sonra otelimizin yarıqaranlıq, tək ofisinatlıq kafesində gecəyarısı oturub, qəhvə içmək, bədəninə, paltarlarına, saçlarına, bir sözlə vücuduna yapışmış balıq qoxusunu qovmaq istədim. Qəhvə içsəm də, burnumda lavanda çiçəyinin ətri gəlirdi. Parfüm dükanlarından lavanda aromatı, küçələrdən, meydanlardan isə qovrulmuş şabalıd qoxusu alırdım. Bu qoxular adamı lap uzağa aparırdı- kənddə saciçi qovurduğumuz şabalıdlar yadıma düşürdü. Kəndimizlə İstanbulu birləşdirən bu eyni qoxu 20 milyonluq əhalisi olan İstanbulu mənim üçün kəndimiz qədər kiçildirdi. Elə bilirdim, bu tini burulsam, dayılarımı, əmilərimi, Boğazdan o taya boylansam babamgilin evini görə bilərəm. İnsanların üzündə tanış cizgilər axtarırdım.

İstanbulun “yatan” vaxtını görmədim. Ona görə şəhəri səhər, günorta və gecəyə böldüm. Hansı ovqatında istəsən küçələrində gəzə bilərsən. Bəzən istəmədən belə qulağına Teomanın, Emre Aydının, Sezen Aksunun musiqiləri gəlir, İstanbul səni öz kədərində boğmaq istəyir. Yaxınlıqdakı stadiondan Sertab Erenerin canlı konsertində müğənni hayqırırdı: “Dinlə məni, bir az sən, sən, sən, İstanbul sevər səni, sən məni əgər sevərsən”. Mən İstanbulu sevdim, görəsən, o da məni sevdimi?

P.S. Yuxarıdakı dialoq mən və dostum Zərdüşt Şəfi ilə aramızda baş vermişdi. Kitabı ona qaytaranda İstanbulu görmək istədim. Ona demişdim ki, şəhəri gəzib təəssüratlarımı səninlə bölüşəcəm. İstanbulu gəzərkən bəzən onun gözləri ilə tamaşa etmək istəsəm də alınmadı. Onun yoxluğunu hərfbəhərf əvvəl dilimə gətirdim, sonra beynimə yeritmək istədim. Qəhərləndim, kövrəldim... Kədərimi Boğazın sularına qovmaq üçün ona nağıl danışmağa başladım. “Biri var idi, biri yox idi, bir dostum var idi və səni çox görmək istəyirdi...”

Günel Eminli

525-ci qəzet.- 2012.- 4 oktyabr.- S.7.