Açıq cəmiyyət və mətbuat

Görkəmli publisist Ə.Ağayev 1899-cu ildə “Şərqdə jurnalistikaya bir nəzər” adlı məqaləsində yazırdı: “...Şərq xalqları arasında dövri mətbuatın yayılmasına uzun müddət mane olmuş və hələ də onun inkişafına mane olan digər səbəb - müsəlman xalqları arasında hər hansı tənzimləyici bağlılığın olmamasıdır. Məlum olduğu kimi, gündəlik və ya dövri mətbuat yalnız o yerdə mümkündür ki, orada fərdin cəmiyyətə və ya hakimiyyətə münasibətdə hüquq və vəzifələri az-çox dəqiq müəyyən edilsin, vətəndaşların əmlakı və azadlığı qanunla qorunsun, bir sözlə, həyat qaydaları sarsılmaz təmələ arxalansın. Lakin o yerdə ki, özbaşınalıq və ya hərc-mərclikdir, ümumi tənzimləyici təməl yoxdur, hər şey təsadüfdən və ya kimlərinsə istəyindən asılıdır, - orada mətbuata yer yoxdur” .

Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatının başlandığı 1988-ci ildə də, şübhəsiz, xalqı birləşdirən başlıca vəsilələrdən biri, bəlkə də ən birincisi də məhz mətbuat idi. Həmin ildən başlayaraq Qarabağa Xalq Yardımı Komitəsinin orqanı olan “Azərbaycan” qəzetində, həmçinin “Meydan”, “Azadlıq”, “Ayna” (Zerkalo), “Yeni Müsavat”, “Aydınlıq”, “Səhər”, “Həyat”, daha sonra isə “525-ci qəzet”, “Hürriyyət”, “Səs”, “İki sahil”, “Yeni Azərbaycan” və digər mətbuat orqanlarında dərc olunmuş analitik yazılar, ölkənin gələcəyi üçün narahatlıq hissi və ən əsası, bu nəşrlərin bir çoxu üçün xarakterik olan vətəndaşlıq mövqeyi onları kütlənin obyektiv informasiya mənbəyinə çevirdi. Bununla da sanki möcüzə baş verdi: hələ öz müstəqilliyini elan etməmiş respublikanın dünənə qədər cəmiyyətin arxasınca güclə sürünən mətbuatı tədricən geniş xalq kütlələrini inandıran, onları öz arxasınca aparan güc mərkəzinə, avanqard quruma çevrilməyə başladı.

Ölkə mətbuatı bu ərəfədə Qarabağ uğrunda gedən ümumxalq mübarizəsində, qanlı 20 Yanvar hadiəsələrinə etiraz aksiyalarında, ölkəni müstəqilliyə doğru aparan yolun bələdçiliyində də demokratik qüvvələrin, haqq işinin müdafiəçilərinin sırasında oldu. Beləliklə, ölkə mətbuatı passiv seyrçi mövqeyindən cəmiyyətin bütün təbəqələrinə bacarıqla nüfuz edən nüfuzlu ictimai qüvvəyə - sözün əsl mənasında, “dördüncü hakimiyyət”ə çevrildi.

Demokratik dəyişikliklərin, aşkarlığın, plüralizmin, insan haqlarının dönməz müdafiəçisi kimi tanınan, cəmiyyətdə baş verən bütün taleyüklü prob-lemlərə cəsarətlə nüfuz edən ölkə mətbuatının gücü ilə artıq ayrı-ayrı məmurlar deyil, hətta iqtidar və müxalifət də hesablaşmalı olurdu. Mətbuatın təsiredici gücünün ilk dalğasını cəmiyyət 1992-ci ildə “sınaqdan” keçirmiş oldu.

Müstəqilliyimizin ilk dövrlərində gedən prosesləri təsəvvür etmək üçün 1992-ci ildə baş vermiş bir hadisə ilə bağlı jurnalistlərin ölkə başçısına ünvan-landıqları müraciəti və həmin müraciətə cavabı diqqətə çatdırmaq yerinə düşərdi.Respublikanın 38 qəzet və informasiya agentliyi rəhbərinin Azərbaycan Respublikasının prezidenti Əbülfəz Elçibəyə göndərdiyi məktubda bildirilirdi ki, 1992-ci il oktyabrın 1-də Azərbaycan Respublikasının daxili işlər naziri İ. Həmidov öz mühafizəçiləri ilə birlikdə “Ayna” qəzeti redaksiyasına gəlib qəzetin əməkdaşı Cahangir Hüseynovu döymüş, ləyaqətini alçaltmışdır.

İ.Həmidov bu zorakılığı “Ayna” qəzetində “Real” İnformasiya Agentliyinin verdiyi materialın dərc olunması ilə əsaslandırmağa çalışmışdır. Məktubda bildirilirdi ki, bundan qabaq nazir jurnalist Mahal İsmayıloğluna da kobudluq göstərmiş, ancaq Milli Məclisin bu hadisəyə laqeyd münasibəti və jurnalistlərin öz həmkarlarını zəif mudafiə etməsi nəticəsində hadisə prinsipial mövqedən qiymətləndirilməmişdir.

Dövlət aparatında məsul vəzifələrdə işləyib, nazirin özbaşınalıqlarına “dözümlü” münasibət göstərən şəxslərin də əslində bu cür hadisələrin təkrar-lanmasına, qanunsuzluğun baş alıb getməsinə şərait yaratması xüsusi qeyd edilmişdi.”Azadlıq”, “Azərbaycan”, “Azerbaydjan”, “ Azərbaycan dün-yası”, “Azərinform”, “Axtarış”, “And”, “Açıq söz”, “Ayna”, “Biznes”, “Bakı”, “Bakinski raboçiy”, “Birja”, “Vətən”, “Vışka”, “İstiqlal”, “ İki sahil”, “İncəsənət”, “Kəndin səsi”, “Millət”, “Müstəqil qəzet”, “Müxalifət”, “Nax-çıvan”, “Odlar Yurdu”, “Ordu”, “Svoboda”, “Səhər”, “Səs”, “Savalan”, “Tək səbir”, “Femida”, “Ülfət”, “Xalq qəzeti”, “Şimali Azərbaycan” qəzetlərinin, “Real”, “Turan”, “Xəbər servis”, “Xəbərlər” informasiya agentliklərinin rəhbərlərinin imzalıdığı müraciətdə deyilirdi: “Oktyabrın 2-də etiraz əlaməti olaraq “Azərbaycan” nəşriyyatının qarşısına toplaşmış jurnalistlərə Bakı şəhər Dİİ-nin rəis müavini Əli Əliyevin nalayiq söyüşlərlə göstərdiyi kobudluq, televiziya operatorlarının zorla polis avtomobilinə basılması da nazir İ.Həmidovun zorakılıqlarının məntiqi davamıdır.

Vətəndaşları hər cür zorakılıqdan məhz özü qorumalı olan DİN get-gedə zorakılıq aparatına, qanunsuzluq mücəssəməsinə çevrilir… Hadisələrin bu cür inkişafı Azərbaycanın demokratik dövlət quruculuğu yolunda olması haqqında beynəlxalq aləmdə təzəcə yaranmaqda olan rəyə də sarsıdıcı zərbə vuracaq.”

Bəri başdan haşiyə çıxaraq qeyd edək ki, media kapitanları “jurnalistlərin öz həmkarlarını zəif mudafiə etməsi” məsələsində, yumşaq deyilsə, bir qədər qeyri-obyektivliyə, şişirtməyə yol vermişlər. 1992-ci il sentyabrın 14-dən ölkə Milli Məclisinin qərarı ilə öz nəşrini “Azərbaycan” qəzeti kimi davam etdirən “Həyat” qəzetinin həmin il 24 sentyabr tarixli nömrəsində Ş. Çobanoğlu və E. Vəliyevin imzaları ilə çıxan “İ.Həmidov Mahal İsmayıloğlunu döyübmü?” başlıqlı məqaləsində bu məsələyə kifayət qədər kəskin münasibət bildirilmişdi. Müəlliflər bu məqalədə həmin il sentyabrın 21-də “Aydınlıq” qəzetinin əməkdaşı M. İsmayıloğlunun ölkənin daxili işlər naziri İ. Həmidov tərəfindən döyülməsinin birmənalı şəkildə pisləmiş və bu addımın demokratiya ilə bir araya sığmadığını xüsusi vurğulamışlar.

Daha sonra, son vaxtlar ölkədə sabitliyin yaradılması, çoxsaylı qanunsuz silahlı qrupların zərərsizləşdirilməsi, Azərbaycanın maddi sərvətlərinin talanmasının qarşısının alınması yolunda DİN-nin və şəxsən İ.Həmidovun böyük əməyinin olduğunu vurğulayan müraciət iştirakçıları cəmiyyətin sağlamlığı üçün çəkilən heç bir əməyin həmin cəmiyyətin üzvlərinə qarşı zor işlətmək hüququ vermədiyini bildirmişlər.

Müraciəti imzalayanlar - KİV təmsilçiləri Azərbaycan prezidentinə müraciətlə ümid edirdilər ki, nazir İ.Həmidovun qanunu kobudcasına pozan hərəkətlərinə prinsipial qiymət veriləcəkdir. Həmin dövrdə, əslində, heç kəsi saya almayan, “hər şeyə qadir” bir nazirlə bağlı ölkə prezidentinə faktiki olaraq ultimatum verən yeni müstəqil mətbuatın heç bir yaşı da yox idi! Amma bu müraciətdə nə qədər məntiq, nə qədər cəsarət və uzaqgörənlik, ən əsası, demokrtiya elementləri var idi!

Bu cür çox cəsarətli müraciətə, fəal vətəndaşlıq mövqeyinə cavab ver-məmək, hətta gənc bir ölkənin təcrübəsiz başçısı üçün də arzuolunmaz idi və elə sabahısı gün mətbuatda o vaxtkı ölkə başçısı Ə. Elçibəyin cavab məktubu* dərc olundu. Məktubda deyilirdi: “…Son günlər respublikanın daxili işlər naziri İsgəndər bəy Həmidovla “Aydınlıq” və “Ayna” qəzetlərinin əməkdaşları arasında olan münaqişə ilə bağlı müraciətinizi diqqətlə oxudum. Belə hesab edirəm ki, demokratik Azərbaycanın sabahı üçün haqlı narahatlıq və həyəcan ifadə olunub. Xalq hərəkatının ayrılmaz hissəsi olan demokratik mətbuatın keçmiş rejimin devrilməsində müstəsna xidmətləri olduğu kimi, demokratik dövlət quruculuğunda da rolu əvəzsizdir.

İndi xalqın sabaha inamı xeyli dərəcədə azad, demokratik mətbuatdan asılıdır. Mətbuatda obyektiv tənqid nəinki lazımdır, hətta vacibdir. Əlbəttə, bu, çoxlarının xoşuna gəlməyə bilər. Lakin biz demokratik cəmiyyətə məhz bu yolla getməliyik. Unutmayaq ki, sözə yalnız sözlə qalib gəlmək olar. Bu baxımdan son günlər ayrı-ayrı mətbuat nümayəndələrinə olan təzyiqlərə qarşı sizin həmrəyliyinizi alqışlayıram və belə hesab edirəm ki, bu birliyin özü demokratiyanın tədricən həyatımıza daxil olduğuna sübutdur.

Bəzi vətəndaşların və respublika rəhbərlərinin ayrı-ayrı qəzetlərə iradı ilə də razılaşmamaq olmaz. Doğrudan da, bəzi qəzetlər tez-tez jurnalist etikasını pozur, obyektiv tənqid əvəzinə şəxsiyyəti təhqir edir, böhtanlar atır. Demokratik cəmiyyətdə bu da yolverilməzdir. Lakin bu, hər hansı yazıya görə fiziki və mənəvi təhqirlərə səbəb olmamalıdır. Belə hallara heç cur bəraət qazandırmaq olmaz. Münasibətlərin aydınlaşdırılması üçün yalnız qanunun gücündən istifadə etmək lazımdır”.

İ.Həmidovu dolayı yolla müdafiə etmək məcburiyyəti qarşısında qalan və haqlı olaraq gənc mətbuatın nöqsanlarını da sadalayan Ə.Elçibəy daha sonra yazırdı: “ ...Bütün bunlara baxmayaraq, prezident kimi mən də sizinlə tamamilə şərikəm ki, belə məsul vəzifədə çalışan bir şəxsin bu cür hərəkəti qətiyyən yolverilməzdir.

Bu məsələ ilə bağlı Azərbaycanda demokratiyanın təhlükə altında olmasından ehtiyat edənlərə bildirmək istəyirəm ki, bundan sonra da respub-likamızda demokratiyanın, o cümlədən mətbuat azadlığı və insan hüquqlarının qorunmasının təminatçısı kimi çıxış edəcəyəm. Bugünkü şəraitdə yalnız fikir müxtəlifliyi cəmiyyətin inkişafı üçün əsas hərəkətverici qüvvə ola bilər...”

Bir sıra neqativ məqamlara şərh vermədən əsas diqqəti müraciətin ümumi ruhuna yönəltdikdə, burada olayla bağlı ölkə başçısının, cəmiyyətin, onların timsalında mətbuatın ağır təpkisini hiss etməmək qeyri - mümkündür. Ə.Elçibəyin cavab məktubunda medianın böyük imkanları, demokratik mövqeyi və cəmiyyətə böyük təsir elementlərini duymamaq olmur.

Bu hadisə, bəlkə də cəmiyyətin mediaya münasibəti sahəsində əhəmiyyətli bir dönüşün, sonsuz etibarın əsasını qoydu. Müraciətdən dərhal sonra İ.Həmidovun adları sadalanan jurnalistlərlə görüşüb üzrxahlıq etməsi, mətbuata ehtiramını bildirməsi belə ölkə başçısının onun qəbahətini öz adıyla adlandırmasının qarşısını ala bilmədi. Bu, bir daha sübut etdi ki, azad mətbuat ölkədə gedən demokratik proseslərin barometridir və o, vətəndaş cəmiyyətini öz arxasınca aparmaq missiyasını yerinə yetirməyə məhkumdur. Beləliklə, yeni müstəqil KİV Azərbaycanda açıq cəmiyyətin formalaşması prosesinin əsasını qoyan ən zəruri amillərdən biri oldu.

Qeyd edilənləri ümumiləşdirərək və müasir reallıqları nəzərə alaraq, və-təndaş cəmiyyətini təxminən bu şəkildə xarakterizə etmək olar:

Vətəndaş cəmiyyəti

a) əmək vasitəsi ilə öz fərdlərinin tələbatını təmin edən və müəyyən inkişaf mərhələsində olan insanların birlik formasıdır.

b) fərdlərin könüllü formalaşmış ilkin birliklərinin - ailə, kooperasiyalar

(peşə, yaradıcılıq, idman, etnik, milli, dini və s.) birliklər (siyasi partiyalar, həmkarlar ittifaqları ) kompleksidir.

c) cəmiyyətdə qeyri - dövlət münasibətlərinin (iqtisadi, sosial, mədəni, mənəvi, əxlaqi, milli, dini və s.) məcmusudur.

ç) dövlət hakimiyyəti tərəfindən fəaliyyətlərinə birbaşa müdaxiləyə və bu fəaliyyətlərin özbaşına reqlamentləşdirilməsinə qanunla yol verilməyən azad fərdlərin və onların birliklərinin təzahür sahəsidir.

(Ardı var)

Yusifov Tofiq

525-ci qəzet.- 2012.- 6 oktyabr.- S.22.