Böyük şəxsiyyətlər bütün dünyaya məxsusdur

Şəxsiyyət anlayışı barədə

(Xeyirə kahin xidməti, şərə qarşı isə məğlubedilməz qladiator cəsarəti göstərən R.A.-ya)

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Antonin kimi mənim üçün şəhər və vətən Romadır, bir insan kimi isə - dünyadır.

Mark Avreli

XX əsrdə yaranmış fəlsəfi cərəyan olan eksiztensializm öz diqqətini insanın irrasional varlığının unikallığı üzərində cəmləşdirir. Eksiztensializm mövcudluq fəlsəfəsi deməkdir, həm də insan varlığı barədə fəlsəfədir. Bu cərəyan insanı mənəvi varlıq kimi götürür. Eksiztensiya hansısa bir irrasional reallıqdır, obyektin və subyektin vəhdətidir. Eksiztensializmdə azadlıq problemi ideal azadlıqdan ibarətdir, bu isə şəxsiyyətin cəmiyyətdən azad olmasıdır.

Ekzistensializm adətən empirik və rasional ənənələrə ziddir, onun tezisi ondan ibarətdir ki, burada heç bir qəti niyyət və ya ümumiyyətlə dünyada qayda yoxdur. Dünya qeyri-müəyyən şəkildə düşməndir. Fərdlər öz xarakterlərini və məqsədlərini seçirlər, bu seçməkdən qaça bilməzlər, buna isə onlar özlərinin yaratdıqları “sıçrayışla” nail olurlar və həm də eyni qaydada buna borclu olurlar.

Dünya haqqında həqiqət və bizim vəziyyətimiz, fokuslaşmamış psixoloji qayğı və ya qorxu altında daha təmiz şəkildə açılır. Bu mövzulara XX əsrdəki Avropa ədəbiyyatı, psixoanalizlər və ilahiyyat güclü təsir göstərmişdi. Böhranlı anlar, çətinliklər şəxsiyyətin nəyə qadir olduğunu göstərir.

Ümumiyyətlə, sınaqlar şəxsiyyət barədə daha düzgün rəy çıxarmağa imkan verir. Şəxsiyyət nə qədər qüvvətli və iradəli olsa da, heç də zəifliklərdən tamamilə xali deyildir. Bəzən kiçik bir zəiflik bütün müsbət keyfiyyətlərin də üzərindən xətt çəkə bilir. Böyük filosof Biez Paskal deyirdi ki, insanlar kövrək məxluqlardır, çox vaxt hissləri tərəfindən aldadılırlar, ağılları ilə azırlar və öz emosiyaları tərəfindən məğlub olurlar. Həm də onlar elə varlıqlardır ki, təbiətin özü belə onları düşünməyə sövq edir: “İnsan yalnız qamışdır, təbiətdə ən zəif olandır, lakin o düşünən qamışdır”. Yalnız ağlı və düşünmə qabiliyyəti ilə insan öz ətrafını, təbiəti və cəmiyyəti dərk edə bilir. Humanizmin görkəmli nümayəndəsi Benedikt de Spinoza isə qeyd edirdi ki, hər şey rasional izaha malikdir və insanlar onları tapmağa qadirdir. İnsanlar real azadlığı, təbiətin qaydasını və zəruriliyini başa düşdükdə və ya ötüb keçən maraqlardan uzaqlaşdıqda, onların əsl azadlığı gələcəkdir. Onun düşüncəsinə görə təbiət tufanlar, zəlzələlər və xəstəliklər şəklində insanlara dost olmayan qaydada özünü biruzə verəndə “onlar bəyan edirlər ki, bu şeylər ona görə baş vermişdir ki, Allah adamların düzgün olmayan əməllərinə və sitayişində hansısa səhvə yol verdiklərinə görə onlara acıqlanmışdır”. Görünür, şəxsiyyətlər səhv addım atdıqda, gerçəkliyə, reallığa göz yumduqda, gözlədiyi uğur əvəzinə məğlubiyyətlə qarşılaşır və yəqin ki, bu məsələdə də Allahın ondan narazı qalması öz işini görmüş olur.

Bəzən təsadüflər iri şəxsiyyətləri də çıxılmaz vəziyyətdə qoyur. Napoleon Vaterlooda məğlub oldu, çünki onun bu döyüşdəki qələbəsi XIX əsrin hesablarına daxil deyildi. Ona heç də böyük sərkərdələr - Vellinqton və Blyuxer maneə olmadı, ona allahın özü mane oldu. Axı digər hadisələr sırası hazırlanırdı, orada isə Napoleona artıq yer yox idi. Öz şəxsində Hannibalı, Yuli Sezarı və Böyük Karlı bir yerdə təcəssüm edən bu böyük şəxsiyyət tarix səhnəsini tərk etməli idi. Qeyri-adi adamın yıxılması saatı gəlib çatmışdı. Buğlanan qan, dolub daşan qəbiristanlıqlar, anaların göz yaşları qorxulu ittihamçılar olmaqla, onun taleyi barədə öz hökmünü vermişdi. Ona görə də Vaterloo sadəcə döyüş deyildi, bütün kainatın sifətinin dəyişilməsi idi. Bu zərurətdən Napoleon da qaça bilməzdi.

Bu hadisədə qalib sərkərdələr nə qədər öyünsələr də, onlar məğlub etdiklərinin şöhrətinə yiyələnə bilmədilər. Artıq epoxa başqalarını yüksəldirdi, Almaniyada Blyuxerin başı üzərində Höte, İngiltərədə isə Vellinqtonun başı üzərində Bayron dühaları işıq saçırdı. Onlardan əzəmət yağırdı. Çünki onlar düşünürdülər və insanları düşünməyə dəvət edirdilər.

Bəzən məslək adamları mübarizədə əsl qəhrəmanlara xas olan xüsusiyyət nümayiş etdirirlər. Əgər Brut qılıncla diktatorun həyatına son qoymuşdusa, Tsitseron Sezara öz fikirləri ilə hökmünü oxumuşdu. Məslək bahadırları, az sayda asketlər istisna olmaqla, gözəlliyi sevir, bu yolla işığa can atırlar. Böyük rus yazıçısı F.M.Dostoyevski dünyanı gözəllik xilas edəcəyini dedikdə, hər şeydən əvvəl ruhun, könülün gözəlliyini nəzərdə tuturdu. Böyük şəxsiyyətlər yetişdirən xalqlar, ehkamlarda donub qalmış və ya təmənna ilə pozulmuş digərlərindən fərqli olaraq məhz sivilizasiyanı irəli aparırlar. Qızıl və ya başqa bütlərin qarşısında diz çökənlər isə canlı əzələlərin və kəsərli iradənin atrofiya olmasına səbəb olurlar. İyrənc prinsiplər iyrənc adətlər kimi hökmən insanları uçuruma aparır. Bizim qüsurlarımızı cilovlayan məğrurluq çox vaxt əks mövqedəki qüsurlara istiqamət götürür. Qaniçənlərin məğrurluğu bu sahədəki iştahının doymasına əsaslanır. Hollandiyada ispan ağalığının zülmünü qoruyub saxlayan hersoq Alba adamların yandırıldığı tonqalda əllərini qızdırırdı. Torkvemada inkvizisiya qurbanlarının artan çoxluğundan ilham alırdı. Hitler yəhudi problemini ölüm düşərgələri, qaz “hamamları” ilə birdəfəlik həll edirdi. Tarix bu barədə bizə çoxlu nümunələr bəxş edir, axı keçmişin gələcəkdəki əks-sədası gələcəyin keçmişə atdığı işıqdır.

Tiraniya tirandan çox yaşayır. Ar olsun o adama ki, öz obrazında təcəssüm olunan mənəvi zülmət qoyub gedir.

Tarixin aydınlığı mərhəmətsizdir. Vaxtilə parıltı görünən yerə kölgə salır.

Tarix təkcə böyük zəka sahiblərini nişan verən panteon hesab edilməməlidir. Orada elələri vardır ki, fövqəl istedadı hesabına liderliyə yüksəlmiş, min illər ərzində azadlıq uğrunda yenilməz mübarizlər simvoluna çevrilmişlər. Frakiyalı hesab edilən Spartak qul kimi qladiator məktəbinin sahibi tərəfindən satın alınmışdı və b.e.ə. 73-71-ci illərdə İtaliyada qul üsyanına başçılıq etmişdi. Romanın görkəmli siyasi xadimi Krassın başçılıq etdiyi sayca çox böyük ordu Spartakın döyüşçülərini məğlub etdi və qul sərkərdəsi özü məhv oldu. Bu işdə Pompey də Krassa köməyə gəlmişdi. Lakin tarix öz ədalətini biruzə verdi. Krass parfiyalılarla döyüşdə 18 il sonra, b.e.ə. 53-cü ildə məğlub edilib, öldürüldü, Pompey isə bundan beş il sonra Sezar tərəfindən Farsaladakı ağır məğlubiyyətindən sonra Misirə qaçdıqda, orada öldürüldü. Ən böyük tarixi ədalət isə ondadır ki, Krass və Pompey son yarım min illikdə yalnız Qədim Roma tarixi ilə məşğul olanların diqqətini cəlb etdiyi halda, Spartak azadlıq məşəlini yuxarı qaldıran, quldarlığın ləğvinin mümkün olduğu müjdəsini bəşəriyyətə çatdıran ilk qəhrəman olmaqla, ölməzliyə, əbədi həyata qovuşmuşdur. İki min ildən artıq bir müddət keçsə də, Spartak azadlığın sönməz günəşi kimi işıq saçmaqda, yol göstərməkdə davam edir. Spartak qulları azad edə bilmədi, lakin əsrlər ərzində dünyanın hər tərəfindən zülmə qarşı mübarizə aparanlar üçün mayak, yol göstərən oldu. Bəşəriyyət Fermopil keçidindəki spartalıların igidliyi kimi, Spartakın zülmə qarşı mübarizəsi qarşısında böyük ehtiramla baş əyməkdə davam edir.

Böyük şəxsiyyətlər bir qayda olaraq yaşadıqları zamanı və məkanı tərk edib az qala əbədi həyata qovuşurlar. Onlar, əlbəttə, hansısa ölkəyə, xalqa və müəyyən dövrə mənsubdurlar, lakin zaman və məkan çərçivələrini qırıb dağıtdıqlarından başqalarından fərqlənməklə dünya vətəndaşlarına çevrilirlər. Qədim yunanlar dünya vətəndaşlarını kosmopolites - kosmopolit adlandırırdılar. Kosmopolitizm dünya vətəndaşlığı adlanan bir ideologiya idi. Bu anlayışda vətən ideyası bütün dünyanın üzərinə yayılırdı, insanlar üçün ümumi ana, torpaq olduğu kimi, ümumi vətən də dünyadır. Dünyaya xidmət həm də bəşəriyyətə, insanlığa xidmətdir. İnsan həyatı əgər bir andan ibarətdirsə, onun mahiyyəti əbədi axındır. İnsan bir xalqın içərisində dünyaya gəlsə də, əməlləri, mübarizəsi ilə kiçik bir icmaya deyil, bütün dünyaya mənsub olduğunu sübut edir. Misal çəkdiyimiz Spartak da bütün dünya xalqları üçün xeyirə qovuşmaq uğrunda mübarizənin simvoluna çevrildi.

Tarix təkcə onun səhnəsində baş verən və sonrakı dövrə, gələcəyə təsir göstərən hadisələr yığını deyildir, həm də insan ehtiraslarının və ağlının həmin hadisələrə göstərdiyi təsiri qeydə almaqla, böyük şəxsiyyətlər sərgisidir. Onlar heç də ideal varlıqlar deyillər, digərləri kimi səhvlərdən də bütünlüklə qaça bilmirlər. Lakin onların öz əməllərində kristallaşmış mənəvi boyu təkcə bu adamları əhatə edənlər arasında fərqləndirməklə kifayətlənmir, həm də əsrlərin dumanından keçib öz ruh qamətini yüksəltmiş olur. Bəzi şəxsiyyətlər həm də qüsurlu əxlaq daşıyıcıları olurlar. Lakin bu onların tarixi düzəltməkdəki rollarını nəinki bütünlüklə poza, heç azalda da bilmir. Seçim qaydasında onların bəzilərinə müraciətə keçməmişdən əvvəl öz müdriklikləri ilə min illər keçsə də bəşəriyyəti heyran edən şəxsiyyətlərə ani də olsa nəzər salmamağın özü də günah olardı. Söhbət dünyanın məşhur yeddi müdrikindən gedir. Antik rəvayətlərə görə bu adı daşımağa layiq olan iyirmiyə qədər dühanı aid etmək olardı. Yeddi müdrik, əlbəttə ki, mifik deyil, tarixi şəxsiyyətlərdir və onların aforizmləri rəvayətlər əsasında saxlanmışdır. Onların xarakteristikalarında isə qədim yunanların gördükləri və nəyə can atdıqları əks olunmuşdur. Onlara Miletdən olan Fales, Afinadan olan Solon, Korinfdən olan Periandr, Pittak, Spartadan olan Xilon, Priyenadan olan Biant, Skifiyadan olan Anaxarsis daxildir.

Falesin (b.e.ə. 583 və ya 547-ci ildə ölmüşdür) ibarəli sözlərinə “Hər şeydən böyük məkandır, çünki hər şeyi əhatə edir. Hər şeydən iti ağıldır, çünki hər şeydən irəli qaçır. Hər şeydən güclü zərurətdir, çünki hamı üzərində hökm edir. Hər şeydən müdrik zamandır, çünki hər şeyi açır” kəlamları daxildir. O, həm də öyrədirdi ki, “Özünü dərk et!”

Solon ((b.e.ə. 560 və ya 547-ci illərdə ölmüşdür) Afinanın populyar arxontu olmaqla, ona təklif edilən təkbaşına hakimiyyətdən imtina etmiş və Pisistratın tiraniyasının qurulmasına mane olmağa cəhd etmişdi. Rəvayətə görə o, Xalq yığıncağında bəyan etmişdi: “Vətəndaşlar! Sizin bəzilərinizdən mən ağıllıyam, bəzilərindən isə daha cəsarətliyəm. Pisistratın yalanını başa düşməyənlərdən ağıllıyam, başa düşüb, dillənməyənlərdən isə mən cəsarətliyəm”. Bundan sonra o, dəli elan edildi və sürgünə yollandı. Solonun qanunlarında deyilirdi: “Özün qoymadığın şeyi ölüm qorxusu altında da götürmə!”. “Gözü çıxardanın iki gözünü də çıxarmaq lazımdır”. Onun başlıca aforizmi “Heç nə çox olmasın” idi.

Periandr (b.e.ə. 627 və ya 587-ci ildə ölmüşdür) Kinsemin oğlu və ardıcılı idi, çevriliş yolu ilə hakimiyyəti tutmuşdu. Yaşlı vaxtında hamilə arvadını öldürmüş, kənizlərini diri-diri yandırmış, oğlunu sürgünə göndərməklə labüd ölümə məhkum etmişdi. Güman ki, o, demişdir: “Hökmdarın ən yaxşı mühafizəsi nizə deyil, ümumxalq məhəbbətidir”. “Özünü təkcə xətaya görə deyil, həm də niyyətə görə cəzalandır” sözləri də ona aid edilir.

(Ardı gələn şənbə sayımızda)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2012.- 25 oktyabr.- S.18.