Açıq cəmiyyət, plüralizm və mətbuat: Reallığın təhlili, perspektivə baxış

FİLOLOGİYA ÜZRƏ FƏLSƏFƏ DOKTORU, “TƏFƏKKÜR” UNİVERSİTETİNİN PROFESSORU TOFİQ YUSİFOVLA SÖHBƏT

...İllər keçib, dünyada baş verən ABŞ-ın və yaxud da Qərbin qoşulduğu bütün proseslərin içərisində informasiya monopoliyası var. Bu gün dünya hadisələrini işıqldandıran əsas kütləvi informasiya vasitələri bunlardır: CNN, BBC, “Reughters”, bir də “Əl-Cəzirə”. Son vaxtlar buraya “Evronyus” da əlavə edilib. Bu beşindən başqa siz dünyada siyasi, iqtisadi, sosial prosesləri işıqlandıran başqa kanal görə bilməzsiniz. Və ərəb baharında əsas rolu onlar oynadılar. Qərb KİV-in, medianın təsir etmək gücünü ilk olaraq anladı və bunu real həyatda tətbiq etdi. Yəmən, Misir, Liviya və Suriyada əslində tamam fərqli proseslər gedir. – Belə çıxır ki, biz oradakı proseslərlə bağlı əsl həqiqətlərdən bixəbərik... – Bəli, biz əsl həqiqəti, əslində nələrin baş verdiyini dəqiqliklə bilmirik. Biz Qərbin Afrika, eləcə də Asiyada baş verən proseslərə nöqteyi-nəzərini görürük. Sonrakı hadisələr göstərdi ki, səhih informasiyanı çağdaş dünyada tam olaraq gizlətmək də qeyri-mümkündür. Sözügedən bölgələrdə çoxlu sosial-siyasi, iqtisadi problemlər var. Gəlin baxaq, Yəməndə, Misirdə, Liviyada nə oldu? Liviyada bu saat da qəbilələrarası qırğın gedir. Bəs onda inqilabı edən kimlər imiş? İnqilab kimə qarşı imiş? Qəddafinin getməsi üçün idisə, niyə onun getməsindən sonra ölkə idarəçiliyi üçün bir konsepsiya yaradılmadı? Ona görə də bu gün də Liviya pis vəziyyətdədir. Liviyanın səhiyyə naziri Fatimə Hüruşi öz ölkəsindəki vəziyyəti dəyərləndirərkən maraqlı bir ifadə işlədib. “Evronyus” kanalına müsahibə verən yeni xanım nazir bildirir ki, Qəddafi dövründə hər yerdə qayda-qanun vardı, amma indi Liviyada rejim dəyişib, amma indi qayda-qanun yoxdur, ölkədə hərc-mərclik, xaos baş alıb gedir. Və yaxud Misirdə Mübarək hakimiyyətdən getdi, amma baxaq görək bu inqilabdan sonra Misir xalqının vəziyyəti hansı istiqamətdə dəyişdi? Az ya çox dərəcədə Hüsnü Mübarək müasir düşüncəli zabit, hərbi pilot idi. İndi isə Misirdə hakimiyyətə hələ dəst-xətti heç kəsə bəlli olmayan islamçılar gəlib. Bu ABŞ-ın ən çox qorxduğu nəticə idi. Bəzən hadisələri düzgün proqnozlaşdırmamaq, informasiya blokadası, monopoliyası belə səhv nəticələr verə bilir, nəticədə KİV-ə inam itir. Liviyada da belə oldu, hazırda Suriyada da həmin proseslər yaşanır. Bütün bunlar sübut edir ki, bu gün dünyada ən bahalı şey informasiyadır. Ona görə də informasiya, mətbuat ətrafında həmişə ajiotaj olub. Sivil ölkələrin əksəriyyətində, bütün siyasi xadimlər, dövlət rəhbərləri istəyir ki, sözügedən, nüfuzlu KİV-in rəhbərləri və aparıcı jurnalistləri ilə xoş münasibətləri olsun. Onlar mütəmadi olaraq media nümayəndələrini dəvət edirlər, onlara eksklüziv müsahibələr verirlər. Bu, siyasi quruluşundan asılı olmayaraq bir çox ölkələrdə birmənalı şəkildə belədir.

– Deməli, sivil ölkələrdə media “dördüncü hakimiyyət” kimi nüfuzunu bu gün də qoruyur?

– Şübhəsiz! 1776-cı ildə ingilis nəzəriyyəçi Edmund Berk ilk dəfə olaraq mətbuatı “dördüncü hakimiyyət” adlandırıb. Bu ad müəyyən mənada şərtidir. Mətbuatın “dördüncü hakimiyyət “olması şərti olmaqla bərabər, özündən əvvəlki-qanunverici, icraedici və məhkəmə hakimiyyəti qolunu çox cəsarətlə, bacarıqla yerinə yetirir. Söhbət nədən gedir? Adını çəkdiyimiz üç hakimiyyət qollarının hər birinin özünün funksiyaları, nəzarət mexanizmləri var. Mətbuat belə deyil, mətbuat sadəcə olaraq hakimiyyətlə xalq arasında münasibətləri tənzimləyən bir vasitədir, əlaqələndiricidir, körpüdür. Vəssalam. Onun özünün məcburetmə gücü yoxdur. Necə ki, BMT-nin bəzi qərarları deklorativ xarakter daşıyır, icra mexanizmi yoxdur. Mətbuat deyə bilər, xatırlada bilər, tənqid edə bilər, həyəcan siqnalı qaldıra bilər. Amma heç kəsin, cəmiyyətin problemlərinə laqeyd qalan məmurlar haqqında heç bir inzibati ölçü götürmək qabiliyyətində və səlahiyyətində deyil. İnkişaf etmiş ölkələrdə mətbuatın gücü daha bariz şəkildə özünü göstərir.

– Ölkədə plüralizmin hazırkı durumu, fikir və söz azadlığı ilə bağlı ümumi mənzərə bir jurnalist, bir pedaqoq və nəzəriyyəçi kimi sizi qane edirmi?

– Azərbaycanda plüralizm, sözün azad ifadə edilməsi, şəffaflıq sahəsində vəziyyəti ümumilikdə normal qiymətləndirmək olar. Mənim fikrimə etiraz edənlər ola bilər və bu təbiidir. İstənilən şəxsi, strukturu, hətta hakimiyyəti də tənqid eləmək olar, amma proses əsaslandırmalarla, faktlarla müşayiət olunmalıdır. Və həm də səndən faktın haradan əldə olunduğunu soruşanda mənbəni təqdim etməyi bacarmalısan. Bizim mətbuatımızda çox qıcıqlandırıcı, mücərrəd, basmaqəlib, çox vaxt məsuliyyətsiz işlədilən bir ifadə var: mötəbər mənbənin verdiyi məlumata görə. Kimdir bu “mötəbər mənbə”? Səmimi deyirəm, bunların “mötəbər mənbələrinin” 70 faizi ya özlərinin heç də intellektlə öyünə bilməyəcək beyinlərinin, ya da avtobusda kimdənsə eşitdiklərinin məhsuludur. Mövcud qanunvericiliyə görə, haqqında söhbət gedən şəxsin ixtiyarı var ki, məhkəməyə müraciət edərək həmin mötəbər mənbənin açılmasını tələb etsin. Məlumat hər hansı insanın həyatı üçün, yaxud ictimai-siyasi cəhətdən təhlükəlidirsə, dövlətin təhlükəsizliyinə xələl gələrsə, jurnalist mənbəni məhkəmədə deməyə borcludur. Demokratiyanın birinci göstəricisi azad mətbuatdır. İndiyə qədər ABŞ-ın konstitusiyasına təxminən 28 əlavə edilib. Onun birincisi mətbuat və söz azadlığı haqqındadır. Yəni ölkədə heç kəs insanların mətbuat və söz azadlığı haqqını məhdudlaşdıra bilməz. Azərbaycanda isə plüralizmdən bəzən həddən artıq sui-istifadə xaos yaradır. Çünki bəziləri plüralizmi ağzına gələni danışmaq və məsuliyyətsiz bəyanatlar vermək kimi anlayır. Amma danışılanların, yazılanların arxasında məntiq, qərəzsizlik, vicdanlılıq dayanmalıdır. Plüralizm ölkənin, cəmiyyətin, xalqın inkişafı, tərəqqisi naminə olarsa əladır, amma plüralizm populizmə, münasibətlərin gərginləşməsinə, qarşıdurmaya xidmət edəcəksə, bu fitnəkarlıqdır.

– Hazırda cəmiyyətdə “Diffamasiya haqqında” qanunun qəbulu ilə bağlı müxtəlif fikirlər səsləndirilir. Bu qanunla bağlı Sizin də mövqeyinizi bilmək maraqlı olardı...

–Nə qədər paradoksal olsa da, şəxsən mən hazırkı şəraitdə Azərbaycanda “Diffamasiya haqqında” qanunun qəbul edilməsinin tərəfdarı deyiləm. Təəccüblənə bilərsiniz. Amma mənim kifayət qədər arqumentim var, bununla bağlı mülahizələrimi sizinlə bölüşmək istərdim. Diffamasiyanın hərfi mənası latıncadan tərcümədə “ləkələmək, qaralamaq” deməkdir. İndi haqqında çox söhbət getməyə başlasa da, diffamasiyanın çox dərin tarixi kökləri var. Hələ 1819-cu ildə Fransada diffamasiya elementlərini özündə ehtiva edən qanunlar mövcud idi. Ondan bir az sonrakı İngiltərə qanunvericiliyi tarixinə nəzər salsaq, orada da diffamasiyanın rüşeymlərinə rast gələ bilərik. Amma İngiltərə tam olaraq diffamasiya qanununu neçənci ildə qəbul eləsə yaxşıdır – 1996-cı ildə. Deməli, tarixilik nöqteyi-nəzərdən yanaşsaq, lap bu yaxınlarda. Yaxud Rusiyaya nəzər salaq. Diffamasiya ilə bağlı Rusiya bəlli mövqeyi olan ölkələrdəndir. Lakin bu yaxınlarda Rusiyada dövlət səviyyəsində böhtan haqqında qanunvericiliyə yenidən baxılması tövsiyə edilib. Bunlar artıq diffamasiyanın əleyhinə olan faktlardır. Bu gün “Diffamasiya haqqında” qanunu qəbul etmək üçün Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinə, Mülki Məcəlləsinə, hətta deyərdim ki, Konstitusiyaya dəyişikliklər lazımdır. Çünki diffamasiyanın ümumi aurası, məğzi belədir ki, jurnalist dediyi sözə görə məsuliyyətə cəlb edilə bilməz: əslində diffamasiyanın elə qayəsi budur. Jurnalistika fakültəsinin bitirmiş və uzun illər mətbuat çalışan jurnalist, fərd olaraq mən buna hazıram. Amma cəmiyyətimiz, bütöv KİV ordusu buna hazırdırmı? Fikrimcə, bizim cəmiyyətimiz, cəmiyyətdəki ictimai təbəqələr arasındakı münasibətlər buna hazır deyil. Bəzi jurnalistlər elə bilirlər ki, diffamasiya ilə bağlı qanun qəbul olunarsa nə istəsə yaza və deyə bilərlər. Diffamasiyanın ümumən əsas prinsiplərindən biri belədir: – təhqir edə bilməzsən, amma ləkələyə bilərsən. Diffamasiya qanunun müddəalarında da göstərilir ki, diffamasiya qaydalarını pozan insanlar məsuliyyətə cəlb edilməlidir. İndi mən sual edirəm? Diffamasiya prinsiplərini pozmaq nə deməkdir, bu hansı hallarda olur? Əgər sən müsahibini ləkələyirsənsə, nə bilim bu ləkələmə necə baş verib? Burada yazıldığı kimi, bilərəkdən, yoxsa bilməyərəkdən?

– Yəni nəticədə qeyri-müəyyənlik, anlaşılmazlıq yaranacağını nəzərdə tutursunuz?

Bəzən jurnalistlər elə bilirlər ki, diffamasiya ilə bağlı qanun qəbul olunarsa, nə istəsə yaza və deyə bilərlər. Diffamasiyanın əsas prinsiplərindən biri belədir: təhqir edə bilməzsən, amma ləkələyə bilərsən. Göstərilir ki, bu prinsipləri pozan insanlar məsuliyyətə cəlb edilməlidir. İndi mən sual edirəm? “Diffamasiya prinsiplərini pozmaq” nə deməkdir, bu hansı hallarda olur? Əgər sən müsahibini ləkələyirsənsə, nə bilim bu ləkələmə necə baş verib? Burada yazıldığı kimi, qəsdən, yoxsa bilməyərəkdən?

– Yəni nəticədə qeyri-müəyyənlik, anlaşılmazlıq yaranacağını nəzərdə tutursunuz?

– Təbii. Azərbaycanın publisistika, jurnalistika mühitində hələ də müəyyən bir qarışıqlıq hökm sürür. Diffamasiya yüksək inkişaf etmiş cəmiyyətlərə – Qərb ölkələrinə və ABŞ-a daha çox aiddir. Onların dövlət quruculuğu təcrübəsi də böyükdür. Bu cəmiyyətlərdə kifayət qədər möhkəm birgəyaşayış qaydaları formalaşıb. “Diffamasiya haqqında” qanunu qəbul etmək üçün cəmiyyətimiz daha da inkişaf etməlidir. Bizim hələ cəmi 20 illik müstəqillik təcrübəmiz var. Ona görə də hesab edirəm ki, sözügedən qanunla bağlı bir qədər tələsməmək gərəkdir. Qərbin demokratiya institutları bizi tələsdirir, amma bu tələsiklik əslində özü xaos yarada bilər. Mən bununla bağlı Azərbaycan hökumətinin mövqeyi ilə tam razıyam ki, hələ bu məsələnin vaxtı yetişməyib. Hamımızın qəbul elədiyi bir faktdır ki, Azərbaycanda “reket jurnalistikası” deyilən bir cərəyan var. Başqa cür adlandırmaq istəməzdim. Professor Qulu Məhərrəmli doğru buyurur ki, reket jurnalistika ictimai təzahür, meyl deyil, nəsə keçici bir şeydir. Bununla razılaşıram, amma onu da əlavə etmək istəyirəm ki, bu tendensiya ilə reket jurnalistikası heç keçiciyə oxşamır, getdikcə inkişaf edir. Jurnalistikaya qeyri-professionalların axını da bu amillər sırasındadır. Reket jurnalistikaya axın da deməzdim, maraq var. Bu gün də o maraq ölməyib. Cəmiyyətdə ümumi maarifçilik səviyyəsinin, ümumi intellektin müəyyən dərəcədə aşağı olması ilə bağlıdır. Bu istər dövlət strukturlarına, istər də idarə, müəssisə və təşkilat rəhbərlərinə, istərsə də adi vətəndaşlara aiddir. Reket jurnalistikanın sıradan çıxmaması idarə və təşkilatların rəhbərlərinin işlərində hansısa çatışmazlığın olmasından və KİV-lə iş sahəsində elementar təsəvvürlərin olmamasından irəli gəlir. Heç kəsə sirr deyil ki, 30-40 manata görə ayrı-ayrı strukturların qapısının dabanını çıxaran üzdəniraq “jurnalistlər”, “müxbirlər” var. Bu “jurnalistlərin” arı şirəyə yığılan kimi dövlət və özəl strukturlara daraşmasının əsas səbəbkarları onları ələbaxım öyrədən məmurlardır, iş adamlarıdır. Mental “xüsusiyyətlərimizdən” biri də budur ki, idarəmizə, müəssisəmizə gələn müxbirdən vəsiqəsini tələb etmirik.

Sizə maraqlı bir əhvalat danışım: Əvvəllər çalışdığım strukturların birinə özünü jurnalist kimi təqdim edən iki nəfər gəlmişdi. Onlardan baş redaktorlarının adını soruşdum. Biri adını dedi, soyadını xatırlaya bilmədi, o birisi onun sözünü təkzib edib dedi ki, yox, sənin dediyin baş redaktorun müavinidir, baş redaktor filankəsdir. Yəni jurnalistikamız üçün bündan böyük dəhşət olarmı ki, təşkilata “yoxlama”ya gedən “müxbir” öz baş redaktorunu tanımır? Gülməli də olsa, onlar deyirdilər ki, qəzetin ilk sayının nəşri üçün iki ildir material toplayırlar. Onlarla söhbət zamanı məsləhət gördüm ki, ləyaqətlərini və mətbuatın adını alçaltmasınlar. Bildirdim ki, bu yolun sonu yoxdur. Bax, bu cür üzdəniraqlar jurnalistikanı ucuzlaşdırır. Amma onu da deyim ki, belə üzdəniraqlar həyatın bütün sahələrində mövcuddur. Şou-biznesdən tutmuş, səhiyyə, təhsil, biznesəcən. Sadəcə mətbuat göz önündə olduğu üçün belələri burada daha çox gözə çarpır, özünü büruzə verir. Xalq bu gün reket jurnalistlə peşəkar jurnalistin arasında heç bir fərq görə bilmir. Çox təəssüf ki, bu gün jurnalist ifadəsi xoşagəlməyən bir ironiya doğurur, istehza ilə qarşılanır. Bu isə əsl jurnalistlərə ciddi şəkildə toxunur.

– Belə çıxmırmı ki, bu məsələ ilə bağlı xeyli bədbinsiniz?

– Bədbin deyiləm. Amma səmimi olaraq deyim ki, Azərbaycanda jurnalistika qədər köməksiz, imkansız, müdafiə olunmayan ikinci bir sahə yoxdur. Bu gün də jurnalistikaya kütləvi axınla bağlı belə bir qanun hazırlandı ki, ali təhsili olmayan insanlar redaktor işləyə bilməzlər. Əvvəl də bu vardı: Ədliyyə Nazirliyinin qərarına əsasən mətbuat orqanı buraxmaq istəyən şəxsin ali təhsili olmalıdır. Qanunların işləkliyi təmin olunmalıdır. Bu gün jurnalistikanın sıralarını təmizləmək lazımdır.

– Bu proses necə həyata keçirilməlidir? Hansı konsepsiya əsasında iş aparılmalıdır?

– Jurnalistika fakültələrini hansısa ali təhsil müəsisələrində bağlayıb, hansındasa yenisini açmağı mən doğru mövqe hesab eləmirəm. Yəni bu lazım idi, etdik, amma ən asan, problemsiz üsuldursa da, prinsipial həll yolu deyil. Problem var idi, bağladın, guya problem yox oldu? Heç bir peşə sahibinin xətrinə dəymədən demək istəyirəm ki, niyə rejissorluq, aktyorluq və digər bu kimi fakültələrə qəbul olarkən qabiliyyət imtahanı verirlər, amma jurnalistikaya daxil olanda yox? Axı jurnalistika sırf qabiliyyətlə bağlı olan peşədir. Təxminən 15-20 il bundan qabaq var idi. Bu gün jurnalist olmaq istəyən gəncdən hansısa şəkildə niyə jurnalistikanı seçdiyi öyrənilmir? Müsahibələr, testlər və yaxud sərbəst yazı işlərinin yoxlanması yolu ilə? Həmişə birinci kurslarda dərs deyərkən ilk dərsdə sualım bu olurdu ki, kim bura jurnalistikanı sevərək buraya gəlib? İnanın, 70 faiz cavab verir ki, təsadüfən bu fakültəyə qəbul olunub. Hüquqşünaslığa, yaxud hansısa başqa sahələrə imtahan veriblər, balları çatmayıb jurnalistikaya qəbul olunublar və sairə. Deyirlər ki, buranı bitirəndən sonra tamam başqa sahədə işləyəcəyik. Bu, jurnalistikaya olan münasibətin göstəricisidir. Bəs nəyə görə biz, düşünülmüş “əngəllər”mi deyək, “baryer”mi deyək, nəsə bir metod hazırlamayaq ki, istəməyə-istəməyə 4 il jurnalistika fakültəsində təhsil alan və heç vaxt jurnalistikada çalışmayacaq adamlara dövlət, valideynlər bu qədər vəsait xərcləməsin? Bunun üçün xüsusi qaydalar işləyib hazırlamaq lazımdır.

Elə hesab edirəm ki, jurnalist kadrların hazırlanması ilə bağlı dövlət konsepsiyası işlənib ortaya qoyulmalıdır. Niyə Azərbaycan Tibb Universiteti, Bədən Tərbiyəsi Akademiyası olduğu halda, ayrıca Jurnalistika Universiteti olmasın? Lap institut olsun. Jurnalistikanın çoxlu sahələri var: qəzetçilik, nəşriyyat, radio, televiziya, tənqidçilik, redaktor, tərcüməçi, internet jurnalistikası, sosial media və sair. Bu gün deyirik ki, ən öndə gedən media şəbəkə jurnalistikasıdır. Konkret desək, şəbəkə jurnalistikası ilə bağlı harada kadr hazırlanır? Heç bir yerdə. Biz özümüz özümüzü təkzib edirik. Paradoksal bir vəziyyət yaranır.

(Ardı var)

Sevinc MÜRVƏTQIZI

525-ci qəzet.- 2012.- 5 sentyabr.- S.6.