Payızda doğulmaq xoşbəxtliyi

Ötən günlərdə Naxçıvan Dövlət Universitetində şair Xanəli Kərimlinin 60 illik yubileyi qeyd edilirdi. Bəli, şair Xanəli Kərimlinin. Baxmayaraq ki, o həm də ədəbiyyatşünas alimdir – filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosentdir, Naxçıvan Dövlət Universitetinin xarici tələbələrlə iş üzrə dekanıdır, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Əməkdar Müəllimidir, ancaq yubiley şair Xanəli Kərimli üçün keçirilirdi. Akademik İsa Həbibbəylinin təbirincə desək, “Xanəli Kərimli üçün şairlik birincidir. O, hər şeydən əvvəl, sözün gerçək mənasında istedadlı şairdir. Həssas, nəcib, ülvi duyğuları şeirin dili ilə havalandırmağı bacarır”.

O, “Ay işığında”, “Anamdan məktub”, “Bu da bir nağıldı”, “Mənə elə gəlir ki”, İranda nəşr olunan “Duyğularım, düşüncələrim” adlı kitabların müəllifidir. Haqqında, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Sabir Bəşirov tərəfindən “Bir ömrün nağılı” monoqrafiyası və ayrı-ayrı məqalələrdən ibarət olan “Xanəli Kərimli-Sözün əlincə qalası” kitabı nəşr olunub.

Amma mən onu bir cümləsi ilə tanımışam və ətraflı tanışlıqdan sonra isə şair kimi sevmişəm. Müdrik kəlamlar kimi deyilmiş müxtəlif fikirlərinin arasında belə bir ifadə var: “Şairlik Tanrının bəndəsinə bəxş elədiyi dəliliyin bir növüdü”.

Doğrudan da, şairlər şeirə köklənəndə havalanırlar. Bu havalanma dəlilik məqamının bəlkə də ən maraqlı mərtəbəsidi. Şeir yazılandan sonra şair də olur hamı kimi birisi. Və o şeir anı-o dəlilik məqamı minlərlə oxucuya bir gözəl şeir, bənd, misra, fikir bəxş eləyirsə, deməli o dəliliyi də yaşamağa dəyərmiş.

Bəzən elə bir misra ilə, şeirlə qarşılaşırsan ki, birdən-birə duyğularına Günəş kimi işıq saçır. Bir şam işığında yazılan bir misra Günəş qüdrətinə sahib olur. Yəqin elə sözün bu qüdrətini yaxşı bildiyindən və elə bunu düşündüyündən yazıbdı Xanəli Kərimli-“Çox zaman diqqətdən kənarda qalan şam, məqamı gələndə Günəş qədər dəyərli olur”.

Bu maraqlı fikirlərin içərisində şairin qeyri-adi bir yanaşması da var. Deyir ki, “ən böyük kədər də sevgidən doğur”. Bu, hər halda Məcnunluğa tərəf çıxmaq, Kərəmliyə haqq qazandırmaqdır.

Nə üçün, bilmirəm, amma içində payız olan bütün şeirlərin hüzünlü bir aurası var. X.Kərimlinin şeirlərində də bunu yaşadım...

Hər damla göz yaşında,

Bir bəşəri kədər var.

Payızın da, qışın da,

Bətnində bir qəhər var.

Payızda doğulmağın (X.Kərimli noyabr ayının 27-də dünyaya göz açıb), hətta payızda şair doğulmağın payızı anlamaq, dərk eləmək mənasında bir üstünlüyü olduğuna inanıram. Bu baxımdan payızda şair doğulanlara qibtəylə baxdığımı da etiraf etməliyəm. Bir vaxtlar “Yazda doğulmuşam, payızda öləcəm” misrasını da elə bu qibtəylə qələmə alıb, ulu yaradana bir istəyimi bildirəndə də ümidim olum-ölüm aralığındakı ömrümü payıza əmanət etmək idi.

X.Kərimli səmimi yumorlu ünsiyyətə malik, təbiətən sadə biridir. Rəhbərlik etdiyi dekanlıkda tələbə olan nigeriyalı, banqladeşli, koreyalı, türkiyəli, iranlı, qırğızıstanlı, rusiyalı, pakistanlı və digər ölkələrdən gəlmiş tələbələrlə də məhz bu səmimi xarakteriylə ünsiyyət qurmağı bacarır. Universitet rektoru İsa Həbibbəylinin “Xanəli Kərimli xarici tələbələrin dilini tapan, yaxud onlarla dil tapa bilən” ifadəsi də bu mənada maraqlıdır. Təbiətin, yerin-göyün, otun-suyun, dağın-daşın, gülün-çiçəyin dilini bilən şair üçün başqa dillərdə danışsalar belə insanın dilini bilməyə nə var ki.

Şahbuz rayonunun səfalı bir yerində, təbiətlə qol-boyun olan Mahmudoba kəndində dünyaya göz açan şairin sözlə mayalanmasında da ailəsinin xüsusi rolu olub.

Yaxşı yadımdadır köhnə ev-eşik,

Hər gecə bir nağıl deyərdi atam.

Bütün kənd axışıb bizə gələrdi,

Oxuyan, oynayan-kim idi yatan.

Gözünü açandan evlərində sazın, sözün sirrinə düşüb. Uşaqkən gündüzlər anasının nazlamaları, oxşamaları, axşamlar nənəsinin laylaları ilə yatıb-duran şair, böyüdükcə uzun qış gecələrində nağılların, xalq dastanlarının qəhramanlarıyla gecəni səhər edib, səhərləri də heybəsini, dərs kitablarını qoltuğuna vurub Mahmudoba çöllərində quzularını otara-otara ilk şeirlərini yazmağa başlayıb. Onun özünün qələmə aldığı tərcümeyi-halında da ilginc xatirələr var. Uşaq vaxtı ən böyük arzusu kənd kitabxanasını yandırmaq imiş.Belə xatırlayır uşaqlığını:

“Müəllimlər bütün şagirdləri kənd kitabxanasından istifadə etməyə “məcbur” edir və bilikləri qiymətləndirərkən kimin hansı əlavə kitabları oxuması da bir meyar kimi götürülürdü. Hamı kitabxanaya gedər, “qucaq-qucaq” kitablar alardı. Mənimsə “ən böyük arzum” nə vaxtsa bu kənd kitabxanasını yandırmaq idi”. Tale isə onu kitablar aləminin sakini edib. Təzadlarla dolu dünyada al sənə növbəti təzad.

“Mən öz taleyimin yol yoldaşıyam”. Bunu da Xanəli müəllim deyib. Taleyilə qol-boyun yol getmək də ayrı bir xoşbəxtlik olmalıdı insan üçün. İnsan dedim, Adəmi xatırladım. Babamız Adəmi. İlk insan olaraq taleyiylə yol yoldaşı olan Adəm. Adəm Xanəli Kərimli bağlılığının nəticəsidir ki, Azər Turan belə qənaətə gəlir: “Xanəli Kərimlinin fiziki yapısı mənə, heç bilmirəm nə üçün babamız Adəmi xatırladır. Onunla bir dəfə söhbət edən, fikir bölüşən, yaxud yol yoldaşı olan adam sonralar hər şeyi unutsa da, işığı unutmur. Xanəli Kərimli ilə hər görüşümdən sonra ilk insanın-Adəmin duyğuları mənə çox yaxın olur. Xanəli Kərimli işıq adamlarımızdan biridir”.

Məhz işıq adamların sözündə də bir işıq olur. Sufi işığı, təsəvvüf işığı...

Mən tövbələr qapısıyam,

Haqq yolun əlifbasıyam.

İmanla küfr arasıyam,

Könlüm imanın quludur.

Doğrudan da, şairin sözünə sığınıb tövbə eləmək olar. Haqqın əlifbası olan bu sufi düşüncələrlə imana təslim olmuş könüllərdə yaşamaq xarakteri bütov insanların nəsibidir. “Mənim mövzularım xarakterimdən doğur” əminliyi də bütövlüyünün göstəricisidir Xanəli Kərimlinin.

Təbitlə içi-içə olan bir kənddə doğulan şairin şeirlərində də təbiət ayrıca bir mərhələ təşkil edir. Dağ şəlaləsinin şırıltısı, xınalı kəkliklərin ürkəkliyi, dağ qərənfillərinin, lalələrin utancaqlığı, bənövşələrin kədəri, minbir dərman olan gül-çiçəyin, otların şəfası X.Kərimlinin “Toğluqayanın Məmməd Araza məktubu”, “Zirvə olmaq istəyirəm”, “Təbiət oxuyur”, “Qartal ömrü”, “Qoşa bulaq”, “Mən dağlarsız yaşamaram” və bu kimi onlarla şeirində özünə bir məskən salıb.

Yanağı allanan dağ qərənfili,

Uyuyur dumanın tül örpəyində.

Çisəkdə şeh əmib pərvəriş tapan,

Çiçəyi çırtlayır gül-çiçəyin də.

Duman laylasına uyan bulaqlar,

Nazlana-nazlana pıçıldaşırlar.

Axıb yamacların yaxalığından,

Bir dərə qoynunda qucaqlaşırlar.

Ayrı-ayrı şeirlərindəki “Kipriyi şəbnəmli tər çiçəkləri, Oyadır bulaqlar zümzüməsiylə”, “Ürəyin gəlmir ki, ayaq basasan, Çəmənin, çiçəyin, gülün üstünə”, “Təklikdən darıxan bir ana kimi, qayalar qolunu salır boynuma” kimi misraların saynı istənilən qədər artırmaq olar. Təbiət üçün darıxan şair, təbiətsiz yaşamır ki....

Kəklikotu, a şehli dağ çiçəyi,

Baldırğanın suda üzən ləçəyi,

Ay dağ gölü, göllərin ən göyçəyi,

Baş aynıcaq səcdənizə gələrəm,

Axı sizsiz yaşamaram, ölərəm.

Bu qədər təbiətə bağlılığın sonunda da təbiətin əsrarəngiz sirrlərinə doğru gedən bir yolun başlanğıcı gözə dəyir. Və o başlanğıcda yenə Xanəli Kərimli var. Üzünü insan ayağı dəyməyən həmin yerlərə tərəf tutub pıçıldayır:

Qaçmaq istəyirəm,

Hələ insan nəfəsi,

İnsan ayağı dəyməmiş

Gözdən, könüldən uzaq

Sərt qaya kölgəsinə,

Bir sızqa bulağın

Pıçıltılı səsinə,

Bir də

Kipriyi şəbnəmli

Dağ çiçəyinin

Dodağı şeh qoxulu,

Tərtəmiz nəfəsinə.

Təbiətə bağlılığı, torpağa sevgisi şairin şeirlərində olduğu kimi, hər hansı bir məqamda, istənilən vaxtdakı ünsiyyətində də özünü büruzə verir. Və bütün sevgilərində olduğu kimi təbiətə, torpağa sevgisində də onun heç bir təmənnası yoxdur. Yazıçı Nəriman Əbdürrəhmanlı da bunu gözəl ifadə eləyib: “Xanəli Kərimlinin torpağa, Vətən, yurd yerinə, insana, qadına sevgisində az qala gözlə görülən, əllə tutulan təmənnasızlıq var”.

Bu təmənnasızlıq onun hər kəslə münasibətində də, söhbətlərində də aydın duyulur. O yaş etibarilə məndən iki dəfə böyükdür. Aramızdakı yaş fərqinə baxmayaraq hər qarşılaşdığımızda köhnə dostlar kimi, tanışlar kimi görüşmüşük, salamlaşmışık, hal-əhval tutmuşuq və bu gün də onun böyüklüyünün göstəricisi olan sadəliyi mənim üçün sevindirci və nümunəvidir.

Günün qürub anlarında onu əllərini belində daraqlayıb fikirli-fikirli gəzdiyini çox görmüşəm. “Mən sözdən qorxuram, Tanrıdan qorxan kimi” deyən şairi tənhalığından və duyğularından, düşüncələrindən ayırmamaq üçün yaxınlaşmamışam, eləcə uzaqdan seyr eləmişəm. Niyəsini bilmirəm, amma həmin anlarda o mənim gözlərimdə Yunus Əmrə kimi haqq aşiqini xatırladıb. Fəqət arıq və uzun boyuyla xatırladığımız Y.Əmrədən fərqli olaraq X.Kərimli dağ cüssəsi və ləngərli yerişiylə diqqəti cəlb edir.

Sözdən Tanrıdan qorxduğu kimi qorxan şairin şeirlərində Tanrı-söz paralelləri ilə tez-tez qarşılaşırıq. Onun üçün “Şair Tanrı ruhu, söz şairin ruhudur”. Buna görə də deyir ki,

“Hər bir sözüm, hər misram,

Tanrıdan gələn nidadır”.

Sözü Tanrıdan gəldiyini, şairin Tanrı ruhu olduğunu bilən X.Kərimli həyat təcrübələrinin nəticələri olan “Mənə elə gəlir ki” silsilə düşüncələrinin birində belə deyir oxucusuna:

“Mən o vaxta qədər yazıram ki, sözlər üzümə bozarmasın. Hiss edəndə ki sözlər hissini, duyğusunu məndən gizlətməyə başlayır, onda qələmi yerə qoyub, ayrı bir işin dalınca gedirəm.

Mənim nəzərimdə sözlər də insanlar kimidir. Gərək pərdəni götürməyəsən”.

Sözlə beləcə dostluq edən Xanəli Kərimlinin 60 yaşına sözardı kim qələmə aldığım bu yazıya şairin “Arzu” şeirindəki aşağıdakı misralarıyla nöqtə qoyuram:

İstəyirəm-

Qalan ömür payımda

Allahın yaratdığı

Günahsız insan kimi

Heç olmasa bircə yol

Rahatca nəfəs alam,

Vəssalam,

Allahım, vəssalam.

Elxan YURDOĞLU,

Naxçıvan

525-ci qəzet.- 2012.- 17 yanvar.- S.7.