Giliz kimi gəzərgi (esselər silsiləsi)

İSANIN ZİRVƏSİ

İsanı çarmıxa çəkənlər, baxdılar ki, İsa yenə onlardan yuxarıda dayanıb, bərk məyus oldular. Tanrı İsanı ona görə çarmıxdan qeyb etdi ki, yerə endirməsinlər onu, bununla da bəşəriyyətə bu mesajı verdi: “Ey insanlar, mənim qaldırdığımı heç kəs endirə bilməz”.

Frans Kafka isə bu barədə belə deyirdi: “Din fədailəri bədənlərini alçaltmazlar lazım olsa onu çarmıxa qədər ucaldarlar”. Bu mənada onlar düşmənləri ilə eyni fikirdədirlər.

MÜASİR SOKRAT

J. Petan deyib: “Çağdaş Sokrat: Mən bilirəm ki, başqaları heç nə bilmir!”

Doğrundan da, indi özündən müştəbeh olan adamları bu cümlədən gözəl nə ifadə edə bilər ki?

HEYKƏLLƏR

Bakının bir tərəfində danos yazan şairin, bir tərəfindəsə haqqında danos yazılan şairin heykəli var. Deməli, tarix onların heç birini unutmur. Amma biz hansı heykəlin yanında hansı hissi keçiririk, bax, bu görk olmalıdır.

İSTEDADIN ƏBƏDİ İSBATI

“Motsart və Salyeri” poemasında Motsart onun qədəhinə zəhər qatmış Salyeriyə badəsini başına çəkməmiş deyir ki, “istedadla xəyanət bir yerə sığışa bilməz”. Motsart ölməmiş Salyerinin canına narahatlıq dolur, bilir ki, əməli artıq onu ifşa etdi. Salyeri Motsartı öldürməklə, əslində, “özünü” sübut edir.

Zənnimcə, istedadlı adam paxıl ola bilməz, nə də kinli. Bu gün adamların kini və paxıllığı onların istedadı barədə deyilən xoş sözləri şübhə altına alır.

Motsart, Salyerinin zəhər satdığı qədəhi də Salyerinin sağlığına içir, dahilik budur e...

İçirəm sənin,

dostum, sənin sağlığına,

Motsart, Salyeri – iki sənət övladının,

iki qardaşın

birliyinin sağlığına.

Motsart hətta o qədər istedadlı idi ki, bilsəydi ki, Salyeri onun şərabına zəhər qatıb, yenə də eyni şövqlə onun sağlığına içib ölərdi.

UNUTDUĞUMUZ YOL

Beşikdən ta qəbrə qədər yol var ki,

şəksiz.

Əldə əsa və əsasız keçməliyik biz.

Arasında bunun yalnız fərq var ki bircə.

Kim həyatda həmin yolu keçəcək necə?

Mirzə Şəfi Vazeh

Bəs biz necə irəliləyirik, necə gedirik, tutduğumuz yerin nə qədəri, doğrudan da, bizimdir və biz o yerə qalxmaq üçün hansı yollardan necə keçirik? Bədbəxtlik orasındadır ki, az adamı keçdiyi yolun necəliyi, yanındakının kimliyi maraqlandırır. Necə ki, bilgisayarda axtarış edərkən onun daxilində hansı əməliyyatların getdiyini bilmirik, bizi sadəcə axtardığımızı tapmaq maraqlandırır, eləcə də, insanları sadəcə son nəticələr ilgiləndirir. Ucalığa gedən yol hansı “cığırlardan” keçir? Bu artıq unudulmuş maraqdır.

SUSMAQ

Dünyada iki şey adamı susdurur. Bir yaxşı anlamaq, bir də heç anlamamaq. Bu iki susqunluğun ən gözəl nümunələrindən biri budur. Bir gün İbn Sina bir din əhlindən soruşur, “Allah dünyanın harasındadır?” . O da belə cavab verir: “Sən də həkimsən, de görək, can bədənin harasındadır?”

ŞEKSPİR ÜÇÜN KÖLƏLİK

Şekspir bir mətn daxilində elə incə məqamlara toxunur ki, insan heç cür onun dahiliyini inkar edə bilmir. “Hamlet” əsərində Hamlet kralı birinci dəfə ona görə öldürmür ki, kral dua edib bağışlanmağını istəyirdi. Hamlet onu dua edən zaman bağışlana biləcəyi ehtimalına görə öldürmür ki, onu günah edəndə öldürəcəm ki, cənnətə düşüm.

İkinci bir məqam, əlində hər bir işi gördürmək bir çırtıq çalmaq qədər asan olan kral, günahları bağışlansın deyə tövbə edə bilmir. Səhnəni təsəvvür edin: Kral tövbə edə bilmir və vurnuxur günah hissinin önündə.

Əgər biri tövbə edə bilmirsə,

Onda necə olsun? Ah, müdhiş, əzab.

Şekspir obrazını o qədər müdhiş təsvir edir ki, onun üzünə tövbə qapısını da bağlayır və ən əsası Allah qarşısında hökmdarın köləliyini çox sadə yolla bəyan edir.

“HAMLET”İ MƏĞLUB ETMƏK İSTƏYİMİZ

Qildensterin Hamletə deyir: Biz nə edə bilərik, milord? – Hamlet cavab verir:

– Həqiqətdən başqa hər şey.

Sona qədər Hamlet ən yaxın adamları ilə “böyük bir yalan”ı yaşayır. Sonda başa düşür ki, hətta tale də yalandır, çünki onun idealı önündə tale yalandan başqa nə ola bilərdi ki? Şekspir bu düşüncə qəhrəmanını böyük ağrılar önünə çıxardır, Hamlet ona görə sarsılmır ki, yaşamla, yaşam idealı arasında dəhşətli uçurum onu həyatın içində həyatdan yuxarıda saxlayır. Şekspir bu yolla qəhrəmanını cəmiyyətdən, insandan və yamanlıqdan qoruyur. Hətta sevgi önündə də belə olur. Səhnədə kiçik şeir müqəddiməsi oxuyan aktyora baxan Ofeliya irad göstərərək deyir:

– Bu lap qısa oldu – Hamlet dərhal Ofeliya barəsindəki gələcək “tikanlı həqiqət”ini həmin kontestə əlavə edərək deyir:

– Qadın məhəbbəti kimi.

Şekspir idealist qəhrəmanla hamını üz-üzə qoyur və ideyanın, düşüncənin qalibliyini üzə çıxarır. Hamlet Ofeliyanın atası Poloniyə deyir: “Namuslu olmaq min nəfərdən biri olmaq deməkdir”.

Şekspir əsərdəki bütün qəhrəmanları demək olar ki, əsas qəhrəmanla – Hamletlə üzləşdirir və qalib edir. Amma nədənsə biz Hamletin “Olum ya, ölüm? – budur məsələ” sözlərini qabardırıq və vaxt-bivaxt xatırlayırıq. Bu sualın düşünüldüyü an, idealistin bəşəri sual qarşısında məğlubiyyət məqamıdır. Çoxları Hamleti bu bəşəri suala görə sevir. Alber Kamyu məktublarının birində yazırdı ki, “cəmiyyət gizli mazoxist”dir. Onlar alçalanları, əzilənləri sevirlər. Bu heç də fəzilətdən doğan mərhəmət hesabına başa gəlmir, onlar əzab çəkən insanla şüuraltı olaraq baş qatmaq, əylənmək, vaxt öldürmək istəyirlər”. Bu məqamda bizi də Hamletin məğlub olduğu məqam daha çox düşündürür. Biz “olum ya ölüm” sualı qarşısında məğlub Hamletə işıldayan gözlərimizlə heyran-heyran baxırıq. Çünki o məğlubdur... Səd əfsus...

KAMYU NİHİLİSTDİRMİ?

Alber Kamyunun əsərlərini oxuduqca ədəbiyyatın “ixtirasına” insan bir daha heyran olur. Yəni insan belə yaza bilərmi? Bu qədər az, bu qədər soyuq və bu qədər ümidli. Nədənsə bizə elə gəlir ki, Kamyu və Jan-Pol Sartr həyatın dibini göstərməklə bizi iyrəndirir, soyudur, bezdirir. Amma düşünürəm ki, biz iyrəncliyi və ədalətsizliyi gördükcə daha da bağlanmalıyıq həyata. Çarli Çaplin demiş: “Biz düşündürməkçün eləyirdik, siz gülürdüz”. Kamyu da, əslində, elə bizi həyata bağlamaq istəyirdi. Məsələn, “Taun” əsərində göstərirdi ki, baxın, xəstəliyin içində də Ryö həkim kimi sağlam qalmaq olar.

Öz dövründə bəzi tənqidçilər “Yad” əsərini “hissini itirmiş insanın traktatı” adlandırırdılar. Halbuki Kamyu “Yad” əsərində obrazın dili ilə görün nə deyirdi: “Anam həmişə deyərdi ki, insan heç vaxt tamamilə bədbəxt olmur. Həbsxanada səma qırmızıya boyanıb kameraya yeni günün işığı düşəndə başa düşdüm ki, anam haqlı imiş... Axı, həmin saatlarda addım səsləri eşidilsəydi, bəlkə də, qorxudan ürəyim partlaya da bilərdi”.

Doğurdan da, insan tam bədbəxt olmur, nə də xoşbəxt. Əslində, bu ideya ilə Kamyu böyük müharibələrdən, inqilabdan keçmiş Avropa cəmiyyətinə ümid verir. Amma neyləyəsən ki, burası da var: Adamın adı çıxınca, canı çıxsın...

lll

SELİNCER “ƏLVİDA SİLAH”A NİYƏ “QƏLP ROMAN” DEYİRDİ?

Devid Cerom Selincer “Çovdarlıqda uçurumdan qoruyan” romanında baş qəhrəman Holdenin diliylə Ernest Heminqueyin “Əlvida silah” əsərini “qəlp roman” adlandırır. Guya Holden romanı kiminsə əlində görür və ona qəribə gəlir ki, görəsən, bu darıxdırıcı, “qəlp” əsəri həmin adam necə oxuyur. Maraqlısı odur ki, Selincerin romanın məşhurlaşmasından təxminən 20-25 il öncə Heminqueyin romanı “dünyanın damarı” adlandırılaraq, təqdir olunurdu. Hətta sonradan etirazçı hippi hərəkatının nümayəndələrinə belə ciddi təsir etmişdi. Amma ədəbiyyat üçün son dərəcədə az müddətdən sonra, belə desək 60-cılar dalğasıyla yaranan “etiraz təkanı” köhnə ideyaları dağıtdı. Belə ki, insanların 10-15 il əvvəl tale kimi yaşadıqları faciələr, müharibələr, “döyüşsüz müharibə” – dinclik vaxtı artıq indi “qəlp”, saxta təsir bağışlayırdı. Həyat necə də tez dəyişir?

E.Heminquey özü də dəyişikliyin tərəfdarı idi, “Əlvida silah” əsərində bu barədə yazırdı: “Heykəllər həmişə ürəyimi sıxıb. Mərmər büstlər dəyişilməz qəbiristanlığı xatırladır”.

Qəribədir deyilmi?

İLAHİ CƏZA AĞIRDIR, YOXSA HÖKUMƏT CƏZASI?

Rus ədəbiyyatında fikir verirsinizsə, bir sıra əsərlərdə (F.M.Dostoyevski “Cinayət və cəza”, L.Tolstoy “Dirilmə” və s.) sürgünə göndərilmək və ya kimə görəsə katorqa həyatı yaşamaq heç də qorxulu bir şey deyil. Amma reallıq başqa şey deyir: əlbəttə, katorqa ağırdır, məşəqqətlidir. “İncil”dən gəlmə bir əxlaq var ki, dünyəvi cəzaların hesabına əbədi həyat qazanmaq olar. Rus yazıçıları obrazlarını katorqaya “göndərməklə”, əslində, rus çarlığına sükutlu bir ironiya edirdilər və başa salmağa çalışırdılar ki, siz nə qədər güclü olsanız da verdiyiniz cəza İlahi cəza deyil, ən uzağı hökumət cəzasıdır.

BAŞIMIZA GƏLƏNLƏR

Mixail Şoloxovun “Sakit Don” əsərini oxuyub onsuz da bir müddət sonra unudacağıq. Bəs oxunanlar on, iyirmi ildən sonra unudulursa, niyə oxuyuruq? Məncə, obrazlar unudulur, amma hadisələr yox, çünki adi həyatda da insanları bir müddət görməyəndə adlarını unudursan, amma o adını unutduğun şəxslə başına gələn əhvalatlarısa yox. Bu mənada, dahiyanə əsərlər həm də bizim “başımıza gəlir”.

ZÖVQÜMÜZ – HƏQİQƏTİMİZ

Zövq həqiqətdən yaranır. Həqiqət məcbur edir ki, biz nəyəsə inanaq, inanandan sonra isə təsdiqləyərək seçirik. Əsərlərindən imtina edən yazarların imtina səbəbi: həqiqətlərini dəyişməsidir. Bugünkü həqiqətləri dünən yazdıqlarının düzgün olduğunu təsdiqləmir. Bu mənada, insanların zövqləri yox, həqiqətləri fərqlidir. Elə dəyişən də zövqlər yox, həqiqətlərdi.

ALLAHI KİM ÇOX DÜŞÜNÜR?

Allahı həm də ateistlər çox düşünür. Çünki insan, daim olmayan şey haqqında düşünür. Bütün bunlar dünyada “olmayan”lar həm də, öz isbatını istəyir, bu isbat isə hələm-hələm tam yoxluğu ifadə etmir. Yox olanları isbat etmək isə, əslində, bir qədər də onları var etmək demək deyilmi?

BİZİM YAZILAR

İnanmaq istəyirəm: bir vaxt gələcək ki, bizlərin yazılarını janrlara yox, eləcə iki yerə böləcəklər: “Ürəklə yazılanlar” və “ürəksiz yazılanlar” (nəyəsə və kiməsə görə). Onda o dövrün insanları çox asanlıqla həm bizləri, həm də bizim ürəksiz yazdığımız məqalələrin dəlalət etdiyi məsələləri və kəsləri kolayca ifşa edə biləcəklər. Məncə, o “ədəbi sur”un çalınacağı vaxt çox dəhşətli olacaq, görəsən, biz daha çox ifşa olunacağıq, yoxsa onlar?

NİZAMİNİN BƏRAƏTİ

“Xosrov və Şirin” əsərində Xosrovun Şirini əldə etməsi üçün hansı fırıldaqlara əl atması, hansı qana bais olmasını bilirsiz. Amma əsərin sonunda Xosrov ölərkən Şirini yuxudan oyatmır, narahat etmir onu. Xosrov bütün çirkinlikləri bu hərəkəti ilə yuyurmu? Görünür, yuyur. Yamanlıqlar unudulur. Dini kontestdə Xosrovun son hərəkəti yəqin ki, onu cəhənnəmdən xilas etməyə bəs etməz. Lakin bircə o hərəkət Xosrovu həm insan, həm də ədəbi qəhrəman kimi ədəbiyyatda saxlayır. Nizami nədənsə heç bir obrazını tam pis insan kimi əks etdirmir, İbn Salam obrazı da elədir, onu istəməyəni alır, amma namərdlik eləmir. Yaxşı ilə pisin sərhəddi o qəhrəmanları qoruyur, ona görə də Nizami obrazlarının bir çoxuna hansı məqamdasa haqq qazandırmaq olur.

SƏNƏTİMİZ HƏQİQƏTİMİZDİR, YOXSA HƏYATIMIZ?

Vaqif Səmədoğlu haqda olan “Şair və zaman” adlı kitabda bir sıra ziyalılar şair haqda xoş söz yazıb. Amma görün Vaqif müəllimin həyat yoldaşı Nüşabə xanım nə yazır: “Mən bilirəm ki, dünyada sənin ən böyük həqiqətin poeziyadır, bəlkə də o sənin sürdüyün həyatın özündən də həqiqidir”.

Necə dəhşətli həqiqətdir, qadın öz həyat yoldaşının (hər şeydən əvvəl şairin) həqiqətinin (həqiqət nədir? Yəni sənin doğru bilib yaşadığın və doğru bilib seçdiyin) poeziya olduğunu vurğulayır. Yəni, şairin sevgisi də, bəzən həyatı da həqiqi (səmimi) olmaya bilər... Nüşabə xanımsa şairin elə əsl həqiqətini sevgi, güzəran yox, poeziya olduğunu qeyd edir. ...sətiraltı həm də bununla razılaşır. Nə böyük səadət, nə böyük ürək!

Ardı var...

Fərid Hüseyn

525-ci qəzet.- 2013.- 17 avqust.- S.21.