Giliz kimi gəzərgi (esselər silsiləsi)- davamı

Aynaların arxası

Aynanın arxasında həmişə təmiz dünya umuruq, ona görə də həmişə qeyri-ixtiyari tərləmiş və ya çirkli ayna görən kimi, silirik, biz həm də aynanın arxasına ümid edirik.

Ayna önündə dayanmış adam xəyal edirsə ki, onun arxadan boynundan tutub aynaya vururlar, deməli, o xəyalını “sındırır”, “əksini parçalayır”. Buna ədəbiyyatda “kropus qorxusu” da deyirlər.

Aynanın içi boşluqdur, ona görə də sən daim ona doğru gedirsən, başın dirənir, amma getmək istəyirsən, dalırsan sanki.

Avtobusun aynasına arxadan keçən insanın əksi düşəndə, eyni vaxtda yandan keçən avtomobil onu “vurur”. Gün ərzində yol keçərkən dəfələrlə xəbərsiz olaraq belə “yol qəzaları” ilə üzləşirik.

Ayna insanın özünü başqalarında, başqasının nəzərində təsdiq etməsidir. Ona görə insan daim özgələrinin onu necə gördüyü ilə maraqlanır.

Ayna ancaq üz üçündür deyə, aynanın arxasına keçmirsən, buna imkan vermir. Aynanın içi də çölündədir.

Ayna fəlsəfəsinə görə, “mən yoxamsa, digəri (əksim) yoxdur” və ya digəri yoxdursa, mən yoxam. Jan-Pol Sartr da belə deyirdi: “Başqaları mənim cəhənnəmimdir”. Mən zülm çəkən görəndə, özüm də o haldayamsa, aqibətimi daha real dərk edirəm. Ona görə də eynidərdli insanlar bir-birinə daha yaxın olurlar. Sartr “Oturum” əsərində də qəhrəmanlar bir-birinə baxaraq heyrətlənirlər, hər üçü eyni cəzanı alıblar, faciə üçünsə insanın kimliyi önəmli deyil.

Leonid Andreyevin “Yeddi məhbusun hekayəti” povestində də situasiya belədir. Həbs olmuşların hamısı edam olunacaq. Ona görə də digərinin ölümünü təsəvvür edən adam, əslində, öz ölümündə aynalanır. Öz dəhşətlərini başqasının simasında dərk edir.

Şərq ədəbiyyatında göstəricilik Tanrıya məxsusdur. Məsələn, belə bir ortaq düşüncə vardı, insan özünü görmək üçün Tanrıya tərəf “dönməlidir”. Mənsur Həllac da bu barədə təxminən eyni fikirdə olub: “Əksim suda yox, Tanrıda görünür, ondan bilirəm ki, varam”. Qərb ədibiyyatında isə o ayna insanın özüdür. Məsələn, Höte “Faust” barədə qeydlərində insani xislətin dəyişkənliyini “insan sifətində aynalanan şeytan” adlandırırdı.

Dünya ədəbiyyatında Dostoyevskiyə qədər insan digərində özünü tapa bilərdi, insan insanın aynası idi. Dostoyevski, “Oxşarlar” əsərində bu ideyanı darmadağın etdi. İnsan insanda özünü tapmaq əvəzində özünü itirdi. Fikir vermisinizsə, “Şahqulunun nağılı”nda da eyni ideya var, öz oxşarını görən qəhrəman özündən soruşur: “O mənəmsə, bəs mən kiməm?”.

Dostoyevski, düşüncəsini daha fundamental sayaraq, “Oxşarlar” əsəri üzərində qalırıq, çünki adı çəkdiyimiz nağılda o xətt sona qədər davam etmir. Dostoyevski düşüncəsinə görə bütün oxşarlıqlar, əsl mənlərin itəcəyini asanlaşdırır. Bu gün bu ideya bəyəm özünü sübut etmirmi? Müxtəlif təriqətlərə inananların çoxu dini ideologiyanı yox, öz kumirinin düşüncələrini yamsılayır. Dinin əlçatmazlığı, əslində, kimin əlinə kim keçirsə, vergül onu “din elan” etməklə nəticələnir.

Belinski, Dostoyevskini anlaya bilməzdi, çünki tənqidi realizmin tələbi aydın idi: “Aynaya bax özünü düzəlt”. Dostoyevskinin məqsədi başqa idi: “Aynaya bax, özünü tap”.

Don Kixot katofatik qəhrəman idi, nə özündən əvvəl Don Kixot vardı, nə də sonra oldu. Ona görə o dəyər qurmadı. Don Kixot sevilir, amma ideal sayılmır. Onun müəmması da elə bundadır. Əslində, əsəri bugünəcən qoruyan da budur.

Pablo Pikasso düşünürdü ki, rəng beyində əks olunur, xüsusən “çəhrayi dövrdə o bu düşüncənin üstündə “iki ayaqlı dayanmışdı”. Ona görə seyr edənin beyni, ayna idi, rənglər nə qədər dəqiq işlənsəydi, o qədər dəqiq əks olunacaqdı. Ona görə də o çəkdiklərinə bir başa yox, aynaya tutub baxırdı. Çünki aynadan baxanda rəsm rəssama “bir köynək” yadlaşır.

Nostradamusun cama baxıb öncəgörümlərini söylərmiş, aynada, təbii ki, o, ilk növbədə özünü görürdü. Düşünülür ki, insan birinci özünü kəşf etməlidir ki, sonra başqasını görsün. Bu həmişə cadunun açıq qalan tərəfidir. Misirdə bu gün eyni hal bıçaqla fala baxanlarda qalır, onlar parıldayan bıçaqla baxıb özünü görür, sonra gözlərini yumurlar.

Qoqolun “Portret” əsərinin mahiyyətində də güzgü dayanırdı. Çünki portretin gözləri güzgü idi, o olanları öz gözünə yazmışdı. Bədbəxtlər, əslində, o güzgü ilə öz bədbəxtliklərini görür, kəşf edir və yaşayırdılar.

Tanrı dünyanın güzgüsüdür

Güzgü anlayışını, simvolunu Nəsiminin qəzəllərində şərh edək:

Nəsimi üçün güzgü Tanrıdır, o Tanrıda güzgülənir. Hər kəsin əməli onun güzgüsüdür, dostu onun güzgüsüdür, əqidədaşı onun güzgüsüdür.

“Mö’minin mir’atı mö’mindir”,

dedi Xeyrülbəşər,

“Güzgüyi-safi dutun,

güzgüdə Allahı görün!

başqa bir misal:

Möminin güzgüsü çün möminimiş,

gözünü aç,

Görməyən güzgüdə ol surəti,

məna nə bilür?

və ya:

Çün möminə mömin oldu mirat,

Miratına baxü anda gör zat.

yaxud:

Camalın mömini möminə mirat

Ki, daim möminin ol mənzəridir.

Nəsimiyə qədər işlənən güzgü simvoluna nəzər salsaq, bir məsələni aydın-aşkar görərik. Tanrının gizlədilməməyi. Nəsimi Tanrını gizlətmək yox, göstərməklə var edirdi. Əslində, din də bir qədər dolayı və birbaşa yollarla Tanrını göstərir. Amma Tanrının dində gözəgörünməzliyini gözə soxmaq istəyənlər, onu əslində, insandan gizlədirlər.

Nəsimi seçilmişləri də ayna mifi kimi göstərir və aynanın olmayan iç üzünü faş edir. Ona görə aynanın (göstərə biləcəyi yoxdursa, ayna yoxdur. Möminin ibrət verəcək sifəti yoxdursa, mömin yoxdur.

Din, Allahdan insana, insandan Allaha yol gedir. Allahdan qəlbinə iman verilir, o imanla Allaha dua edirsən, ona səslənirsən. Sənlə Tanrının arasındasa ancaq və ancaq güzgü var. Allahdan sənə əks olunan (iman) səndən də Allaha qayıdır. Sanki Allahla insan bir-birinin “gözünə baxır” və hər ikisi bir-birinin “bəbəy”ində öz əksini “görür”. Dinsə proyeksiya yaradıcısıdır. Ancaq bu proyeksiya insana aiddir. Çünki dinlə insan Tanrını görür, dərk etməyə çalışır.

Nəsiminin güzgü haqqında düşüncələri birbaşa din və Tanrıyla bağlıdır deyə, o güzgünün xəta edəcəyinə Füzuli və Vaqif kimi inanmır.

Onun güzgüsü bizim güzgümüz deyil, çoxçeşidli deyil. Füzulinin qəzəllərini birbaşa dinlə, irfanla bağlamaq olmur. Bunu sübut etmək üçün təkcə güzgü haqqındakı qəzəllərinə baxmaq kifayətdir. Füzuli aynanın xəta edəcəyinə, sağı sol göstərəcəyinə inanır, yarın simasını təhrif etməsindən gileylənir. Amma Nəsimi Tanrını dərk etməyənin günahını onun qəlb aynasında görür:

Kim ki, zahir görmədi üzündə

həqqin surətin,

Güzgüzü ari degildir,

çarə qılsın pasinə.

Əgər Füzuli qəzəllərində güzgü simanı çoxaldıb, əsl həqiqəti itirən iksirdirsə, Nəsimi qəzəllərində bunun əksinə olaraq, güzgü Tanrı simvolu kimi hər şeyi bilən, “tükü-tükdən seçən”dir.

Şübheyi-laşərikə ləh ta biləsən ki,

məndə yox,

Güzgüyə baxü güzgüdə gör ki,

nəyin misalıdır.

və ya:

Faili-mütləqi-yəqin kim ki,

dilər görə bu gün,

Baxsın anın camalına,

həqqi görər bu ayinə.

Fərz edək ki, bütün otaq güzgüdür, sən də gizlənmək istəyirsən, təbii ki, mümkün olmayacaq. Bəs nə etməli? Heç nə. Hara qaçsan, güzgü səni görəcək və göstərəcək. Nəsimiyə görə Tanrı da elə bir dünyanı dörd bir tərəfdən əhatələyən güzgü idi. Ona görə də biz nə etsək, o bilir, yaxşı da, pis də əks olunur.

Yanağından əyan oldu ənəlhəq,

Qaçan surət olar güzgüdə məstur.

Məcnunun güzgüsü: Leyli

Leylini Qeys görür və Leyli Qeys üçün eşq güzgüsü olur.

Qeys Leylidə eşqi görür. Leylinin canı eşq aynasının müstəvisidir. Leylinin eşqi Qeysə Məcnunluğu göstərir. Qeys Leylidə həm də məcnunluğa vurulur. Sonra eşqin dalınca gedir, getdikcə dərinləşir “güzgü”. Qeys itir... amma insana elə gəlir ki, o çevrildi...

Qeys güzgüdəki məcnunluqda Tanrını görür (dərk edir). Bu dəfə Tanrıya (ilahi eşqə) vurulur. Bundan sonra dünya onun gözündə xəyallaşır. Məcnun İlahi eşqi dadana qədər Leylini göylərə qaldırmışdı. İlahi eşqdən sonra Leylini göydən endirir. Məcnun daha Leylidə yox, səmada güzgülənir.

İnsan vurulduğunu təqlid edir, vurulduğuna oxşamaq istəyir, ya da başqalarında onun nələrinisə axtarır. Bu insani eşqdə olan məqamdır. Yəni, sevdiyin idealına çevrilir. Amma İlahi eşqdə əksinə olur, Allahı sevdikcə Allahlaşmaq yox, kölə olmaq istəyirsən. “İnsani güzgü” əgər insanı gözəlliyi eyniləşdirməyə sövq edirsə, İlahi güzgünün gözəlliyi səni kiçildir, yaxşı mənada.

Ona görə də Məcnun Qeys vaxtı necə gözəldirsə, əzəmətlidirsə, bir baxan ona bir də baxmaq istəyirsə, məcnun vaxtı bir o qədər zəif, baxımsız, cılızdır. Çünki Məcnun özünə məişət güzgüsündə baxıb saçını dala eləmir, kəmərinin qaşlarına fikir vermir, qılıncının parıltısına aldanmır, o İlahi güzgüdə adi gözəlliklərin “puç və əfsanə” olduğunu anlayır.

Fikir verirsinizsə, Leyli əsər boyu gözəl qalır, dərd edirsə də, qüssə yeyirsə də, qəmə bələnirsə də... Çünki o insan kimi zülm çəkir, amma “işıqlı dünyadan” əl çəkə bilmir. Leyli bəzi məqamda Məcnunu anlamır, o tam başa düşə bilmir ki, Məcnun kimə vurulub. Ona, yoxsa Allaha. Son görüşdə belə Leyli Məcnuna geri dönməyi, xoşbəxt olmağı təklif edir. Leyli Məcnunu bu məqamda anlamır, onun qəlbindəki istəyin Allaha ünvanlandığını tam başa düşmür.

Qeys nə qədər gözəldirsə, İbn Səlam bir o qədər çirkindir. Leyli kişi anlamında Qeysdə qurduğu gözəllik (simvolunu bu əsəri yazanlar) qəsdən İbn Səlamda parçalayırlar. Bütün bu cür xırda məqamlarla qadını həmişə fiziki gözəllik vurğunu kimi göstərirlər. Bu həm də klassik ədəbiyyatın seçilmiş “yar-əğyar” düşmənçiliyinin mədəni müstəvidə həlli idi.

Qadınlar peyğəmbər olmadığı kimi, klassik ədəbiyyatda ilahi qadın personajı tapmaq çox çətindir. Sanki üstüörtülü şəkildə klassik ədəbiyyatda vurğulanır: qadın müdrikləşdirir, ancaq müdrikləşmir.

Leyli üçün də Məcnun mahiyyət etibarı ilə Qeys, Züleyxa üçünsə Yusif sadəcə gözəl kişi örnəyi olaraq qalır. Yusif zindanın qaranlığından çıxıb nura qərq olur, Məcnunsa səhranın bozluğundan nurlu dünyaya qovuşur. Səhra da, bozluğun qaranlığıdır...

Məcnunluq barədə üç sual

Bədii əsərləri oxuyarkən əsərin havasına qapılıb nüanslara diqqət etmirik. Amma elə ki beynimizin qırışlarını “dartıb” düşünürük, onda qəribə suallar meydana çıxır. Bu cür yozumlu əsərlərdən biri də “Leyli və Məcnun”dur. Bu əsər barədə müxtəlif suallar beynimi qurdaladı, şükür ki, cavab tapa bildim.

Sual: Məcnun Leylidən çox sevir, bəs Leyli Məcnundan niyə tez ölür?

Cavab: İbn Səlam öləndən sonra Leyli gəlib Məcnuna deyir ki, səninlə evlənmək istəyirəm: öz eşqini Məcnuna çatdırır. Məcnunsa ondan imtina edir, çünki Leyliyə olan eşqi İlahi eşqə çevrilmişdi. Məcnun öz eşqini Leylidən imtina edərək Allaha çatdırır. Deməli belə: Leyli sevgisini Məcnuna çatdırıb ölür, Məcnun da sevgisini Allaha çatdırıb ölür. Allaha gedən yol, qadına gedən yoldan uzun olduğuna görə Məcnun ölümə qədər daha çox vaxt itirir.

Sual: Niyə Məcnun gəlib Leylinin qəbrinin üstündə ölür, bəyəm başqa yer yox idi?

Cavab: Hər şey sonda ilkin başlanğıcına qayıdır. Məcnunun Allaha olan eşqi Leyliyə olan eşqindən sonra qüdrət qazanmışdı. Tanrıya eşqini sübut edəndən sonra, Tanrı onu yenidən əvvəlki məqamına – Leylinin yanına qaytarır. Ona görə də Məcnun gəlib Leylinin qəbri üstə ölür. “Hər şey özünə qayıdır” ideası bu şəkildə reallaşır. Məcnunluq (Qeyslik yox ha!) Leylidən başladığı kimi Leylidə də bitir. Çevrə qapanır.

Sual: Leyli Məcnun onu atıb gedəndə, niyə ona vəfasız demir?

Cavab: Çünki Məcnun Leylini atıb getmir, Leylinin içindən keçib gedir. Leyli bilirdi ki, Məcnun onun içindən keçib Allaha sarı yol alır. Leyli bilirdi ki, Allaha gedən Məcnun, Leyliyə vəfasızlıq eləmir. Onun eşqi daha mükəmməl şəkildə Allaha çatacaq. Leyli İlahi eşqlə ölməsə də İlahi rahatlıqla ölür.

Bu qədər sadə və bu qədər mürəkkəb...

Fərid Hüseyn

525-ci qəzet.- 2013.- 31 avqust.- S.20.