Məhəmməd Əmin Rəsulzadə- Əsərləri

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın qrafikasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil VƏLİYEV, elmi işçi Samir MİRZƏYEV

(1917-aprel 1918)

IV cild

1917-ci il

Təqvim ili bitdi. Hər il qurtardıqda bir dönüb geri baxmaq, bir müddətdə nələr olduğunu nəzərdən keçirmək mənfəətdən xali degildir. Bilxassə ki, bütün aclığı, başsızlığı və hərci-mərcliklə bərabər bu keçən il behəqq “böyük və işıqlı” bir il idi.

Qarelərin yadında olsa gərək ki, 1917-ci il cahan jandarmı olan Rusiya hökumətinin zülm və istibdadının son dərəcəyə yetişməsi ilə başlanaraq məmləkət və 170 milyonluq əhali ölgün, düşkün, pozğun və pərişan bir hala gəlmişdi. Öylə bir hala ki, artıq böylə davam edəmiyəcəginə hər kəsdə bir qənaət hasil olmuşdu.

Nəhayət, dolmuş olan səbr kasasına xəlq nümayəndəligi, cəmaət səsi olan Q.Dumanın qapadılması xəlqin boğulması təşəbbüsü son damla olaraq atıldı, kasa daşdı. Millət və məmləkət boğazını bir an vəhşi pəncəsindən qurtararaq fevralın axırında səsini ucaltdı. Bəsdir daha, dedi. Nikolay hökuməti məmləkətə toplar və pulemyotlar ilə cavab vermək istədi. Fəqət böylə şeylərlə insan dühası əzilməzdi.

3 günlük bir mübarizə nəticəsində Avropa jandarmlığı, hürriyyət hərəkəti müqabilinə “müqəddəs ittifaq” adı ilə istibdad qüvvəsi təşkil etmiş olan Romanov Xanədanının son nümayəndəsi olan Nikolay öz hökuməti və rejimilə mədumiyyətə çəkildi. Nikolay bir dekret ilə özünün və oğlunun tac və təxtindən əl çəkdiklərini, səltənəti Mixail Aleksandroviçə verdigini elan etdi. Eyni zamanda Dövlət Dumasının nümayəndələrindən bir müvəqqəti hökumət təşkil olundu. Haman günlər Mixail Aleksandroviç dəxi səltənətdən əl çəkib Məclisi-Müəssisan dəvətinədək məmləkəti müvəqqəti hökumətin öhdəsinə buraxdığını bildirirdi.

Fəqət o zaman təşkil edilmiş olan müvəqqəti hökumət Protopopov hökumətindən az fərqli olan kadetlərin, imperialistlərin əlinə düşmüş olduğundan böylə hökumətin dəxi uzun müddət ömür edəmiyəcəgi durbinlərə aşkar idi. Zira əvvəl gündən məlum oldu ki, yalnız burjuaziya nümayəndəligindən təşəkkül edən bir hökumət məmləkətin bütün qüvvələrinə istinad edəmiyor: xəlq ona tamamilə etimad göstərmiyor. Ona görə idi ki, böyük Rusiyanın hər tərəfindən göndərilən təbrik və təhdidlərdə “hökuməti-inqilab və hürriyyətin əsaslarına xidmət etdikcə var qüvvəmizlə onu müdafiə edəcək, saxlayacağız” deniliyordu.

Az keçmədi knyaz Lvov hökuməti xəlqin etimadsızlığının həqli olduğunu öz fəaliyyət və hərəkətilə isbat etdi; bir tərəfdən millətlərə hürriyyət vəd etdi, digər tərəfdən Nikolayın müttəfiqlərilə “son qələbəyədək” əl-ələ gedəcəgini bildirdi. Daxili siyasətlə özünün behəqq əski hökumət varisi olduğunu göstərdi. Məmləkət, hökumətin bütün əhaliyə istinad etməsinə lüzum gördü. Nəticədə ictimaiyyun-inqilabiyyun nümayəndəsi olan Kerenski başda olmaq üzrə yeni bir motəlif hökumət əmələ gəldi.

Lakin atalar sözüdür: bir əldə iki qarpız tutmaq olmaz!

Kerenski hökuməti bir tərəfdən inqilab fütuhatının genişlənməsi; inqilab şüarlarının hürriyyət əsaslarının icrasını vədlə inqilabçı demokratiyayı qənaətləndirmək, digər tərəfdən də sülhə ancaq qələbə yoluyla gedəcəgiz; bəşəriyyətin hürriyyət və səadəti müttəfiqlərin qələbəsi və Almaniya ilə yoldaşlarının izmehlalındadır bəhanəsilə əski siyasəti, xüsusən müharibə əməliyyatını davam etdirməklə sərmayədar və imperialistlərin ruhunu oxşamaya çalışdı və hürriyyət tarixində böyük qara ləkə təşkil edən 18 iyun hücumuna əmr verdi.

Kerenski siyasətinin əsas və bünövrəsinin çürüklügü haman hücumun müvəffəqiyyətsizligilə isbat edilmiş oldu. Kerenski hökumətinin havada asılı qaldığı anlaşıldı; fəqət Kerenski sabiq hökumətlər kibi tezcə təslim olmaq istəmədi. 3-5 iyul xürucu kömək etmədi. Bolşeviklər o vəqt zəif, koalisiyayı yeganə rahi-nicat görən çox idi. Kerenski Moskvada böyük bir şura çağırdı; Dövlət Şurası açıldı. Fəqət oraya gedənlər haman koalisiya tərəfdarları idi. Bunlar Kerenski proqramını təsviblə motəlif hökumət tərəfdarları idi. Bunlar firqə nümayəndələrindən ibarət parlaman qabağı adlı bir kontrol müəssisəsi təşkilinə qərar verdilərsə də, həqiqətdə Kerenski hökumətinə etimad və müzahirat bəyan etməkdən başqa bir iş görməmiş oldular.

lll

Moskvada vüqu bulmuş olan dövlət müşavirəsi nə qədər Rusiyanın nicatını ümum qüvvələrə istinad edən motəlif hökumətində görmək istəsə də, cəmaət ikiüzlü siyasətin yaxşı nəticə verəcəginə etimad edə bilmiyor və hər tərəfdən tənqidlər, etirazlar yağıyordu. Nəhayət, parlaman qabağı adıyla bir şura təşkil olunduqda rəylər ayrıldı.

Moskva Şurasında ordunun tənzimi və məmləkət idarəsinin islahı bəhanəsilə bir layihə təqdim etdi və diktatura tələb elədi. İnqilabçı demokratiya qəti surətdə özünü kənara çəkdi və Kerenski hökuməti layihəyə razı olduğundan bunlar etirazla parlaman qabağında da iştirakdan qətiyyən üz döndərdilər və məmləkətin, idarənin islahını demokratik bir şuraya tapşırmağı və Ümumrusiya Əmələ və Soldat və Kəndlilər Şuralarının qurultayı dəvət olunmasını tələblə hazırlanmağa başladılar.

Nəhayət, general Kornilov diktatura həqqindəki tələbi güc ilə keçirmək qəsdilə xüruc etdi. Cəbhədən qüvvələr gətirilərək Petroqrad üzərinə sövq edildi. Fəhlə və Əskər Vəkilləri Şurası müqabilinə daha doğrusu, inqilabçı demokratiya müqabilinə silah qaldıraraq vətəndaşlar müharibəsinin ibtidasını qoydu. Petroqradda bunların müqabilinə güclü qırmızı qvardiya müsəlləh fəhlə dəstələri ilə demokratiya tərəfdarı olan əskəri qitəmat çıxarılaraq Qatçina yanında müxtəsər bir toqquşma vaqe oldu. Fəqət aldanmış olduğunu qandıqda general Kornilov qoşunları əzcümlə Ümumrusiya müsəlman şurasının təşəbbüsilə Dikaya Diviziya hürriyyətə qarşı silah qaldırmayacaqlarını bəyanla demokratiya tərəfinə keçdilər. Bu surətlə Kornilov macərası da Kerenski hökumətinin qalibiyyətilə bitdi.

Bir daha bir neçə ay geri qayıdalım: İnqilabın ibtidasında Petroqrad fəhlələri təşkilat vücuda gətirərək hökumətin fəaliyyətini kontrol altına almaya qərar verdi və hökumətlə bərabər çalışaraq mürur ilə Ümumrusiyada Fəhlə və Əskər Vəkilləri Şuraları əmələ gətirərək böyük bir qüvvə təşkil etdi və füqərayi-kasibə sinfinin mənafeyini tam ciddiyyətlə təqibə girişərək məşhur bir nömrəli əmrnamə ilə “soldatların hüququ”nun təmininə müvəffəq oldu. Hər yerdə hər əskəri qitədə Fəhlə və Əskər Vəkillər Şuraları və əskər komitələri təşkil etdi. Eyni zamanda fəhlələri silahlandıraraq qırmızı qvardiya əmələ gətirdi.

Nəhayət, Kerenski hökuməti böhran keçirən zaman iyul ibtidasında Petroqradda müvəffəqiyyətsiz bir xüruc etdi. Bundan məyus olmayaraq fəaliyyətini davam etdirdi. Axirüləmr demokratiya ilə imperializm arasını açan vəqt gələrək Kornilov xüruc etdikdə inqilabçı əskərlər ilə qırmızı qvardiya qüvvəsindən istifadə edərək onun müqabilinə çıxdı və bu dəfə tam mənasilə müvəffəq oldu.

Bundan sonra Rusiya inqilabı yeni bir səfhəyə girərək siyasi inqilabdan çıxıb sosializm inqilabı dövrünə girdi. Kerenski hökumətinin təqibi nəticəsində guşeyi-inzivayə çəkilmiş olan bolşevik pişrovları üzə çıxaraq tərəf müqabilini əksinqilabçı elan etdi və onunla ciddi mübarizəyə başladı. Oktyabr axırlarında iş böyük ciddiyyət kəsb edərək nəhayət, 26 oktyabrda Ümumrusiya Fəhlə, Kəndli və Soldatlar Şuraları qurultayının qərarilə Lenin hökuməti təşkil edildi və Kerenski hökumətilə əldə silah olaraq mübarizəyə başlandı.

Qırmızı qvardiya fəhlə dəstələri müqabilinə yunker, tələbə və sair sinif və silklərdən ağ qvardiya təşkil edildi. Müsəlləh vuruşma başlandı. Bu dəfə demokratiya son və qəti zərbəsini çalaraq böyük müvəffəqiyyət qazandı. Nəticədə Kerenski voyenni feldşer libasında qaçdı. Lenin hökuməti paydar oldu.

Bu hökumət nələr etdi?

Birinci növbədə millətlərə “samoopredeleniye” – kəndi işlərini kəndisi idarə etmək həqqi verəcəgini bir dekretlə bildirdi və felən icra etdi. Zira Kerenski hökumətinin cəbrən qapatmış olduğu Finlanda seyminin açılmasına müzahirat etdi. Ukrayna hökumətini iqrar və təsdiq etdi. Hər kəs öz milləti üçün nə istiyor alsın, dedi. Onun müsaidətilə Rusiyada bir çox hökumətlər elan edildi, Finlanda müstəqil oldu, Ukrayna Milli Məclisi Ukraynayı muxtar elan etdi və ümum ədəmi-mərkəziyyət tərəfdarı olan millət və mahalların nümayəndələrini millətlər qurultayına çağıraraq professor Qruşefski dililə Ukraynayı daxili işlərdə müstəqil olmaq üzrə Rusiya Cümhuriyyətinin bir müştərək üzvi – deyə tanıtdırdı; sair millətlərə də bu yolda çalışmayı tövsiyə etdi. Millətlər isə gərək Romanov, gərək Knyaz Lvov və gərəksə Kerenski hökumətlərinin mərkəziyyətçi siyasətindən narazı olduqlarını bəyanla Ümumrusiya Qoşma Xəlq Cümhuriyyəti əsasını iləri sürüyərək bütün Rusiyanın və onun cüzi təşkil edən ayrı-ayrı ölkələrin səadətini ancaq ədəmi-mərkəziyyət əsasında görərək sözdən işə keçdilər. Latviya, Sibirya, Cənubi İdil və Ural, Türküstan, Moldova, Dağıstan, Don, Terek muxtariyyət elan etdilər.

Don, Terek və Kuban kazakları Cənub-Şərqi İttifaqı əmələ gətirərək Şimali Qafqasiyanın sərbəst millətlərilə Dağıstanı da ittifaqa cəlb etdilər. Zaqafqasiyada dəxi türklər, gürcülər və ermənilər ayrı-ayrı muxtariyyətlər elanına hazırlaşmaqla bərabər xüsusi şəraitdən dolayı hələlik milli arzularına yetişəmiyərək həm də məzkur üç millətin buna çalışmasını müvafiq görərək Zaqafqasiyada müştərək bir hökumət elan etdilər.

Bir daha geri dönəlim:

Nikolay və Ümumromanov Xanədanının dövründə Rusiya hökumətinin Rusiya türk-müsəlmanlarilə necə rəftar etdikləri məlumdur. 1917-ci il başlarında Rusiya müsəlmanlarının heç bir bəşər hüququna malik olmadığı da məlumdur. Fevral inqilabı Rusiyada bütün millətlərdən ziyadə türk-müsəlmanları sevindirdi. Nəhayət, zənciri-əsarətdən qurtaracaqlarına, hüquqi-bəşərə malik “inorodist” degil, “qrajdanin” olacaqlarına qənaət hasil oldu. Odur ki, inqilabı da hamıdan artıq müsəlmanlar şadlıqla qarşıladılar. Fəqət inqilabın iş başına keçirdigi müvəqqəti hökumət ilk qədəmdən məyusluğa bais oldu. Zira Knyaz Lvov hökuməti müsəlmanlarla haman Nikolay kibi rəftar edərək hətta hökumətin ən sol qanadına mənsub bir zat bir həqiqəti aşkar etmək istəməməklə böyük bir iclasda sədarətdən imtina etdi. Zira iclasa gedəcək, sədarət edəcək olsa, mütləq müsəlmanlar nəfinə danışmaq məcburiyyətində idi.

Daha sonra Kerenski hökuməti gəldi. Hökumət başındakı adamlar dəgişdi, fəqət müsəlmanlara qarşı siyasət dəgişmədi. Yenə haman etimadsızlıq, yenə haman qeydsizlik davam etdi.

Kerenski iş başında olan zaman müsəlmanlar kəraətlə müxtəlif məsələlərin həlli üçün ona müraciət etdilər, ya cavab çıxmadı, ya da cavabi-rədd alındı. Bir məsələ həll edilmədi. Hətta ümummillətlərə milli qoşun təşkili ixtiyarı verildi, yalnız bizə verilmədi.

Nəhayət, oktyabrdan etibarən hökumət başına bolşeviklər keçdi. Bunlar müsəlmanlarla sərbəst vətəndaş dililə danışmaya başlamışlardır.

Bolşevik hökumətinin fəaliyyətindən ən artıq gözə çarpanı birinci qədəmdə sülh uğrunda ciddi tədabirə girişmələri və mütarikə elanına müvəffəq olmalarıdır. Bundan əlavə bolşeviklər sosializm proqramına əməl etməgə iqdamla fəhlə və topraq məsələsinin öz proqramlarıyla müvafiq surətdə həlli, bankların milliləşməsi və sair həqqində dekretlər verdi.

“Açıq söz”, 1, 2 yanvar 1918,

№643, 644

Axirüləmr – nəticədə

Mütarikə – müvəqqəti barışıq

Mədum – mövcud olmayan

İnziva – dünyadan əl üzmə

İzmehlal – məhv olma

Təsvib – təsdiq etmə

Xüruc – üsyan etmə

Samoopredeleniye – təyini-müqəddərat

Müsaidə – köməklik, izn

Müzahir – aşkar edən, aydınlaşdıran hami, nümayişçi

Məclisi-Müəssisan

Rusiya cəmaətinin aylardan degil, illərdən bəri dördgözlə gözlədigi Məclisi-Müəssisan bir çox intizardan sonra nəhayət yanvarın 5-nə toplandı.

Məclisin açılmasına dair gələn xəbərlər olduqca naqis idi. Teleqraflar alabəzək bir halda alınmışdı. Teleqraflardan anlaşılan bir şey vardısa, o da bu idi ki, bolşeviklərin sol eserlərlə Məclisi-Müəssisana ultimatum qoymuşlar ki, hər şeydən əvvəl kəndçi, əskər və əmələ şuralarının mərkəzi komitəsi tərəfindən təklif olunan sülh proqramı ilə şuranın hökumətini qəbul eləsin, yoxsa dağıdılacaqdır.

Məclisi-Müəssisan əksəriyyət etibarilə bu təklifin müzakirəsini kənar eləmiş, bunu isə sollar rəddi-tələqqi edərək məclisi tərk qılmışlardır. Sonradan alınan xəbərlərdə deniliyor ki, Məclisi-Müəssisan “qırmızı qvardiya” tərəfindən qovulmuşdur.

İki gündür ki, yeni xəbərlər alınmıyor, nə oluyor bəlli degildir. Məclisi-Müəssisan varmı, yoxmu bilinmiyor. Hər halda məlum olan bir şey vardır ki, Məclisi-Müəssisan ilə şuralar mərkəzi arasında toqquşma var, yoxsa da olacaq. Şübhə yoxdur ki, demokratizm üsulunu fəhlə sinfinin hakimiyyəti ilə, saldat əlindəki süngülərlə paydar etmək istəyən xəlq komissarları kəndi proqramlarını qəbul edə bilməyən məclislə anlaşa bilməyəcək, məsələyi qüvvətlə həll etmək istəyəcəklərdir. Böylə bir xətti-hərəkətin Rusiyayı ictimai bir mühəyya görməyənlərcə nə kibi bir qiymətə malik olduğu məlumdur. Fəqət bu halın təfsilən mühakiməsini başqa bir nömrəyə buraxaraq burada bir keyfiyyəti qeyd etmək istiyoruz.

Məclisi-Müəssisanın bu surətlə qovulması, qovulmasa da şuralarla böylə ciddi bir surətdə qarşı-qarşıya gəlməsi Rusiya demokratiyası arasındakı ixtilafı olduqca dərinləşdirəcək. Artıq heç bir növlə iki tərəf arasında etilaf hasil olamıyacaq, bu xüsusdakı ümidləri kökündən qıracaqdır. Demokratiya arasında barışıq qeyri-mümkündür. Buna görə də Rusiya yaxın bir zamanda bütün məmləkətcə tanınmış səlahiyyətdar mərkəzi bir hökumətə malik bulunamıyacaqdır. Bundan alınacaq nəticə isə məlumdur. Rusiya millətləri kəndi təqdirlərinin təminini Petroqrad, Moskva və ya sair bir mərkəzdən degil, kəndilərindən gözləməli, hər vilayət və millət qəti surətdə kəndi Məclisi-Müəssisanını dəvətə başlamalıdır. Ayrı-ayrı millətlər kəndi müqəddəratlarını kəndiləri həll və təyin elədikdən sonra müştərək bir mərkəz fikrində bulunmalıdırlar. Yoxsa mərkəzdəki hökumət qovğalarını gözləyib duracaq olursaq, kim bilir ki, daha nələrə təsadüf edəcək, nələr görəcəgiz.

“Açıq söz”, 11 yanvar 1918, №652

1918-ci il yanvarın 12-də Milli Şuranın iclasında M.Ə.Rəsulzadənin çıxışı

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə söz alaraq diyor ki, o vəqt biz əcələ ilə Milli Komitəyi mövcud təşkilatlardan nümayəndəlik çağırmaq üsulilə təsis etdik. Çünki o vəqt siyasi firqə və təşkilatımız yox idi. O zaman bütün Rusiya kibi biz dəxi çarəsizlikdən bu üsula təvəssül etdik. Fəqət bu üsul demokratik degil, çox da naqisdir.

Bədə o qaidə ilə seçilən komitənin nöqsanlarını zikrlə natiq əfəndi göstəriyor ki, imdi siyasi firqələrimiz var, cəmaətdə siyasi tərbiyə var, baxınız ki, Milli Şura üzvlərinin yarısı gəlməmiş olduğu halda beş yüzdən ziyadə cəmaət komitə nə halda olduğunu bilmək üçün toplaşmışdır. Cəmaət dərdini biliyor, anlıyor, vəqt yetişmişdir ki, cəmaət işləri, millət işlərini cəmaət özü görsün. Lazımdır ki, millət hüzurunda məsul bir komitə seçilsin.

Bunun üçün də komitəyi ümumi, müsavi, gizli, müstəqim və mütənasib seçki üsulilə seçməlidir. Şəhər və mədən dairəsində təhriri-nüfus icra edilmiş, siyahı hazırdır. Qoy siyasi firqələr nümayəndələrindən ibarət bir komissiya təşkil edilsin və bu komissiya seçki hazırlasın.

lll

Nəticədə Şura qərar veriyor ki, Milli Komitə ümumi, müsavi, gizli, müstəqim və mütənasib seçki üsulilə intixab edilsin və bunu hazırlamaq üçün siyasi firqələr nümayəndələrindən ibarət bir komissiya təşkil olunsun.

lll

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə cənabları “Müsavat” firqəsi tərəfindən iclasın əvvəlində seçki icra edilməməsi təhti-qərara alınmış olduğu halda imdi seçkidən daha böyük bir şeyə iqdamla səlahiyyəti olmadığı halda Komitə istefasını qəbul və vəzifəsinin başqalarına həvalə edilməsi müqabilinə protesto və protokola qeyd olunmasını tələb ediyor.

“Açıq söz”, 14 yanvar 1918, №654

Sülh ətrafında Türkiyə ilə mütarikə

Məlum olduğu üzrə Almaniya, Avstriya, Türkiyə və Bolqariya nümayəndələri Rusiya nümayəndələrilə bir tərəfdən Brest-Litovskidə və digər tərəfdən Türkiyə ilə Rusiya nümayəndələri xüsusi surətdə Qafqasiya cəbhəsində Ərzincanda mütarikə və sülh müxabiratına başlamışlar. İmdiyə kibi Brest-Litovskidə vaqe olan sülh müxabiratı həqqində qəzetəmizdə az-çox məlumat vermişik. Türkiyə ilə olan mütarikə müxabiratı həqqində isə imdiyə kibi bir məlumat yox idi və müxabiratın burada nə sayaqla davam etdigi məlum degil idi. Fəqət son günlərdə nəşrə başlamış olan “Naş qolos”* qəzetəsində V.Tevzaya cənabları Qafqasiya cəbhəsində Türkiyə ilə Rusiya nümayəndələri arasında vaqe olan mütarikə müxabiratı həqqində bir nümayəndənin dəftəri-xatiratından olmaq üzrə zildəki təfsilatı veriyor ki, bəzi əhəmiyyətli parçalarını ondan iqtibas ediyoruz.

Noyabrın 29-cu gecəsi sürətli qatarla meydani-hərbə azim olduq. Qafqasiya heyəti-vükəlasına bəndən başqa Soldat Mərkəzindən A.Simirnov, Qafqasiya ərkani-hərbindən polkovnik Berzenqur, Kəndli Mərkəzi Şurasından Camalyans daxil olmuşlardı. Və Ərkani-Hərb İdarəsinin digər nümayəndəsi general-mayor Vişinski bizi Ərzurumda qarşılamalı idi. Təcrübəli bir əhli-xəbər sifətilə əskəri müvərrix polkovnik Esadze dəxi bizimlə bərabər getməli idi.

Nümayəndələrin əksəri ehtiyat ediyordular ki, şayəd yolda soldatlar bizim qatarı dayandırıb bizim yerlərimizi işğal edərlər. Doğrudan da Aleksandropol ilə Kars arasında vaqe mövqiflərin birisində bir qədər soldat bizim qatara yanaşaraq yer tələb etdilər. Lakin qatar rəisi bizim səfərin məqsədini soldatlara bildirdikdən sonra soldatlar xeyli sevinib bizə müvəffəqiyyətlər dilədilər.

Noyabrın 30-da axşam Ərzuruma yetişdik. Heyəti-vükəla iclas dəvət edərək Türkiyə nümayəndələrinə təqdim olunacaq mütarikə layihəsini müzakirəyə başladı. Mütarikənin nə qədər davam edəcəgi məsələsi uzun-uzadı mübahisələrə səbəb oldu. Əskər nümayəndələr mütarikənin müəyyən bir vəqtə – üç, yaxud beş aya qədər əqd olunduğunu və mütarikə əqdinin əskidən bəri böylə olduğunu isbat ediyordular. Biz isə əski qaidə və qanun ilə rəftar etmək bizə münasib olmadığını və siyasi durbinlik mütarikə əqdinin vəqtsiz olmasını iqtiza etdigini təkid ediyorduq. Nəhayət, heyət bir rəyə şərik oldu və sonradan Ərzincanda müxabirat əsnasında bu fəsil Türkiyə heyəti-vükəlası tərəfindən dəxi qəbul olundu.

lll

Sülh ilə yaşayan əhaliyə hüdud xətti dairəsində vaqe şəhər və kəndlərdə sakin olmaq icazəsi verməgi qeyd edən fəsil dəxi ixtilafi-mucib oldu. Nümayəndələrdən birisi bu münasibətlə izhar etdi ki, əgər sülh ilə yaşayan əhaliyə bu icazə verilərsə, o vəqt bu kimi şəhər və kəndlər təcili bir surətdə kürdlər tərəfindən səkəna edilərək sair millətlərə öz yerlərinə qayıtmaq imkanı vermiyəcəklərindən ehtiyat ediyorum.

Nümayəndələrin əksəri bu rəyə iştirak etdi. Bundan sonra zabitiyyə idarəsi məsələsi mövqei müzakirəyə qoyuldu. Hal-hazırda işğal edilmiş yerlərdə xüsusi bir komissariyyat işlərə nəzarət və ümuri-zabitiyyəyi idarə ediyor. Nümayəndələrdən birisi təklif etdi ki, bugünki idareyi-zabitiyyənin bilatəbdil qalması üçün şərtnaməyə bir fəsil qeyd edilsin. Fəqət əksəriyyət bu rəyə razı olmadı. Biz mütarikənin uzun müddət davam etdikdə zəbt olunmuş vilayətlər idarəsi təbdil oluna biləcəgini imkan daxilində zənn ediyorduq. Binaənileyh komissaryatda gərək kürd və gərək erməni əhalisinin nümayəndələrindən mütəşəkkil bir şuranın təşkili hər iki milləti biri-birinə yaxınlaşdıracağı kibi bunların yekdigərilə rəftar və müamilələrini də düzəldər və komissariyyat üçün vilayətlər idarəsini asanlaşdırar.

Qalan fəsillər ixtilaf və mübahisəyi mucib olmadığından əskəri xəritəyə bənd və aşina olmağa iqdam etdik. Bu işdə nümayəndələr böyük səbr və mətanət göstərərək hər növ dağların adlarını gözəl surətdə əzbər etdilər.

Dekabrın 1-də Ərzincana azim olduq, yollarda bir çox sınıq sərnişin və yük avtomobillərinə rast gəldik. Bunların təmir və məramiətini bir vəqdir böyük zəhmət istiyorsa da, fəqət imdi el, millət malının qeydini çəkən kimsə yoxdur. Yolun hər iki tərəfində qıraqda da at və sair heyvanların cəmdəklərini görmək olar. Bu heyvanların dərilərini kürdlər 40-50 manata alıyorlar. Bu isə həmin heyvanlara nəzarət edənlər üçün böyük bir mədaxil mənbəyi təşkil ediyor.

O birisi gün dekabrın 2-də məhəlli demokratik müəssisələri nümayəndələri və birinci Kolordu komandanı ilə görüşdük. Qarşımızda birdən-birə komandan general Lyaxov zühur etdi. Lyaxov! Bizi heyrət götürdü. İran inqilabı tarixində və birinci məclisin qovulmasında böyük bir rol oynamış olan Lyaxov kimin xatirində degildir. Nə qədər iştihar tapmış olan bir şəxsin bizə rast gələcəginə bən heç də inanmıyordum. Bən bunun hərəkətlərinə diqqətlə nəzarət etdikdə onun mətanətli, şəci və cürətli bir əskər olduğunu yəqin etdim. Ümuri-hərbiyyəyi kamalınca bildigi gözə çarpıyordu. Demokratik müəssisələrə nisbətən rəftar və müamiləsi bitərəfanədir. Fəqət bütün bu işlərə baxmayaraq bən yəqin etdim ki, əgər bunun əlində imkan olarsa heç vicdan sıxıntısı hiss etməyərək ikinci məclisi də dağıdar və etizari-ricalına hərgiz tənəzzül etməz.

Gündüz saət 5-də ərkani-hərb ümurəsi imarətinə iki avtomobildə Türkiyə nümayəndələri gəldilər. Dərhal avtomobillər ətrafında külli-izdiham toplanmağa başladı və nümayəndələr güc-bəla ilə özlərinə yol aça bildilər.

lll

Türkiyə tərəfindən müxabiratda iştirak üçün gələnlər: Türkiyə ərkani-hərb idarəsi rəisi Ömər Lütfi bəy, Türkiyə ərkani-hərbinin başısı Xosrov bəy və komutan Yəqub bəy idi. Yəqub bəy rusca son dərəcə gözəl və mükəmməl biliyor. Müşarileyh neçə vəqt bundan əqdəm Rusiya təbəəsi olduğu halda (Kazan tatarlarından imiş) nədən isə ailəsilə bərabər Türkiyəyə köçüb imdi Türkiyə ordusunda xidmət ediyor. Xosrov bəy isə almanca bildigi kibi fransızca da gözəl surətdə ifadeyi-məram ediyor.

Lütfi bəy bənə hər bir deyəcəgi sözünü düşünən qayət ciddi bir adam olduğu təsirini bağışladı. O, bizimlə mütərcim vasitəsilə türkcə danışıyordu. Fransızca bir o qədər yaxşı bilmiyor.

Müxabiratın son günündə məlum oldu ki, Lütfi bəy də rusca biliyormuş. Dekabrın 2-də axşam saət 9-da hər iki heyət birinci dəfə olaraq görüşdülər. Bizim tərəfdən general Vışinski bizim vəkalətnamələri türk nümayəndələrinə verib əvəzində onların vəkalətnamələrini almalı idi. Biri-birimizlə görüşüb tanış olduqdan sonra hamımız miz ətrafında əyləşdik və general Vışinski layihəyi ortaya qoymaq istiyordu ki, bu əsnada vəkalətnamələri dəgişmək xatirinə gəldi. Bizim vəkalətnamələrdə rəsmi möhür var idi, türklərinkində isə bu möhür olmadığından təbiidir ki, türklərin nəzər-diqqətini buna cəlb etdik. Buna cavabən Lütfi bəy izhar etdi ki, onların sənədləri türk ordusu baş komandanı tərəfindən imza edilmiş olduğundan böylə ittifaqlarda möhür basmaq türklərdə adət degildir. Biz bu bəyanatdan qənaət hasil edərək layihəyi oxumağa şüru etdik. Türkiyə heyəti-vükəlası izhar etdi ki, rus vəkillərinin layihəsini bütünlüklə qəbul ediyorlar. Fəqət hər bir fəsli ayrı-ayrı olaraq müzakirə etdikdə bəzi əlavələr qeyd etmək həqqini özlərinə məxsus ədd etdiklərini bildirdilər.

Birinci iclasda mütarikənin nə qədər vəqtə əqd olunması fəsli qəbul olundu.

Mübadiləyi-əfkar zamanında məlum oldu ki, hər iki tərəf mümkün qədər tez bir surətdə sülhi-ümumi əqd olunmasına çalışıyorlar. Biz bu arzumuzu müahidənamədə qeyd edərək ümumi demokratik sülhə qədər mütarikə əqd etdik.

Bizim bu iqdamatımız bolşeviklərin Brest-Litovskdəki hərəkətlərindən bizə daha da doğru və həqiqətə yaxın görülüyor. Onlar mütarikəyi yanvarın 3-nə qədər əqd etdilər. Məsələni bu qərar ilə vəz etmək şərəfi bolşeviklərəmi, yaxud almanlaramı məxsusdur – bilmiyoruz.

Qalan məsələlərin müzakirəsini o biri günə saxladıq. Haman gün axşam biz qayət həyəcanlı xəbərlər aldıq ki, bizim alaylar səngərlərini tərk edərək Ərzuruma çəkilməgə başlamışlar. Bəzi əvamfiriblər mətbuat səhifələrində: “meydani-hərbdə ərzaq yoxdur. Ordunu aclıq təhlükəsi təhdid ediyor” – kibi təbliğatda bulunduqlarından, bu təbliğat ümumun tezliklə evə qayıtmaq xahiş və arzusunu daha da artırıyor, halbuki meydani-hərbdə ərzaq hənuz üç ay kifayət edər. Ordunun meydani-hərbi tərk edib qayıtmasının səbəbi isə ərzaq yoxluğunda degil, bəlkə ələmümum üç sənəlik müharibədən yorğun düşməkdir. Bu həqiqəti meydani-hərbdə olan hər bir kəs biliyor. Bədbəxtanə bu yorğun düşmüş soldatlar müvəqqəti mütarikəyi qəti sülhdən fərq etmiyərək səngərləri tərk ediyorlar.

Soldatların bu hərəkəti biz vəkilləri son dərəcə ağır şərait daxilində bulundura bilərdi. N alayının səngərləri tərk etmək həqqində verdigi qərar fövqəladə bir təhlükə təşkil ediyordu. Bən məzkur alayda bir çox gürcü demokratları olduğunu bilmiyordum. Binaənileyh onlara bu məzmunda bir teleqraf göndərdim: “bizim mütarikə əqd etdigimiz bir halda sizin səngərləri tərk edib çəkilməyiniz başladığımız işin büsbütün məhv olması deməkdir. Bir neçə gündən sonra görüşəriz”.

Bizim teleqraf təsir etdimi, yoxsa bilmiyorum. Lakin alay öz səngərlərində qaldı.

– Yanvarın 8-də xariciyyə işləri komissarı Petroqrada qayıdaraq izhar etmiş ki, sülh müxabiratı kəsilməmiş. Ancaq yanvarın onuna qədər fasilə verilmişdir. Trotski gələndən sonra Alman-Avstriya heyəti-vükəlasının Petroqradda bir iclası da olmuşdur. Bu iclasdan sonra heyətin on gün fasilə verəcəgi qərara alındığından heyət yanvarın 9-da Petroqraddan getmişdir.

– Məclisi-Müəssisanın demokratik sülh həqqində nəşr etdigi bəyannamə münasibətilə paytaxtın müttəfiqlər diplomasiyası məhafilində hənuz bir qərar verilməmişdir.

– Petroqradda danışıldığına görə Alman-Avstriya və rus heyəti-vükəlası arasında münasibat kəskinləşmişdir. İxtilafın ümdə səbəbi əsir zabitlərin halı olmuşdur. Zira rus heyəti-vükəlası zabitlərin soldat əsirlərilə müsavi tutulmasını təkid ediyor. Almanlar isə bu məsələdə Lahi müğaidənaməsinə istinad ediyorlar. Trotski gələndən sonra heyətlər arasında münasibət yaxşılaşmışdır.

– Bir həftədən sonra Trotskinin Radek və Qanetskinin məiyyətilə Brest-Litovsk şəhərinə gedəcəgi gözləniyor.

“Açıq söz”, 14, 15, 16 yanvar 1918, №654, 655, 656

Mütarikə – müvəqqəti anlaşma

İştihar – məşhur olan

Tənzil – güzəşt

Məhafil – toplanmış heyət

Firib – aldatma

* “Naş Qolos” 1918-ci il yanvarın 6-dan nəşrə başlayan gündəlik ədəbi, ictimai-siyasi menşevik qəzeti idi. 1918-ci il aprelin 6-dək (köhnə təqvimlə martın 24-dək) Bakıda nəşr olunmuşdur. Qəzetin 1918-ci il 8, 10 və 11 yanvar tarixli 2, 3 və 4-cü nömrələrində “Peremerie s Turtsiey (iz zapisnoy knijki deleqata)” sərlövhəli yazı dərc olunmuşdur. Müəllifi Viktor Tevzayadır. M.Ə.Rəsulzadə həmin yazıdan istifadə ilə Türkiyə ilə Rusiya arasında həm Brest-Litovskda və həm də Qafqazda aparılan sülh danışıqları barədə oxuculara daha dəqiq məlumat vermək istəmişdir. Məsələn, əgər yazı müəllifi Qafqaz cəbhəsində türklərlə danığışı Qafqaz nümayəndələrilə türklər arasında aparılan sülh danışığı kimi təqdim edirdisə, M.Ə.Rəsulzadə nümayəndə heyəti tərkibində rus, gürcü və erməni olduğu halda Qafqaz əhalisinin əksəriyyətini təşkil edən azərbaycanlı və müsəlman əhalisinin bu danışıqlarda iştiraka cəlb olunmadığına görə onu rus-türk sülh danışığı kimi səciyyələndirirdi. Hər iki yazını müqayisə etdikdə məlum olur ki, o yalnız tərcümə deyil, bütövlükdə yazı bəzi məqamlarda həm də M.Ə.Rəsulzadənin şərhidir. – Ş.H.

(Ardı var)

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2013.- 31 avqust.- S.26-27.