Koelyo və Kafka: mütaliədə elektroşok effekti

Sistemli mütaliə mənə o qədər dəyərli və çox şey verir ki, məndən aldıqlarını dilimə gətirməyə utanıram. Bibliomanlara məlumdur ki, mütaliə zamanı duyduğu ədəbi vəcdi adam bəzən kiminləsə bölüşməyə ehtiyac hiss edir. 150 cildilk dünya ədəbiyyatı silsiləsinə abunə yazıldıqdan sonra mütaliəm sistemləşməklə yanaşı, həcmi də artdı. İstər-istəməz evimə gələn “qonaqlar”ın kimliyi ilə maraqlananda gördüm ki, onların əksəriyyəti ilə illər öncədən tanışam, sadəcə yeni qiyafədə təşrif buyurublar. Bəzilərinin isə ilk gəlişi olduğundan daha artıq maraq kəsb edirdilər.

Koelyo və Kafka ilə abunəyə qədər tanış idim. Amma rus dilində. Açığı, onların yaradıcılığını bir o qədər də dərindən dərk edə bilməmişdim onda. Yəqin ki, “vəziyyət rusca olduğundan”. Amma aldığım filoloji təhsil milli tərcümə sahəsində də vəziyyətin çox da cəlbedici olmadığını dərk etməyə yetəcək qədərdir. Təbii ki, sanballı tərcümələrin üstündən xətt çəkib birucdan qaralamaq ədalətsizlik olardı, amma milli tərcümə sahəsində də hələ ki, “əsas vəziyyət azərbaycancadır”. 150 cildlik abunə ilə tanışlıqdan sonra elə bərbad tərcümələrlə qarşılaşıram ki, tərcüməçi, publisist Seyfəddin Hüseynlinin ötən ilin ortalarında bir neçə media orqanında silsilə şəklində dərc olunmuş “Tərcümə təcrübələri” yazısını, istər-istəməz, müəllifə minnətdarlıqla xatırlayıram.

Bəzən hansısa böyük yazıçını cılız bir tərcümədə tanıdığım üçün özümə də, həmin yazıçıya da yazığım gəlir.

Nə isə... elə olanla kifayətlənmək məcburiyyətində qalıb başqa mətləbdən söz açmaq istəyirəm əslində. Söhbətin əvvəlinə qayıdaq: Mütaliə məndən nələri alır? Vaxt və pul itkisi qurban olsun, Koelyonun bircə cümləsindən aldığım mənəvi həzzə, həmçinin Kafkanın əzabkeş məktubundan sarsıldığım dəqiqələrə. Məsələnin daha mühüm tərəfi başqadır. Mütaliəni artırandan bədii yaradıcılığın daşını atdım. Heyifslənə-heyifslənə. Çünki daha yaxşı əsərlər yazılsa və Ramiz Rövşən demiş, sonrakılara sözün tozunu almaq qalıbsa, gərək bu işi də elə görəsən ki, tozu alınmış SÖZ uzaqdan parıldayıb diqqəti çəkə, daha tozu, çirki SÖZə yaxmac eləyib iyrənc vəziyyət yaratmayasan.

Onsuz da ortalıq miyanə mətnlərlə doludursa, roman və yaxud şeir adına toz qaldırmaq kimə və yaxud nəyə lazım...

Bu yazıma Koelyo ilə Kafkanı qəhrəman seçməyim təsadüfi deyil. Birincisi, onları indiki halda həqiqətən ədəbiyyatın qəhrəmanları hesab edirəm, ikincisi də, ziddiyyət həmişə məni cəzb edib – hər iki müəllif kifayət qədər təzadlarla halələnib. Hər ikisi sevimli yazıçımdır, yaradıcılıqlarını çox sevirəm. Bəlkə eyni zamanda onlara qibtə edirəm? Bəlkə də paxıllıq, bəlkə də qısqanclıq...Ayırd edə bilmirəm. Amma dəqiq bilirəm ki, bu etirafın özü də onların yazı sənətinin gücündəndir. Dəyərli və peşəkar oxuculara durub burda Koelyonun, yaxud da Kafkanın yazıçı kimliyindən moizə oxumaq həddim deyil. Zatən, müxtəlif mövzularda o qədər millətə “ağıl öyrədən” müdərrislər var ki, elə bircə mənim yerim əskikdi onların arasında...

Sadəcə, hər iki yazıçının yaradıcılığında heyran olduğum məqamları paylaşmasam olmaz. Kafkanın nə dünyaca məşhur “Qəsr” romanından, nə “Çevrilmə”, “Bir itin araşdırmaları”, “Çaqqallar və ərəblər”, “Hökm” kimi şedevr novellalarından, nə də ironik və duzlu pritçalarından yox, avtobioqrafik “Atama məktub”unun məni dəli eləməsindən danışmaq istəyirəm. Bəli, sözün əsl mənasında dəli eləməsindən. Çünki “Atama məktub”dan sonra xeyli müddət az qala depressiv-psixoz vəziyyəti yaşadım.

Zalım Kafka özü vərəmləyib ölməyi azmış kimi, sözün yaxşı mənasında oxucunu da vərəmlədib öldürməyi elə bil qarşısına məqsəd qoyub.

Bu yazının cümlələrində vəcd dolu səmimi kinayəni, zarafatyana ahəngi hiss eləsəniz, məni qınamayın. Çünki mütaliənin məndəki yazıçını öldürməsini təbəssümlə qarşılamaqdan başqa əlimdən nə gəlir ki? Yazının bu tövrü də ondandır...

Ata nə qədər zalım, müstəbid və amir olarmış ki, bir insanın uşaqlığına, psixologiyasına, həyatına, yaşam tərzinə bu qədər sirayət və təsir eləməyi bacarsın?! Öz övladına dəyər verməmək, onu “heç nə” saymaq, uğur və istedadını kölgəyə almaq, qabiliyyətinə və buna müvafiq olaraq gələcəyinə şübhə ilə yanaşmaq...Bunlar insanı , hələ üstəlik Kafka kimi həssas ruhlu bir insanı vərəmlətməsin, dünyadan erkən aparmasın neyləsin:

“Yəqin qəşəng bir kofta geyinib... Praqadakı yəhudi qızları belə şeyləri yaxşı bacarırlar...

Sən də o dəqiqə qərara alıbsan ki, onunla evlənəsən! Özü də lap tez... bir həftəyə, ya da sabah... bu gün... Səni başa düşmürəm, böyük oğlansan, şəhərdə yaşayırsan, nə edəcəyini bilmirsən, qarşına çıxanla evlənmək istəyirsən....” Evlənmək istəyən, sevdiyi haqqında danışan oğula atasının cavabı!.. Oğluna, onun seçiminə inamsızlığın pik nöqtəsi – “Yəqin qəşəng bir kofta geyinib”...Təbii, buna reaksiya da yalnız belə olardı: “Məni sözlərinlə heç vaxt bu qədər alçaltmamışdın, mənə heç vaxt bu qədər nifrət etdiyini göstərməmişdin. Bütün varlığıma hakim kəsilən “heç nə” olmağım haqqındakı hiss (hərçənd başqa bir baxımdan həm də nəcib və səmərəli bir hiss idi) ən çox sənin təsirinlə yaranmışdı...”. Bu mükalimə və dialoq bir yandan yadıma Freydi, onun “kəşf etdiyi” Edip kompleksini salırsa da, bir yandan da Kafkanın hisslərini, mənəvi ağrılarının ifadəsinə sarsılıram. Və bir daha anlayıram ki, yazıçının ədəbi gücü həm də oxucunu sarsıtmaq indeksi ilə ölçülür.

Əziz Kafka, sən də belə sarsıdıcı yaradıcılığınla neçə-neçə gənc yazara (özüm də daxil) məhz atanın sənə yaşatdığı “heç nə”lik hissini yaşadırsan, xəbərin olsun.

Həmişə olduğu kimi, mətnə uyğun vizuallaşdırma nədənsə Kafkanı mütaliə edəndə yaranmır məndə. “Çevrilmə” istisna olmaqla. Orda da təsvir elə dəqiq, səlis və inandırıcıdır ki, o iyrənc həşəratı az qala bir addımlığımda hiss edirdim. Ümumiyyətlə, Kafkanı oxuyarkən qəribə bir qaranlıq bürüyürdü şüurumu. Bəzən gözlərim hərfləri seçərkən belə şüurumu saran qaranlıq ruhuma bir sakitlik bəxş edir. Tam qaranlıq olsa da, burada əlhavasına getməyə ehtiyac duymursan. Bu bir növ meditasiyaya bənzər bir hissdir. Amma mən bu meditasiyadan gümrahlaşmış şəkildə yox, əksinə, ruhum və cismim əzilmiş çıxıram. Kafka mənim üçün məhz qaranlıqla assosiasiya olunur. Bəlkə başqalarında da belədir... Kamyu yazır ki, aydın yazanların oxucuları, qaranlıq yazanların şərhçiləri var. Bəlkə də qaranlıq yazdığından, və yaxud da hər kəs Kafkanı qaranlıqla dərk etdiyindən kafkaşünaslıq meydana gəlib, Kafka yaradıcılığı ətrafında ziddiyyətlərlə dolu söz-söhbətlər səngimək bilmir ki bilmir. Baxın, indi də Kafkanın yazdıqlarını xatırlaya-xatırlaya bir qaranlığa qərq oluram sanki... Hipnoz olunmuş kimi kafkasayaq psixoloji dərinliklərə yuvarlanıram.. Bəlkə də qaranlıq otaqda ümumiyyətlə olmayan qara pişiyi axtarıram mən... Kafka dahidir, vəssalam...

Kafkanın psixoloji nəsrinin qaranlıq labirintindən məni Koelyonun “İşıq savaşçısının kitabı” çıxardı.

Koelyonun bəzilərinə anlaşılmaz gələn populyarlığı, yaxud ədəbi mübahisə və polemikaların mövzusu olan yaradıcılığını əsl ədəbiyyatmı, yoxsa sadəcə zamanın nəbzinə uyğun bestsellermidir?- sualına cavab tapmaq üçün qətiyyən baş sındırmıram. Çünki fikrimcə, insan nədənsə müsbət təsirlənirsə, ruhu dincəlirsə, özünə və başqalarına işıq paylayırsa, nur mesajlayırsa, janrından və növündən asılı olmayaraq o, elə əsl sənətdir. Bu, mənim subyektiv fikrimdir. Razılaşmaya da bilərsiniz, əlbəttə. “Milyonların yazıçısı niyə Nobelsizdir” sualının cavabı, məncə, Koelyonun özünün bunu qəlbən istəməməyindəndir. Çünki o, istədiyi hər şeyə nail olub. Koelyo “Kimyagər”, “Maktub”, “Beşinci dağ”, “İşıq savaşçısının kitabı”, “Rio Pyedranın sahilində oturub ağladım”, “Şeytan və senyorita Prim”, “Məryəmin təlxəyi” ilə Nobel mükafatının fövqündədir artıq. Nobel mükafatlandırma mərasimi zamanı onun söyləyəcəyi nitq bəşər cəmiyyətinə “On bir dəqiqə”də dediyindən üstün olmayacaq, hər halda... Amma bu da Koelyodur, hələ bundan sonra da nələr deyib, nələr yazacağı bəlli olmaz...

Kafkanın qaranlıq dünyasında heç bir şeyə ilişib yıxılmayacağımı bildiyimdən rahatca dolaşdığım vaxt Koelyonun işıq savaşçısı gəldi, lakonik və müdrik cümlələri ilə məni oradan elə çıxardı ki, ruhum da duymadı. Düzdür, çox gur işığa çıxdığımdan əvvəlcə gözüm qamaşdı, amma öyrəşdim sonra: “Savaşın dava-dalaşla heç bir əlaqəsi yoxdur. Kim həyatın möcüzələrini dərk eləməyə, öz inamı uğrunda axıra qədər mübarizə aparmağa və dənizin dərinliklərindən gələn zəng səslərini eşitməyə qabildirsə, o işıq savaşçısıdır. İşıq savaşçısı bilir ki, orada – qəlbinin sükutunda onu yönəldən naməlum qayda mövcuddur. Bütün işıq savaşçıları özlərinin işıq savaşçıları olmadıqları qənaətinə gəliblər. İşıq savaşçıları sərsəm görünməkdən qorxmur. Gərəkli yaşayacaq, gərəksiz çürüyüb gedəcək” və ya “Öz yolunun düzgünlüyünə inanmaq üçün başqasının doğru yol seçmədiyini sübut eləməyə ehtiyac yoxdur”.

Yazıçıların heç də bütün kəlmələri, yazdıqlarının bütün frazaları dəyərli şedevr olmur ki... Koelyonun da əsərləri istisna deyil. amma təsirinə düşdüyüm və hələ də çıxa bilmədiyim, daha doğrusu çıxmaq istəmədiyim “İşıq savaşçısının kitabı”nda bir dənə də yersiz, yaxud da başqa bir mətləbi açmağa xidmət edən əlavə yardımçı, lazımsız cümlə və ifadə yoxdur. İstərsəniz, bunu Koelyo yaradıcılığına sevdalanmağımla bağlayın, istərsəniz, ədəbiyyatın vəcd gücü ilə əlaqələndirin. Koelyo ürəyiaçıq yazıçıdır. Bütün sirləri üzdədir. Kim istəsə bəhrələnə bilər, sirdən agah ola bilər. Onun dünyanı mat qoyan populyarlığının səbəbi SİRRi bilməyində və qısqanmadan, paxıllıq etmədən hər bir kəsə açmağındadır. O, kainatın sirrini bilir. Və bu sirr onun hər bir əsərində gah süfrə kimi açıq, gah da şifrəli olaraq təqdim edilir: bəzən uzaq üfüqlərin qurtaracağında axtardığınız xoşbəxtlik sizin bircə addımlığınızda dayanmış ola bilər. Siz hər şeyi özünüz özünüzə cəzb edirsiniz-gözəlliyi də, sevgini də, pisliyi də, nifrəti də. Kainatın gücü sizin fikirlərinizdə cəmlənib, düşüncələrinizin gücündən istifadə etməyi öyrənin–deyir Koelyo. Məhz buna görə də o, milyonların yazıçısıdır. Koelyo da bir işıq savaşçısıdır və özü də bunun fərqindədir. Bu isə onun müdrikliyini birə-min artırır: “İşıq savaşçısı həmişə kamilliyə can atır. İşıq savaşçısı başqa cür görünməyə güc sərf eləmir. O olduğu kimidir. İşıq savaşçısı öz dəyərini bilir...”

Kafkanın qaranlığı, Koelyonun işığı olmasaydı, bu yeknəsək həyatımızı nə ilə rəngləndirərdik görəsən? Bu qatı kontrast zahirən ikicə rəngi ehtiva etsə də, eynən Günəş şüasına bənzəyir; özündə göy qurşağının rəngarəngliyini gizlədir və bu əlvanlığı həyatımıza ötürməyi bacarır.

Yazımın adını təsadüfi seçmədim. Çünki elektrik sahəsindəki pozitiv və neqativ yüklər bir-birini cəzb edir və elektrik yükünü yaradırlar. Yalnız bu cazibəli birləşmədən sonra işıqlandırmağa və isitməyə qabil enerji ərsəyə gəlir. Ədəbiyyat da eynən belədir. Kontekstdə götürsək, Kafka və Koelyo da sözün həm semantik, həm elmi, həm də məcazi mənasında pozitiv və neqativliklə birləşərək oxucunu çarpır. Elektrik enerjisi kimi. Tibbdə kliniki ölüm mərhələsində olanları elektroşokla qaytarmaq cəhdləri də hamıya məlumdur.

Hər şeydən sıxılıb mənən ölüm ayağında olanda ruhunu boşluğa təslim etmək istədiyin anda Koelyo və Kafka elektroşok effekti verir...

Koelyo sözün yaxşı mənasında məni “bitirdi”, elə isə qoy yazını da o bitirsin: “Əgər ağlamalısansa, uşaq təki ağla. Heç vaxt unutma ki azadsan, öz duyğularını bildirmək rüsvayçılıq deyil. Qışqırtı və hönkürtülər istədiyin qədər səs-küy yaradacaq. Çünki uşaqlar belə ağlayırlar. Onlarsa öz qəlblərini sakitləşdirmək üçün ən tez üsulu bilirlər. Nə vaxtsa uşaqların necə ağladıqlarına ara verdiklərinə diqqət yetirmisən? Səslərini, diqqətlərini nəsə cəlb eləyəndə kəsirlər. Nəsə onları növbəti macəraya səsləyir. Uşaqlar səslərini çox tez kəsirlər. Səninlə də belə olacaq. Amma yalnız uşaqlar kimi ağlamağı bacarsan”.

Sevinc Mürvətqızı

525-ci qəzet.- 2013.- 14 dekabr.- S.18.