Köhnə tanışlar: Aydın Məmmədov

İllər öncəsi trafik qəzasında faciəli vaxtsız dünyasını dəyişən görkəmli türkoloq Aydın Məmmədovun vaxtiylə işlədiyi binadan hər gün giririk və keçib stolumuzda əyləşirik.İş başlayır demək.Bura Tərcümə Mərkəzidir və həm də burada XƏZƏR jurnalı da hazırlanır.İş öz ahəngi ilə davam edir və bəzən nahar yeməyində söhbət zamanı ötənlər yada düşür və yavaş-yavaş xatirələr qımıldanır. Və hərə öz bildiyindən danışır. Bu danışıqlar zamanı rəhmətlik Aydın müəllim hər dəfə xatırlanır və onun bir yerlisi var bu təşkilatda İlham Feyzullayev. Onun da yavaş-yavaş qırışığı açılır və Aydın müəllimlə işlədiyi günləri açıb çözələyir. Mən hər dəfə ona deyirəm ki : kişi,bunları cızmaqara elə, ardını mən düzüb qoşaram.Bax,neçə illərdi bu beləcə davam edir.Amma ay danışır ha Aydından. Danışmağa nə var ki... Danışmağa hamı pərgardır.Di gəl yaz e... Keç kompüterin arxasına yaz ey...

Bir dəfə də İlham müəllim Aydın bəyin bir yazısı haqqında danışdı və dedi ki, bu yazı ya çap olunmayıb, ya da çox az məlumdur oxuculara. Aydın Məmmədovun 70 illik yubileyi günlərində ( doğum tarixi 16 yanvar 1944-cü il) həmin yazını oxuculara təqdim edirik. Amma daha öncə Aydın müəllimin başqa dostu və Aydın müəllimə çox dəyərli bir poema həsr eləyən gözəl şair Vaqif Aslanla bu unudulmaz insan və ziyalı haqqında söyləşimizi oxucular təqdim edirik.

Növbət sayılarımızda unudulmaz alim və bu ölkənin ilk Xalq deputatlarından biri olan Aydın Məmmədovun həmin essesini oxucular təqdim edəcəyik.

Not: Bu ön söz təşkilatın senzurasından keçirilikdən sonra çap olunur.Yazıların sonunda senzuraya təqdim olunmuş ÖN SÖZÜN olrijnalı çap üzü görəcək.

abdin41@mail.ru

tofigabdin.com

Vaqif müəllim bir naqolay sualla başlayaq: Aydın müəllimlə necə tanış idiniz və nə vaxtdan onunla təmasınız olub?

Sizin sualınız sanki məni mürgüləri gözlərimə yığılan illərimdən ayırdı. Diksinib ayılan kimi oldum. Gözlərimi açdım və qarşımda “Şəki fəhləsi” (indiki adı “Şəki”dir) qəzetinin 5 iyun 1979-cu il sayının 4-cü səhifəsindəki məlumatı bir də oxudum: “ Şəkidə Sabir poeziyası günü. Dövlət Dram Teatrında keçirilən görüşü...Azərbaycan KP Şəki şəhər komitəsinin ikinci katibi Ə. Nəzərli açmış,.. şairlərdən Fikrət Qoca, Tofiq Abdin, həmyerlimiz, “Səbuhi” ədəbi məclisinin üzvü Vaqif Aslan öz şeirlərini oxumuş, tənqidçilərdən Aydın Məmmədov və Kamil Vəliyev müasir poeziyanın qarşısında duran vəzifələrdən danışmışlar”.... Elə bu arada “Daş əlifba” şeirimi əlyazması şəklində sizə təqdim etməyim də, onun “Qobustan” jurnalının növbəti sayında çap edilməsi də gözlərimin önündən gəlib keçdi.

Mənim Aydın müəllimlə şəxsi tanışlığım ali məktəb illərimdən başlanmışdır. Şəxsi tanışlığımıza qədər mən kəndimizdə hamının dilinin əzbəri olan “Alim Aydın” haqqında çox şey eşitmişdim. Bizi həm də tale, qədər və qismət oxşarlıqları birləşdirirdi. Biz bir kənddə doğulmuşduq-həmkəndli idik. Sadəcə olaraq Aydın müəllim kəndimizin aşağı ucqarındakı Tahirlər məhəlləsində , mən isə kəndimizin günbatan tərəfindən yuxarı ucqarındakı tatar uşağı məhəlləsində, lakin müxtəlif illərdə –Aydın müəllim 1944-cü ilin başlanğıcında (yanvarın 16-da), mən isə altı il sonra-1950-ci ilin ortalarında (iyulun 5-də) doğulmuşduq. İbtidai təhsilimizi məhəllələrimiz kimi bir-birindən xeyli aralı yerləşən ibtidai məktəblərdə alsaq da, səkkizillik və orta təhsilimizi müxtəlif illərdə, lakin eyni məktəblərdə almışdıq – hər ikimiz Kiş kənd səkkizillik məktəbini bitirən kimi qonşu Oxud kəndinə orta təhsil almaq üçün piyada gedib gəlmişdik. Fərq onda idi ki, Aydın orta məktəbi həqiqi mənada qızıl medalla başa vurmuşdu. Bunu ona görə deyirəm ki, sovet dönəmində “qızıl medala layiq bilinənlərin” çoxu yerindən tərpənə bilmədiyi halda “idmandan”, səsi olmadığı halda “nəğmədən”, ağla qaranın fərqinə varmadığı halda “rəsmdən” və sairədən “5” alanlar idilər. Fərq həm də onda idi ki, biz Aydın kimi oxumaq istəsək də, tədris edilən fənləri Aydın kimi hərtərəfli mənimsəyə bilməmişdik və bunlar da nəzərə alınmışdı.

Mən Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutuna daxil olduqdan bir müddət sonra Aydın müəllimi şəxsən tanımışam. Artıq 1969-cu il idi. Aydın ADU-nu çoxdan fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdi və Moskva Dövlət Universitetinin aspiranturasının son kursunda oxuyurdu, lakin tez-tez Bakıya gəlib gedirdi. Mən institutumuzun Dərnəgüldəki yataqxanasında qalırdım. Orada məndən yuxarı kursda təhsil alan həmkəndlimiz Qüdrət Muradov və digər şəkili tələbələr də var idilər. Onlar Aydınla dostluq edirdilər. Aydın hər dəfə Moskvadan Bakıya gələndə dostları ilə görüşmək üçün həm də bizim yaşadığımız tələbə yataqxanasına baş çəkərdi. Günlərin bir günü məni Aydına təqdim etdilər: “Kəndimizdəndr, özü də yaxşı oxuyur.” Çox sağ olsunlar! Mən Aydına heyranlıqla qulaq asırdım. Tələbə yataqxanasında tavada qızardılmış kartof süfrəsi arxasında (bəzən heç bu da olmurdu)keçən söhbətlərimiz elmi simpoziumları xatırladırdı.Dilçilikdən, ədəbiyyatdan, xüsusilə türkologiyadan gedən mübahisələrdə Aydın bizi necə də zənginləşdirirdi! O həyatiliklə elmiliyi təbii şəkildə özündə birləşdirən bir şəxsiyyət idi! Bizim tanışlığımız beləcə başladı və davam etdi... Mən institutu bitirib doğma kəndimizdə müəllimlik etməyə başladım. Bir müddətdən sonra Aydının Həştərxan həbsxanasında yatdığını eşitdim. Türkoloji düşüncələrinə görə ideoloji təhlükə hesab edilən Aydının Sistem tərəfindən müxtəlif bəhanələrlə həbs olunmasına mənim heç bir şübhəm yox idi. 1975-ci il avqust ayının sonlarında onu həbsdən azad etmişdilər. Aydın nəzarət altında olduğu üçün hələ bir müddət mərkəzdə deyil, kənddə yaşamalı idi. Bəziləri , hətta, vaxtilə ondan əl çəkməyənlər də Aydınla ehtiyatlı davranmağa səy edirdilər. Lakin aradan bir az keçəcəkdi, Aydın özünü dikəltdikcə o adamlar yenidən onun doğmalarına çevriləcəkdilər. Qısası, 1975-ci il avqustun sonlarından bizim tanışlığımız dostluğa çevrildi. Nə yaxşı ki, dostluğumuz heç vaxt qırılmadı. “Şəki fəhləsi”nin 9 oktyabr 1976-cı il sayında haqqımda yazdığı “Qələm dostumuz Vaqif Aslan” adlı yazısı ilə mənim yaradıcılığıma münasibətini bildirdi. Son dərəcə professional səviyyədə yazılan bu yazı ədəbi tənqidimizə gələn yeni nəfəsdən xəbər verirdi. O, bir azdan Bakıya qayıtdı, lakin Ədəbiyyat və Dilçilik İnstitutunda vakant yer olmadığı üçün BDU-nun “Tətbiqi riyaziyyat” fakültəsinə yenicə verilən EHM-lər üzrə ilk proqramçı oldu. Nə qədər paradoksal görünsə də, Aydının riyazi təfəkkürü öz parlaqlığı ilə çoxlarını heyran qoydu. Növbəti il Aydın Ədəbiyyat və Dilçilik İnstitutunda fəaliyyət göstərməyə başladı.

Poema janrının tənəzzül etdiyi bir məqamda Siz Aydın müəllimdən poema yazdınız və poema yaxşı da qarşılandı.Adətən belə yazılar proza formasında olur.Siz nədən poema janrını seçdiniz?

Aydın mənim yaddaşıma səmimiyyət, ərk, istiqanlılıq, müdriklik, insansevərlik, fədakarlıq, dönməzlik rəmzi kimi həkk edilmişdi. Aydın həm də qayalara və daşlara yazılan yaddaş kimi idi. Sadəcə olaraq, onun haqqında mən nasiranə deyil, şairanə düşünürdüm. Aydının yol qəzasında həlak olmasının elini, dilini və yolunu sevənlər üçün nə dərəcədə dözülməz olduğunu gördüm. Sanki bütün Azərbaycan Kiş kəndinə yığışmışdı və Aydını axirət evinə yola salırdı. Mən bu qəfil zərbədən ağrıyan başımı və sızıldayan ürəyimi ovutmaq üçün bayatı çağırmaq istədim. Bir yandan da Aydınla “ölümdaş” (ifadə rəhmətlik İsa İsmayılzadəyə məxsusdur) olan Dilarə xanım Əliyevanın sinəmizə dağ üstündən çəkdiyi dağın yanğısını bayatılarsız soyuda bilmədim. Sadəcə olaraq, bu yanğı heç özüm də bilmədən məni poema janrını seçməyə məcbur etdi. Mərhum ədəbiyyatşünas Yaşar Qarayev dolayı yolla olsa da, “Aydın” poemasına işarə ilə “Q.Yaşar” imzalı yazısını (“Ədəbiyyat qəzeti”, 23 aprel 1993-cü il.) “Epitafiya, yaxud baş daşına oxunan mahnı” adlandırmışdı.

Poemada çox incə yanaşmalar və bəzən də çox sıxıcı anlar olduğu bəlli.Bu poemanı işlərkən nə kimi çətinlikləriniz oldu və sarsıntılar keçirdizmi?

Sizin son dərəcə həssaslıqla verdiyiniz bu suala cavab vermək o qədər də asan deyildir. Mən bu poemanı yazmaq üçün xüsusi vaxt ayırmadım. Mən onu hissə-hissə yaddaşımda yazdım. Sonra vərəqlərə köçürdüm. Bəzən mən onu avazla oxuya-oxuya, bəzən kiminləsə söhbət edə-edə, bəzən də sakitcə xəyala dalaraq, gözlərimi xatirələrimdə və düşüncələrimdə görünən nöqtələrə zilləyərək yazdım. Onun bəzi hissələrini evdə və məktəbdə, bəzi hissələrini isə kənddə və şəhərdə yazdım. 1991-ci ilin yay tətili ərəfəsində mənimlə birlikdə Rusiyanın Ryazan vilayətinin Mixaylov şəhərində kəsbkarlıq edən müəllim yoldaşım Tahir İslamov “Aydın” poemasını gündüzlər yaddaşıma, axşamlar dəftərimə yazdığımın canlı şahididir. “Aydın” poemasını yazarkən qaynar qazan kimi paqqldayan hadisələrin içində əriyib getməmək üçün tez-tez tarixə, faktlara və arqumentlərə üz tuturdum. 1988-ci ildən üzü bəri baş verən hadisələri öyrənir, müqayisə edir, mühakimə süzgəcindən keçirir, sonra da öz təbirimcə ümumiləşdirirdim. Eyni zamanda bu əsəri yazdıqca “İnsanlar baş verən hadisələr barədə necə düşünür?” sualına cavab vermək istəyirdim. Mənim kənd mühitində yaşamağım, kəndimizin şəhər tabeçiliyində olması, bir çox dillərdə nəşr edilən mətbu materiallarla və teleradio verilişləri ilə müntəzəm maraqlanmağım da mənə bu işdə çox kömək etdi. Əsəri yazarkən əsas çətinliyim özümlə bağlı oldu. Mən hadisələrə və hadisələrin axarında zamana namuslu baxışın tərəfdarı olduğum üçün dediyim sözdə və yürütdüyüm fikirdə obyektiv olmağa çalışdım. Bəzən son dərəcə çətinliyə düşdüyüm məqamlar da olurdu ki, fikrimin ifadəsi üçün çıxış yolu tapmayanda sarsılırdım.Qorxurdum ki, haradasa tutduğum yanlış bir mövqe gələcək qarşısında məni gözükölgəli edər. Tarixi-siyasi, ədəbi-sosial, lirik-emosional, epik – analitik yanaşma tələb edən bir mövzuya girişmək, əlbəttə ki, çox məsuliyyətli və çətindir. Elmdə və siyasətdə xalqını ləyaqətlə təmsil edən Aydın fenomeninə olan heyranlığım mənə bu çətinlikləri unutdurdu. Bir də o zaman ayıldım ki, gördüm, əsəri yazıb qurtarmışam.

Sizin yaddaşınızda ilişib qalan poemaya daxil olmayan və “gərək bunu da yazaydım”- deyə bir vəziyyəti sonradan yaşadınızmı?

(Davam edəcək)

Tofiq ABDİN

525-ci qəzet.- 2013.- 21 dekabr.- S.23.