Məhəmməd Əmin Rəsulzadə- Əsərləri

(1917-aprel 1918)

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın qrafikasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi Şirməmməd HÜSEYNOV

Transliterasiya redaktorları:

professor Şamil VƏLİYEV, elmi işçi Samir MİRZƏYEV

IV cild

Vilsonun ikinci notası həqqində

Almaniyanın keçənlərdə sülh təklifilə yaydığı çıxışı hala kəndi izini itirmədən davam ediyor. Bu sütunlar üzərində dəfələrlə zikr olunduğu vəchlə, hər nədənsə bu dəfə meydana atılan “sülh sözləri” hənuz ortalıqda dönub dolaşmaqdan toxtamıyor. Bunun ayrı bir məna və nüfuzu olmalı ki, zahirən dəfələrlə rədd edilmiş kibi göründügü halda diplomasi aləmi həqiqət halda yenə bundan qəti surətdə əl çəkmək qərarını verəmiyor. Həm nəhayətə qədər verməsə gərəkdir. Şübhəsiz bu qədər müdhiş və sürüklü müha-ribənin barışması da pək qısa bir zamanda vaqe olamayıb uzun-uzadı çəkişmələr, çalışmalar, güləşmələr sonunda ancaq nəticəpəzir ola biləcəkdir. Zira imdiki müharibə ilə bütün ilə bütün dünyanın qəbzeyi-idarəsini əllərində tutan ən müəzzəm, ən mədəni və sətvətli dövlətlərin, millətlərin müqəddəratı bağlanmışdır. Bunun üçün bu vəqtə qədər ölüm-dirim məsələsi doğurmuş olan bir güləşmədən kolay-kolay çəkilmiyəcəgi məlumdur. Hələ Balkan və İtaliya müharibələri belə müsalihə (mütarikə) açılmaqla barışıq bağlama vəqtinə qədər xeyli uzun zaman çəkilmiş idilər. Halbuki o müharibələr heç bir tərəfin istiqbalını qəti surətdə ortaya qoymamış idi. Böylə olduğu halda iki tərəfin mütarikə başlaması ilə barışması arasında pək mühüm bir zaman keçmək icab etdi. Bu müharibədə isə hənuz barışma degil, tuqtaşma (mütarikə) üçün belə bir çarə və bir vəsilə tapılamıyor. Bunun barışması isə bundan daha uzun-uzadı çəkişmə və tartışmayı icab edəcəkdir. Əlbəttə, imdiki müharibənin davamı və həqiqi mahiyyəti öylə açıq bir nöqtəyə gəlmişdir ki, iki tərəfin bu xüsusda daha nə fikirdə olduğunu və qəti olaraq nəyi tələb edəcəgini ögrənmək üçün uzun-uzadı dil yormağa ehtiyac görülməsə gərəkdir. Bunun üçün ibtida bir toqtaşma əsasları qərarlaşsa bundan sonra barışma üçün uzun söyləşmənin lazım gəlməyəcəgi də pək mümkündür. Ancaq məzkur səbəblərə görə iştə, bu toqtaşma əsasları tapılması qayət çətin və qayət ciddi bir məsələ təşkil ediyor. Uzun-uzadı çəkişmə icab etsə, gərək dedigimiz və vaqeən bu çəkişmənin davamını gördügümüz keyfiyyət bundan iləri gəlməkdədir.

Almanların birinci notası ilə Amerika rəisi-cümhuru Vilsonun sülh təklifinə gərək müttəfiqlərin və gərək Almaniya ittifaqdaşlarının nə kibi ruhda cavab verdigi oxucularımızın yadındadır. Fəqət bu cavab nə ruhda olsa-olsun, müşarileyh rəis Vilson bu uğurda diplomasi təşəbbüsdən hənuz geri durmamaqdadır. Şöylə bu günlərdə müşarileyh yenə uzun bir təbliqnamə nəşr edib mühariblər cavablarından və hüquq və həqqaniyyət mətləbləri iddia edildikcə hanki təriqlə barışmaq mümkün və lazım olacağından bəhs ediyor. Vilsonun dediginə görə bəni-bəşərin və bəşəriyyəti təşkil edən böyük-kiçik millətlərin artıq hürriyyət və səadətlə yaşamaq vəqti gəlmişdir. Böyük millətlərin kiçik millətləri, güclü xəlqlərin gücsüzləri əzib, çeynəyib əsrlərdən bəri özlərinə qul və əsir etmələrinə yer üzündə qanlı və qaranlıq zülm və vəhşət hökm sürməsinə xitam verməlidir. Artıq bəşər balaları gərək öz məmləkətlərində və gərək digər millət və məmləkətlərin vəhşiyanə təcavüz və təsəllütləri nəticəsində bu qədər naməlum min sənələrdən bəri güc və ixtiyar sahiblərinin əllərindən cəhənnəm əzabları, dəhşətli vəhşətlər çəkmiş, bu qədər müddət qanlı yaşlar tökmüş, cahanın cəmi bəla və fəlakətlərinə bu üzdən düçar olmuş, ağlamışdır, sızlamışdır, bu qədər yetər, bəsdir. Yer üzündə həqq və hüquq, həqqaniyyət və həqiqət, mədəniyyət və hürriyyət istənilərsə – artıq bəşər övladının bir-birilə insaniyyətcə hərəkət etməsi və yer üzündə vəhşilik və əsarət degil, insaniyyət və hürriyyət hökm sürməsi gərəkdir. Naməlum əsrlərdən bəri bəni-bəşər susadığı, təşnəsi olduğu şey – budur. Təzəllüm və qüvvətdən iləri gələn dəhşətlərin, ağırlıqların dərəcəsi nə qədər olduğunu mühariblər artıq ölçməlidirlər. Çünki bunun nə olduğunu öz arxalarında hiss etdilər. Başqasından, gücsüzlərdən soruşub xəbər almaya artıq lüzum yoxdur. Əskidən bəri təqib olunub gələn “gücsüzü əzmək” və kəndisi dünyaya sahib olmaq, başqaları dilsiz, əqlsiz bir əsir və iş heyvanı etmək və bunun sayəsində kəndiləri “mədəni”, “tərbiyəli”, “nəzakətli” və rahətli və daha bilməm kim olmaq politikasından vaz keçməlidir. Bu politikanın ayı politikası, bir yırtıcılıq siyasəti olduğu artıq Avropaya – mühariblərə məlum olmalıdır. Binaənileyh imdiki müharibəyi bitirməkdən məqsəd həqiqət və həqqaniyyət demək isə – həqqaniyyət budur, insaniyyət bunu təqaza ediyor.

İştə, Vilsonun bu dəfəlik mühariblərə tapşırdığı təbliğnaməsinin məzmunu başdan-başa bu ruhdadır. Bu yüksək məqsədi-əqsayi, bu amali-zikəmal təqib ediyor. İnsan hissilə hisslənən və “insan olmaq” arzusu bəsləyən cümlə bəşər balasının bu təbliği kəmali-təbriklə təbrik edəcəgi və əmaq ruhundan təşəkkürlə alqışlayıb qarşılayacağı şübhəsizdir. Fəqət əsrlərdən bəri başqaların qanı ilə bəslənməgi adət edən canavar təbiətli, yırtıcı xislətli olanlar – əlbəttə, bunu məqbul görəməzlər.

Vilson təbliğnaməsinin ehsasinə, qayei-kəmali-insaniyyətə aid olan cəhəti və məzmunu və onun könüllərə ilqa etdigi təsiri budur. Fəqət bir də şu Avropanın “həqiqət hal” (real) dedigi maddi və materyalnı bir cəhəti var ki, bu cəhətin zaviyeyi-nəzərindən baxıldıqca təbliğin nasıl görüləcəgi və hətta görülməgə başladığı iləridə ayrıca bir bənd ilə mütaliə edilsə gərəkdir.

“Açıq söz”, 15 yanvar 1917, №377

Qəbz – tutma, ələ alma

Sətvət – qüdrət

Təsəllüt – ağalıq etmə

Təzəllüm – zülm və təcavüzdən

şikayət etmə

Əmaq – dərin

Vilson nitqinin ikinci cəhəti

Bu günlərdə Amerika rəisi-cümhuru Vilson müharib dövlətlərin hökumət nümayəndələrinə təkrar birər nota vermiş və bu nota ilə bərabər kəndisinin Amerika məclisi-əyanında söylədigi xitabəsinin mündəricatını da əlavə qılmış idi. Müşarileyhin mühariblərə verdigi notasının mündəricatı bu dəfə elan qılınmadı. Buna görə mətbuat hənuz bu xüsusda bir şey bəyan edəmiyor. Yalnız şu qədər var ki, müttəfiqlərin bu dəfəki Vilson notasına cavab vermiyəcəkləri teleqraf xəbərləri cümləsində bildiriliyor. Bundan böylə bu notanın nədən ibarət olduğu naməlum qalıyor. Amma nota ilə bərabər təbliğ etdigi xitabəsinin məzmununu və anın ilqa etdigi təsiratı dünki nömrəmizdə müxtəsərən və zimnən yazmış idik. Fəqət xitabənin o qismi – yalnız insaniyyətpərvəranə ehtisasət üzərinə bina olunan və yalnız böylə hislərdən nəbiyan edən mülahizələr idi. Qaldı ki, xitabənin əhvali-hazirənin həqiqətinə (realnı xüsuslarına) təəllüq edən cəhətinə gəlincə, əlbbəttə Vilson tərəfindən bəyan olunan arzular imdiki əhval və vüquat qarşısında o qədər ciddi bir təsir verməsə gərəkdir. Çünki irq və milliyyət mübarizəsi üzərinə bina olunan materyalnı siyasət və mənfəət bu kibi ehtisasi şeylərə o qədər qulaq vermiyor. Əkrdə insanlar başdan-başa fənafüllah bir filosof olsalardı, yer üzündə yalnız üxüvvəti-bəşəriyyə məqsədlərini təqib etmək mümkün olsa idi, bəlkə bunu ciddi surətdə hesaba almaq icab edərdi. Hasili:

“İnsan mələk olsa idi,

Cahan cənnət olardı”

Fəqət heyhat ki, bu günə qədər bəni-bəşər arasında “əzməyən-əzilir” düsturu hökm sürüyor və bunun üçün insanlar da bu düsturdan qorxaraq “özü əzilməmək” üçün ibtida “başqasını əzməgə” çalışıyor. Bunun üçün şeytanın əməlini şaşırdacaq siyasətlər, məharətlər, fərasətlər sərf olunuyor, cəhənnəmi qorxudacaq dərəcədə atəş püskürən silahlar, toplar, qələlər, dired notlar və daha kim bilir nə qədər və hanki bəşərin doğurduğu şeylər meydana çıxarıyor. Bu gün gördügümüz bütün bu müdhiş siyasətlər, bu siyasətlərin doğurduğu müdhiş qan və atəş tufanları – cümləsi bundan, bu düsturun hikmətindən, yaxud bu hikmətin dəsturindən və hər halda bunun təzəlzül tapdığı hökmündən iləri gəliyor. İndi insanlar, insanların təbiət və tinəti bu hökmü dəyişməgə, dəyişdirməgə qadir ola biləcəgini – “əzməyən əzilər” düsturu yerinə “əzməyən əzilməz” hökmünü iqamə etməgə və bütün cahan üçün “heç bir kimsə əzməsin əzilməsin” düsturunu hökmran etməgə çarə və imkan tapacaqmı? iştə, bu məsələ həll olunsa Vilsonun da, digər çox “insan oğlu insanın” da amali-aliyyəsi hasil olur. Yırtıcılıqda misli olmayan “bəşər balası bəşər” olaraq dəryalarla qan və atəş tufanları qoparmazlar. Fəqət Darvinin kəşf etdigi laintinahi mübarizədən ibarət olan “qanuni-təbiət” və buna bir düstur şəklini verən Nakiyavelin “siyasət prinsipi” hökmünü qeyb etmədikcə, təbiət məxluqatında başqa əsaslar hökm sürmədikcə bu məqsədlərin, bu ali amal və arzuların yer üzündə hasil olmasına imkan görülməsə gərəkdir. Avropanın həqiqət hali-siyasəti (realnı politikası) bu nöqteyi-nəzərdən iş yürütüyor və bunun üçün imdilik hiss və xəyal aləmində dolaşan amal və arzular yerinə həqiqi mənfəət və məqsədini təmin üçün şimdilik müdhiş siyasətlər dolabını çevirməgə və bu üzdən şimdiki müdhiş boğuşmaları törətməgə lüzum görüyor. İştə, həqiqəti-hal demək budur.

Vilson təbliğnaməsini bu zaviyədən mütaliə edən mətbuat təbliğnamənin hiss və arzu almaq həsəbilə gözəl olduğunu bəyan ediyorlar isə də, anın həqiqəti-hala yanaşmasına şübhə ilə bakıyorlar.

Çünki anın qövldən-felə gəlməsi təbiyyət və bəşəriyyət aləmində başqa düsturun hökm sürməsinə vasitədir.

Bundan böylə Vilson bu dəfə Amerika əyan məclisində söylədigi şu xitabəsi büsbütün təsirsiz keçməyəcək olsa da belə, ancaq bir məmləkətin hökmdarı tərəfindən bəyan olunan amal və arzu olmaq həsəbilə fövqəladə qiymətdar bir vəsiqeyi-tarixiyyə və insaniyyətpərvəranə olub qalmaqda başqa bir səməreyi-ciddiyyəsini göstərməsə gərəkdir. Zatən bunu müşarileyhə kəndisi də “hökmdar sifətilə yapılmış birinci hərəkət” deyə qeyd edərək təşəbbüsünün mahiyyət və qiymətini təyin eliyor.

“Açıq söz”, 16 yanvar 1917, №378

Zimnən – yeri gəlmişkən

Ehtisas – hiss etmə, duyma

Zaviyə – bucaq

Təzəlzül – sarsılma, zəlzələyə düşmə

Tinət – xasiyyət, maya

İnfial – iztirab

Tənfir – nifrət

“Açıq söz” idarəsindən

Hacı Zeynalabdin Tağıyev cənablarının sabiq İsa bəy Aşurbəyli cənabları idarəsində olan “Kaspi” mətbəəsini aldığımızdan yaxında “Açıq söz”ün təbini icramızda olan mətbəədən oraya keçirəcəgiz. Sabiq “Kaspi” mətbəəsindəki nəfis hüruflar və bilxassə hüruf tərtib edən makina vasitəsilə tərtib və təb olunacaq qəzetəmizin nəfasəti bittəbii artaraq imdiki halda görülən texnika nəfasətləri tamamilə rəf olunacaqdır. Kağız xüsusunda gördügümüz tədbirlər dəxi müvəffəqiyyətlə nəticəpəriz olursa “Açıq söz” cəsamətincə də böyüyəcəkdir.

Yeni aldığımız bu mətbəədə türkcə, farsca, ərəbcə və rusca hər növ mətbəə sifarişləri qəbul olunub münasib qiymətlərlə işlənəcəkdir.

“Açıq söz”, 17 yanvar 1917, №379

“Millətlərin təmini-hüquq” məsələsi

Məlum olduğu üzrə müharibə ibtidasından bəri müttəfiqlər diplomasi nümayəndələri hər ittifaq düşdükcə müharibədən təqib olunan, əməl və məqsədlər xüsusunda müxtəlif nitqlər söylədilər, bəyanatda bulundular. Hökumət nümayəndəsi olan bu diplomatların sözləri yalnız mənsub olduqları məmləkətin daxilində deyil, hətta bitərəflər məmali-kində böyük, kiçik millətlər arasında belə fövqəladə bir diqqətlə dinləniyor; hər kəlməsi, hər cümləsi dərin bir maraqla təqib olunub, hər mənaya təvil və təfsir edilirdi. Bu sözlərdən kəndilərinə ümidli və müvafiq birər kəlmə və cümlə tapan millətlər pək ziyadə xoşlanıyor, gələcəginə əməl, xəyal bəsliyordu.

Fəqət bu nitqlərin özləri üçün “son qərar müztəribəsi” olduğunu anlayanlar da ən dərin könüllərindən infialə gəliyor, tənfir və ğələyan ediyordu. Çünki onlar üçün bu nitqlər bəşər vicdanının qəbul edə bildigi yalanlardan ən çirkini, ən qarası və mənfuru kibi gəliyordu.

Hasili bu nitqlər ya öylə, ya da böylə bütün cahan əfkarında böyük təsir yapıyorlardı.

Bu təsirin səbəbi isə şu nitqlərin hər birində, hər dəfəsində: “imdiki müharibədən məqsəd bir çox digər gözəl mətləblərlə bərabər Avropada ufaq millətlərin hörmət və hüququnu təmin etməkdir” – deyə zikr edilməsidir. Bu “məqsəd” bütün Avropa diplo-matları ilə bərabər, son günlərdə sülh təklifi ilə meydana çıxan Amerika rəisi-cümhuriyyəti Vilson dəxi ətrafı ilə təkrar və təkid elədi və hətta Polşa həqqində açıqdan-açığa surəti-məxsusidə “idareyi-lisan” edərək, “Lehistanın təmamiyyət və istiqlalı təmin olunmalıdır” – dedi.

Bu gözəl söz və arzuların bir tərəfdən məhkum millətlər, o cümlədən polyaklar üçün nə qədər müqəddəs və ali bir mətləb təşkil edəcəyi və binaənileyh onlarda nə qədər məhzuziyyət və ümid doğuracağı məlum olduğu kibi, digər tərəfdən bu sözləri “Russkiye vedomosti” qəzetəsi “Türkiyə üçün bir cənazə nəğməsi”dir – diyor. Bunun mənası odur ki, Vilsonun istədigi vəchlə məhkum millətlərin hürriyyət və hüquqi-həyatı, istiqlal, inkişaf və tərəqqiyyati-mədəniyyəsi verilərsə Türkiyə əlində olan cümlə millətlər bu hüququ alacaq və Türkiyə tabeəsində daha kimsə qalmayıb, bu dövlət öz-özündən ölmüş olacaq deməkdir.

Binaənileyhə Vilson sözlərinin təsiri orada başqa dürlü olmaq lazım gələcəkdir

Bu surətlə bütün Avropa ilə bərabər Amerika cəmahiri-müttəhidəsinin də müharibə həqqindəki fikir və məqsədi məlum olmuş, bəyan edilmiş oluyor. Şu günlərdə Yaponiya baş vəziri dəxi eyni ilə millət məclisində bunun kibi ətraflı və əsaslı bir bəyanatda bulundu və bu bəyanatında nəfsi-Yaponiyanın müharibədən təqib etdigi amal və mənafeyini Av-ropanınki ilə bərabər və onunla əlaqədar qılaraq Çin məmləkətinin təmamiyyət və istiqlalı təmin və mühafizə olunması həqqində qəti və açıq ibarələr kullandı. Binaənileyhə Çinin dəxi istiqlalı və təmamiyyəti əlbəttə Yaponiya iradəsi tərəfindən təmin edilmiş və onun mühafizə və təmini də Yaponiya iradəsi öhdəsinə qəbul qılmış oluyor. Demək ki, Ki-tayın da həqqi-istiqlal və təmamiyyəti yapon diplomatının qəti və sərih lisanı ilə təsdiq edildi.

Bundan belə Avropa və Asiya Şərqindəki böyük-kiçik, güclü-gücsüz millətlərin həqqi-həyat və hürriyyəti-milliyyəsi, tərəqqiyyati-mədəniyyəsi həqqində Avropanın, Amerikanın, Yaponiyanın fikir və məqsədləri bəyan edilmiş, eşidilmiş oldu. Fəqət bütün bu bəyanatların, nitqlərin ibarəsinə, məzmununa diqqət edilsə görülər ki, burada mətləb “Avropa” kəlməsi ilə qeyd olunmaqdadır. Müharibə ibtidasından bəri söylənən nitqləri mütaliə ediniz, mütləqa orada bu kəlmənin qeyd edildiyini, bu dəfə də “Avropa mədəniyyəti, Avropadakı ufaq millətlərin hürriyyət və hüququ” mövzui bəhs olunduğunu görəcək-siniz.

Vilsonun nitqi dəxi bu meyildə olduğu xüsusilə Polşa həqqində sərahəti bəyan edildiyi məlumdur. Lakin fövqəladə diqqət ediləcək burasıdır ki, bütün bu qədər nitqlər və sözlərdə “Şərq əqvamı” və xüsusən “Orta Şərq millətləri, milliyyətləri” həqqində bu gü-nə qədər bir kəlmə ilə olsun “ifadeyi-məram” edilməmişdir. Şu qədər təkrarlanan nitqlərdə, bə-yanatlarda bu nöqtəyə aid bir “kəlmə” olsun söz tapılmayacaqdır... Bundan yalnız Yaponiya baş vəzirinin Çin həqqində söylədigi bəyanat və təminatı müstəsnadır. “Orta şərqlilər” həqqində bu da – bir kəlmə zikr etməmişdir.

Əcəba, bu diplomatlarca Orta Şərqdə hüquq və hürriyyəti-mədəniyyəsi təminə möhtac bir millət yoxmudur?...

“Açıq söz”, 19 yanvar 1917, №381

Müztərib – məchul, dolaşıq

Bir tərcümanın hekayəsi

– Vəqtilə bir gurultuya səbəb olmuş tərcüman Petrovun dögülüşü mühakiməsinə başlanacaqdır. – teleqraflardan.

1911-də, ya 12-də idi. İran paytaxtı bütün ciddiyyətilə çalışıyor, nə cür olsa da “təmini-istiqlal” etmək istiyordu. Məclisi-Milli İranın yeganə xilasını 1907-ci ildə bağlanmış rus-ingilis etilafı “tövründən” qurtarmaqda görüyordu. Bunun üçün iranilər məmləkəti Avropa üsulu ilə islah eləmək diliyor və bu islahı üçüncü qüvvətli bir avropalı əl vasitəsilə gördürməgi müvafiq buluyorlardı. O zaman açıqdan-açığa Almaniyaya müraciət mümkün degildi. Çünki Almaniyanın yalnız adı İran diplomatiyasını alt-üst etmək imkanında idi. Çarə yalnız İran degil, Avropa məsələlərində belə siyasətən bitərəf olan məvarai-mühit hökumətinə, Amerika dövlətinə müraciət etməgə qalmışdı. Qısa kəsəlim; müraciət olunmuş. Mister Şuster ilə 5 müavinindən ibarət Amerika maliyyə heyəti Tehrana göndərilmiş idi. Fin cəzirələrinin ümuri-maliyyəsini nizamə qoymuş amerikalı Şuster bir yan-dan təcrübəsinə, digər yandan da Amerika dövləti tərəfindən göndərildiginə güvənərək İranı tamamilə müstəqil bir dövlət tələqqi eləmiş, o surətlə işə başlamışdı. Bütün İran əfkari-amməsi, məclis vəkilləri, siyasi firqələri, mətbuatı dəxi özünə yari-havadar görüncə amerikalı ciddiyyəti ilə islahata girişmişdi. Fəqət zənn etməmişdi ki, böylə bir hərə-kətə əvvəlcə İranın maliyyat verməgə ögrənməmiş xanları, sonra da öz məmləkətinə qarşı ihanət etmək qəsdilə əcnəbi himayəsinə girmiş təbəələri qarşı gələcəklərdi... Yuxarıda dögüldügündən bəhs olunan tərcümanı da hesaba almamışdı.

İştə, sizə bir hekayə: amerikalı maliyyə müstəşarının əmrilə İran jandarmaları rus hi-mayəsində olan bir iranlıdan

vermək istəmədigi maliyyatı almaq üçün gedirlər. Bu əsnada məzkur mövqedə bulunan tərcüman Petrova rast gəlirlər. Amerikalı böyüklərinə güvənən jandarmalar nə cür hərəkət ediyorlarsa – burası ixtilaflıdır – ediyorlar. Fəqət Petrov kəndisinin jandarmalar tərəfindən “təhdid” olunduğunu iddia edər. Konsul şikayət başlar. Səfarət protesto edər. Şuster tərəfindən konsulxana tərcümanı Petrova tərziyə ve-rilsin – deyə məsələ çıxar. Şuster tərziyəyi verməz və konsulxanənin xilafına olaraq vergidən qaçan İran təbəəsinin əmlakını müsadirə etdirər. Məsələ çətinləşər. Tehranda həll olunmayan bu məsələ Petroqrada həvalə olunur. Petroqraddan ultimatum gələr. Ya Şuster İrandan çıxmalı, yainki Qəzvindəki rus ordusu Tehran üzərinə yeriyəcək. Tehranı həyəcan bürür, mitinqlər, nümayişlər icra olunur. Qadınlar belə Məclisi-Milli qabağına gəlib “məxli-şərəf” bir tələbə təslim olmamağı təklif edirlər. Günlər həyəcan içində keçib ürəklər qorxudan titrər. Nəhayət, tərcüman Petrov qələbə çalır. Ultimatum qəbul olunub mister Şuster “şələ-küləsini” yığıb təkrar Nyu-Yorka səfər edir.

Mister Şuster “kor-peşiman” Amerikaya azim olduqdan sonra Petrov da qalibiyyətindən nəşət edən bir şətarət və qürurla müvəqqəti bir istirahət üçün vətəninə qayıtmaq məzuniyyəti alır.

Məlum a, qalib bir “diplomat” sifətilə övdət edən Petrov ehtimal ki, vətəninə övdət edərkən kəndisinin parlaq surətdə istiqbal ediləcəyini düşünüyor və ona görə də hər tərəfə tam bir qürurla göz salıyordu. Dəmir yolunda gedirkən jandarmalara rast gəliyor. Başqaları ilə dürüst rəftar edən “nizam hamilərinə” öz yanında diyordi ki, “çox da gərdəninizi çəkməyin, bilsəniz ki, məndə nə qüvvət var, o zaman hamınız dik durar, bəni min təzimlə ötürərsiniz”. Bəzən yerlərdə kəndisinə qarşı “dik durmayan” jandarmalara təsadüf edincə, “yəqin ki, İran jandarmalarının başına fəlakətlər açan adam olduğumu bilmiyorlar” – deyə keçiyor, öz əhəmiyyətini idrakla təsəlli buluyordu.

Get-gedə Petrovun bu “təsəlli”si əlindən getməyə başladı. Rusiyanın içərilərinə getdikcə baxdı ki, kimsə ona əhəmiyyət vermiyor. “Sahib” – deyə ona kimsə xitab etmiyor. Əllərini sinələrinə qoyub təzim edənlər o yana qalsın; boş şapka çıxarıb salamlayan da yox. “Tver” movqufundakı halı isə bəlkə yuxusunda da görməmişdi. Kontroluyor gəliyor, bilet istiyor, Petrov sahibin əli cibindən bir az gec çıxıb, bir də dili Tehran adətilə bir az amiranə dolaşınca “qoçum” jandarmalar “şapalağı” hazırlıyor və hərifin “diplomatam” dediginə baxmayaraq o ki lazımdır (yainki lazım degil) vururlar. Öylə vururlar ki, imdi də əks-sədası bütün Rusiya üfüqündə görülüyor və böyük dünya müharibəsinin gurultuları arasında belə özünə bir mövqe işğal edib duruyor.

Əvət, bir tərcümanın hekayəsi böylə olmuşdur. Xaricdə “6 min illik” bir dövləti tir-tir titrəmiş ikən, daxildə “soqqur” jandarmaların əlində zəbun olub qalmışdır...

Həm dögülmüş, həm də – daha bədtəri – “vəzifələrini ifa əsnasında hökumət məmurlarına müarizət” maddəsilə ittiham olunmuşdur...

M.Ə.

“Açıq söz”, 23 yanvar 1917, №384

İanət – kömək etmək

Şətarət – şənlik, şuxluq

İbtidai təlim məsələsi

İsa Mirzə Yenikeyev cənabları tərəfindən seminariyalar layiheyi-qanuniyyəsinə daxil etdirilən bir “popravka”nın lilfeil əhəmiyyəti varmı-yoxmu kibi taktik məsələsi üstündə fraksiya əzaları arasında mövcud olan ixtilafi-nəzər “fraksiyada ibtidai təlim rusca olsun deyənlər varmış” şayəsi şəklində bütün Rusiya müsəlmanlığını dolaşdı və hər tərəfdə böyük bir tufani-etiraz doğurdu. Volqa Boyundakı müsəlman şəhər və qəsəbələrindən protesto teleqrafları yağıb millətin bu arzui-milliyyəsini “münkir” olanlara “nifrətlər” izhar olundu. Krım, Qafqasiya mətbuatı dəxi daxil olduğu halda bütün Rusiya mətbuatı həyəcana gəldi. İstizah istədi. Rusiya türklügünün milli və həyati məsələdə bu qədər həssas və mütəbəssər olduğu şübhəsiz ki, şayani-təqdirdir. Fəqət eyni zamanda fraksiya əzaları həqqində bu qədər bədbin olub söylənən sözlərə bilatəəmmül bavər etmək dəxi aramızda etimadi-siyasiyyə yoxluğuna dəlalət edər ki, şayani-təəssüfdür. Həyati-ictimaiyyədə hər biy şey nəzəri-tənqidlə görülmək əsldir. Fəqət bir müəssiseyi-milliyyəyi tənqid dəxi məzkur müəssisədən tələbi-itminan etmək demək degildir. Doğrudur, “ilan vuran ala çatıdan qorxar” deyərlər. Fəqət bu vəqtə qədər başqa xüsuslarda ayağımızı ilan vurmuşsa da, fraksiya heyəti tərəfindən amali-milliyyəmizin sancıldığı görülməmişdir. Ətalət, işsizlik, bacarıqsızlıq olmuş. Fəqət imdiki halda qəzetələrdə aləmə yayılmış vəqə misalında, xəyanəti-milli dərəcəsində bir xəta heç bir zaman fraksiya heyəti tərəfindən işlənməmişdir, işlənə bilməz də.

Adları, ibtidai təlim rusca olsun sözünün (qailləri) söyləyənləri kibi rəvayət olunan məbuslar kəndilərinə verilən bu istinadı qəti surətdə təkzib etdikdən və fraksiya ilə Büro heyətinin dəxi təlimi-ibtidai həqqində iki rəy ola bilməyəcəginə aid bəyanları qəzetələr vasitəsilə nəşr olunduqdan sonra mətbuat bir növ istirahət buldu; “Əlhəmdülillah milli ideal əleyhində bulunmuş məbuslarımız yoxmuş” dedi. Fəqət bir məsələ hənuz zehnləri işğal edib durmaqdadır. Əcəba, fraksiyanın ibtidai təlim həqqində əsaslı nəzəriyyəsi nə yoldadır? Təlimi-ibtidai mövzuində fraksiya müəyyən bir qərara gəlmişmi? İmdi mətbuatdan bir qismi bu cəhətin fraksiyaca aydınlaşdırılmasını iqtiza ediyor. Şübhəsiz fraksiya heyəti və yainki yanındakı bürosu bu kibi istizahlara əhəmiyyət verir. Fəqət keçən il Büro tərəfindən Büro və fraksiya həyatı həqqində milli mətbuata təbliğ edilən “məlumat” bir kərə nəzərdən keçirilərsə, orada bu “müşgülü” həll edəcək cavablar bulunur.

Bizdə təlimi-ümuminin iki tərəfi vardır. Birisi xüsusi surətdə öz xərcimizə saxlanan məktəblərimizdir. Digəri də dövlət xərcinə açılan şkolalar – ruski-tatarskilərdir. Birincilər milli proqramla aparıla bilər, fəqət hüquqsuzdur. İkincilər hüquqlu isələr də proqramları milli degildir.

Mətbuat təlimi-ümumi layihəsi münasibətilə fraksiyanın bu iki xüsusda nə kibi müəyyən nəzəriyyələr bəsləməkdə olduğunu bilmək istiyor. Fəqət bizcə fraksiyanın bu xüsusdakı nəzərləri qeyri-müəyyən degildir. Onların bu xüsusdakı nəzəri eyni ilə mətbuatın və milli məhfillərin nəzəridir. 1916-cı ildə martın 15-də iniqad edən Q.Duma məclisində məarif nəzarətinin gəlir və çıxarı müzakirə olunduğu əsnada müsəlman fraksiyası naminə İsa Mirzə Yenikeyev tərəfindən müsəlmanların məarif ehtiyacı həqqində dumaya qarşı oxunan bəyannamədə ibtidai təlimin ana dilində olması tələb olunuyordu.

Məarif məsələsi Büro ilə fraksiya iclaslarını da məşğul etmişdir. Keçən sənə Büro həyatından müntəzəm surətdə mətbuata təbliğ olunan məlumatlarda məarifi-ümumiyyə xüsusunun bilxassə mütaliə və müzakirə olunduğu bildirilərək məsələn, 15 iyul tarixilə qəzetəmiz vasitəsilə nəşr olunan böylə təbliğatnamələrdən birisində hazırda mövcud ruski-tatarski məktəblər həqqindəki məruzəyi dinlədikdən sonra bütün Büro və fraksiya əzasının bu məktəblər əleyhində olduqları görünüyor.

Fraksiya və Büro naminə vaqe olan digər bəyanat dəxi diqqətlə nəzərə alınsa fraksiyada təlimi-ümuminin ana dilində olması həqqində müəyyən və sərih bir qərar yoxdur deməgə dil varmaz.

Fəqət bununla bərabər madam ki, ortaya böylə bir istizah atılmış və bu xüsusda Büro ilə fraksiyanın təfsilli bəyannaməsinə ehtiyac görülmüşdür, lazımdır ki, fraksiya bu xüsusa əhəmiyyət verərək məsələyi bütün cüziyyatı ilə həll edəcək bəyanatda bulunsun.

Təlimi-ümuminin ana dilində olmasını tələb etməkdən əlavə bu təlimin nə kibi məktəblər vasitəsilə təmini məsələsi var ki, bu xüsusda da fraksiyanın müəyyən nə kibi bir qərarda olduğu tamamilə anlaşılmalıdır.

Bu xüsusda ayrı bir məqalədə.

M.Ə.

“Açıq söz”, 27 yanvar 1917, №388

Mütəbəssər – uzaqgörən, itigörən

Etminan – inam

Təəmmül – mülahizə, ümumiləşdirmə

Bavər – etimad, inam

(Ardı var)

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2013.- 2 fevral.- S.26-27.