Azərbaycan ədəbi dilinin üslubiyyatına bir töhfə

Bakı Dövlət Universiteti jurnalistika fakültəsinin elmi işlər üzrə dekan müavini , filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Sevinc xanım Əliyeva Respublikamızın elmi ictimaiyyətini, jurnalistləri, ümumən müasir Azərbaycan ədəbi dilinin üslubiyyatını öyrənən və ona maraq göstərən mütəxəssislərini, tələbələrini öz yeni kitabı ilə sevindirdi. “Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin mətbuat üslubu” adlanan dərs vəsaiti müasir dövr mətbuatının ən mühüm və aktual dil və üslub problemlərinə həsr olunub. Vəsaitdə qəzet səhifələrindən toplanmış zəngin faktik materialdan əlavə “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı, Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu və “Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunun tətbiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı da öz əksini tapmışdır.

Vəsait “Giriş”, 12 mövzu, “Nəticə” və əlavələrdən ibarətdir. Hər mövzudan və hətta “Giriş”dən sonra ədəbiyyat siyahısı və seminar üçün konkret suallar verilir. Bu mövzularda üslubun mahiyyəti açılır; publisistik, epistolyar, fərdi üslublar konkret nümunələr əsasında şərh olunur. Beynəlxalq Ana dili günü və “Azərbaycan dili” termini ətrafında aparılan müzakirələrə xüsusi yer verilir. Müəllif öz münasibətini bildirərək çox gözəl və düzgün yazır ki, anaya məhəbbət dilə münasibəti formalaşdırır, dilə məhəbbət isə Vətən sevgisi deməkdir. Gərəkdir ki, hər kəs öz doğma dilində mükəmməl və səlis danışmağı bacarsın.

Məlumdur ki, mətbuat dilində qrammatik normalar mühüm məsələlərdən biridir. Ona görə də müəllif bunu xüsusi qeyd edir və müxtəlif mətbuat səhifələrindən götürülən faktları leksik, morfoloji və sintaktik səviyyədə çox ciddi formada şərh edir və tez-tez təsadüf olunan səhvləri aşkar edir. Sevinc xanım çox haqlı olaraq göstərir ki, mətbuat dilində bəzən təəssüf ki, sözçülük nəzərə çarpır. Məna və mətn ilə əlaqəsiz bir sıra artıq sözlər cümlələrə əlavə yük olur, fikrin ifadəsinə və oxucuya çatdırılmasına heç bir xidmət göstərmir. Bəzən belə sözlər trafaret, şablon ifadələrin daxilində özünü göstərir, bəzən də müəllifin diqqətsizliyi və ya dilə, sözə etinasızlığı nəticəsində mətbuatda özünə yer tapa bilir. Sevinc xanım belə misalları şərh edir və bu vəziyyətdən çıxma yollarını konkret və məntiqi formada göstərir.

“Müstəqil mətbuat və ədəbi dil normaları” mövzusu xüsusi maraq dogurur. Burada qəzet mətnlərində məntiq və məna səhvləri, söz, ifadə, termin yaranma səbəbləri, alınma sözlərin işlədilməsi, artıq sözlərin mətbuat materiallarına ciddi xələl gətirməsi, abzas, cümlə daxilində eyni sözlərin təkrarı kimi ciddi məsələlər öz düzgün həllini tapır.

Mətbuat dilində sintaktik kateqoriyaların, dialekt sözlərinin işlənməsinə də xüsusi diqqət yetirilib. Müəllif ədəbi dilimizə dialekt və şivələrdən mətbuat vasitəsi ilə yeni sözlərin keçməsi prosesini izləyir, konkret misallar gətirir və qeyd edir ki, bu proses Azərbaycan ədəbi dili ilə dialektlərin qarşılıqlı əlaqəsi məsələsinin uğurlu həlli baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Əlbəttə mətbuatın əsas kütləvi təbliğat vasitəsi olması ona ədəbi dilin üslublarının differensiallaşmasına, qrammatik normalaşmaya, lügət tərkibinin, xüsusilə terminoloji vasitələrinin zənginləşməsinə kömək göstərməyə geniş imkan verir. Çox maraqlıdır ki, müəllif qəzet dilində milli kolorit yaratmaq üçün işlənilən dialekt sözlərini nümunə verir (pörtələnmək, sivişmək, hellənmək, dələmə, qənşər və b.) və qeyd edir ki, belə sözlərin qəzet səhifələrinə gətirilməsi müsbət hadisədir, çünki bunlar publisistik üsluba koloritlik keyfiyyəti verir.

“Mətbuat dilində obrazlıq” mövzusu da xüsusi vurğulanmalıdır. Bəllidir ki, ədəbi dilin təmizliyi, gözəlliyi, zənginliyi, gücü ilk növbədə tükənməz mənbəyinə – xalq dilində bağlılığındadır. Təsvir vasitələri isə bədii dilin çox mühüm tərkib hissəsidir. Sevinc xanım çox düzgün və haqlı olaraq göztərir ki, qəzet dilində, xüsusən də bədii-publisistik janrlarda təsvir vasitələrindən geniş istifadə olunur. Buna görə də hər bir jurnalist məcazların xüsusiyyətlərini, bütün incəliklərini bilməli, yeri gəldikcə düzgün istifadə etməyi bacarmalıdır. Müəllif epitet, təşbeh, metonimiya, metafora, sinekdoxa, oksümorn, evfeizmlərə aid maraqlı nümunələr və şərhlər verir.

“Nəticə”də müəllifin elmi fikirləri, müddəaları ümumiləşdirilir. Sevinc xanım çox düzgün göstərir ki, müstəqil Azərbaycan mətbuatının dili hər şeydən əvvəl ilkin və törəmə nominasiyalar üçün geniş imkanlar açır; yeni görünən leksik-terminoloji vahidlər müstəqillik qazanmış xalqların suverenliyi şəraitində meydana çıxır.

Sevinc xanımın dərs vəsaiti bir çox aspektdən dəyərli və əhəmiyyətlidir. Bu yüksək səviyyədə məntiqi ardıcıllıqla və sistemli şəkildə yazılmış dərs vəsaitindən jurnalistika və həmçinin filologiya fakültəsinin tələbələri, KİV-də çalışanlar və ümumən ana dilinə, onun üslubiyyatının incəliklərinə maraq göstərən, ana dilini sevən şəxslər də istifadə edə bilərlər. Tələbələr isə bu dərs vəsaitindən bəhrələnib Ana dilinin qədrini daha da çox biləcəklər.

Sevinc xanım bu lazımlı, dəyərli və əhəmiyyətli dərs vəsaiti ilə təkcə gözəl və istedadlı alim kimi yox, həmçinin də öz Ana dilini ürəkdən sevən, duyan və bilən vətəndaş kimi çıxış edir. Əminik ki, Sevinc xanım müstəqil respublikamızın elm ictimaiyyətini bir çox yeni əsərləri ilə gələcəkdə yenə də sevindirəcək.

Sevinc MƏHƏRRƏMOVA,

BDU-nun professoru

525-ci qəzet.- 2013.- 20 fevral.- S.7.