“Füyuzat”ın ən fəal müəllifi

Məsələn, 1906-cı ildə “Tərcüman” qəzeti özünün üç sayında (№ 130, 131, 132) N.Y. inisialı ilə çap olunan müəllifin “Qafqazlılar və qazanlılar” adlı məqaləsini dərc etmişdi. Silsilə yazılarda milli mədəniyyətin inkişafı, ziyalıların xalqla bağlılığı məsələsində Qafqaz və Qazan türkləri arasında müqayisə aparılır, birincilərin bu məsələdə öz həmkarlarından geri qalmaları, xalqdan uzaq düşmələri, Avropa təsiri altında qalmaları ilə bağlı mülahizələr irəli sürülürdü.

Əslində o qədər də xoş niyyət güdməyən müəllifə Asan Səbri “Füyuzat” səhifələrində “Krımlılar nə üçün tənqid edilmiyor?” ( sayı 6, 29 dekabr 1906-cı il) başlıqlı yazısı ilə cavab vermişdi. Onun məqsədi Rusiya türklərinin iki mühüm mərkəzini – Volqaboyu ilə Qafqazı üz-üzə qoymaq deyildi. Sadəcə, həm mətbuat və çağdaş ədəbiyyat sahəsində birinciliyin Qafqaz türklərinə mənsub olduğunu, həm də bölgənin türk ziyalılarının böyük milli hisslərlə yaşadıqlarını, bütün türk dünyasına örnək ola biləcəklərini göstərməyə çalışırdı. Bu baxımdan yaxşı tanıdığı Əhməd Ağayevin yorulmaz fəaliyyətini, bitib-tükənmək bilməyən vətən sevgisini və millət məhəbbətini nümunə gətirərək yazırdı: “Fikri-acizanaməmə görə Qafqaz mücahidləri mühibbi-tərəqqi olduqları qədər millətsevər və vətənpərvərdirlər. Millət və milliyyətləri uğrunda fədakarlıq edən qəhrəmanlardır. Əhməd bəy Ağayev cənabları min sənə Fransada yaşasa da, bütün adab və müşairəti ilə ülfət etsə də kəndi millətinin, kəndi milliyyətinin xaricində bir hərəkətdə bulunmaz. Binaənəleyh Fransada kəsb etdiyi məlumat və kəmalatı da islamiyyət və milliyyətə tətbiqən ənzari millətə vəz edər. Əgər Qafqaz mücahidləri kəndi millətinin ehtiyacatına aşina olmayaydılar, millət və vətənlərinin səlamətini arzu etməyəydilər, tərki-vətən edərək mütəəddid təhsili-niyyətlə ixtiyari-qürbət etməzdilər”.

Krımın coğrafi baxımdan Rusiya və Avropaya, habelə İstanbula yaxınlığını xatırladan Asan Səbri maarif və mədəniyyətin inkişafı, mütərəqqi meyllərin yayılması baxımından əslində öz vətənində daha böyük imkanlar açıldığını xüsusi diqqətə çatdırırdı. Həmin imkanlardan yetərincə istifadə edilməməsi isə yerli xalqın təhsilə, mətbuata laqeydliyi kimi dəyərləndirilirdi. Asan Səbri Bakıda geniş vüsət alan milli oyanışı, bu hərəkatın önündə gedən ziyalıları, habelə sərvətini öz xalqından əsirgəməyən burjuaziya nümayəndələrini həmvətənlərinə nümunə göstərərək yazırdı: “Bu gün Krımı başdan-başa dolaşır isək əvvəl və axırda gözə görünə biləcək bir “Tərcüman” ilə bir “Vətən xadimi”miz vardır. Daha nəyimiz vardır? Ağayev, Hüseynzadə və Şirvani ( Məhəmməd Hadi nəzərdə tutulur – V.Q.) kibi müqtədir ədib və şairlərimizmi? Müsəlmandan doktor, mühəndis və yuristlərimizmi? Avropa Asiyaya bizdən pək uzaq olduğu halda qafqazlıların Rusiya, Fransa, İstanbul darülfünunlarında təhsili-ali görüb bu gün mənafeyi-millətə hər cəhətcə xidmət edən mütəəddid ziyalıları vardır. Biz isə Avropa daxilində ülum və fünun mənbəyi olan darülfünunlar yanında bulunduğumuz və İstanbul burnumuzun ucunda olduğu halda nə Avropa darülfünunlarında, nə də Türkiyə məktəblərində ikmali-təhsil etmiş bir əfəndimiz yoxdur”.

Onun Azərbaycan mətbuatının ayrı-ayrı nümunələrinə verdiyi qiymət də maraqlıdır. “Hər nasıl olsa da bu gün Rusiyadakı mətbuati-islamiyyənin toxumunu qafqazlılar əkmişdir. Nəşvü-nümasına da qafqazlılar çalışıyor”- deyə məlum həqiqəti bir daha vurğulayan Asan Səbri bu sahənin pionerinin – “Əkinçi”nin qısa müddətli mövcudluğuna diqqəti çəkərək yazırdı: “... dünyaya gəlməkdən məqsəd çox yaşamaq deyil, bəlkə çox xidmət etməkdir. Altmış sənə yaşayıb baş güdməkdənsə, çox iş yapıb az yaşamaq daha övladır, zənn ediyoruz...”

Tatar müəllif XX əsrin əvvəllərində bir müddət Qafqazdakı yeganə ana dilli mətbuat orqanı kimi “Tərcümana” yol yoldaşlığı edən “Şərqi-rus” qəzetinə də müasirlərinin bir çoxundan fərqli olaraq isti münasibət bəsləmişdi: “...müddəti-davamiyyəsi az olsa da, xidməti çoxdur. Bir çox sənələrdən bəri səhrayi-ədəmdə ədəmi-vücudi ilə bəlli olmayan bir çox mühərrirləri meydana çıxardı, yazıçılar doğurdu. Ərbabi-qələmə böyük bir yol açdı. Bu az xidmətdirmi?”

“Həyat” bütün Rusiya müsəlmanlarının ən məşhur ədib və mühərrirlərinə bir cövləngah, bir səhneyi-ədəb olduğu kibi, bizim kibi mübtədilərə də gerçəkdən bir mühərrik və müşəvviq olmuşdur. “Həyat” həqiqətən millətə bir əsəri-həyat verib getmişdir. Mətbuati-milliyyəmizin tərəqqisi üçün pək çox cığırlar açdı. Ümidsizlərə ümid, qeyrəti, hissiyyatı sönmüşlərə həyat və qeyrət bəxş etdi. Əfkari-milləti təhrik etdi, hər yerdə asari-həyat meydana gətirdi” – bu səmimi, təsirli sözlər isə, adından da göründüyü kimi, “Həyat” qəzeti barəsində deyilmişdi.

Tatar jurnalisti milli istiqaməti ilə seçilən digər bir qəzetin – Əhməd bəy Ağayevin redaktorluğu ilə çıxan “İrşad”ın fəaliyyətini də yüksək qiymətləndirirdi: “İrşad” da bir sənədən bəri millətimizi ədalət, hürriyyət, müsavat kibi nemətlərə təşviq və irşad etməkdədir. Bu gün qəzetələrimizin miyanında həqiqətən qəzet deyiləcək bir cəridə var isə o da “İrşad”dır”.

Bədii-publisist irsinin təhlilindən də göründüyü kimi, Asan Səbri həm nəzəri, həm də praktiki cəhətdən maarifçi idi: müasiri olduğu Azərbaycan ziyalılarının çoxu kimi o da, millətin üzləşdiyi əksər problemlərin kütləvi savadlanma yolu ilə aradan qaldırılacağına inanırdı. 1907-ci ildə Bakıda uşaq təhsilinin problemlərinə dair “Təlimi-ətfal” adlı kitabı nəşr olunmuşdu. Pedaqogika məsələləri “Füyuzat” səhifələrindəki bir sıra yazılarının da əsas mövzusunu təşkil edirdi.

Eyni zamanda həqiqi Krım vətənpərvəri kimi maarif işığını öz kiçik vətəni üçün daha mühüm sayırdı. Onun fikrincə, müstəmləkə əsarətindən xilas olmağın yeganə yolunu ata-baba torpaqlarını ataraq Türkiyəyə mühacirətdə görən Krım tatarları yalnız yaxşı təhsil aldıqları, tarixlərini bildikləri təqdirdə doğma yurdlarının həqiqi sahiblərinə çevrilə bilərdilər. Belə insanların ortaya çıxmadığı müddətdə isə hər şey əvvəlki qaydası ilə davam edəcək. Asan Səbrinin aşağıdakı sətirləri heçə bir ürək ağrısı ilə yazdığını sezməmək çətindir: “Ah, qərib Vətənim! Əcdadımızın xuni-əmiyyəti ilə təxmir olunmuş yaşıl ovaların, bağların, bağçaların bu gün naəhl əlində qalaraq inliyor, bizə lənət oxuyor. Fəqət, çi fayda ki, bu iniltilərə mütəəssir olaraq əlindən iş gələcək bir kimsəmiz yoxdur. Yüz sənədən bəri qoyun sürüsü kibi ələləmya Türkiyəyə hicrət ilə yollarda, vaporlarda, Anadolu yaylalarında ac və səfil olaraq yüz binlərcə tələf olan Krım müsəlmanları arasında qoca İstanbulun məktəblərinə, mədrəsələrinə girib ikmali-təhsil edən bir adamımız varmı?” Bütünlükdə, Krımın problemlərini diqqətdə saxlamaq baxımından “Füyuzat” milli mətbuatımızda prinsipiallığı ilə seçilirdi. Bu bir tərəfdən məcmuənin ümumtürk mövqeyi ilə bağlı idisə, digər tərəfdən də Asan Səbrinin fəaliyyətinin nəticəsi idi.

Türk-müsəlman cəmiyyətində qadınların yeri və ailə məsələləri Asan Səbrinin publisistikasında mühüm yer tuturdu. “Əcəba, bizdə həyati-ailə nə surətdə cərəyan ediyor, o həyati-ailə ki, həm bir millətin tərəqqi və tədənnisində böyük rolu və cəmiyyəti-bəşəriyyəyə təəllüqi-əziməsi vardır...”– deyə millətin gələcəyi baxımından çox mühüm məsələyə toxunan Krım-tatar publisisti milli həyatın digər sahələri kimi burada kədərli mənzərə rəsm etməkdən özünü saxlaya bilmirdi: “ Əvət, bizdə ailənin qailədən heç bir fərqi yoxdur. Hanki ailə gözə alınarsa, ya bir darül-hüzn və yəsdir, ya ki, bir darül-fəlakət və səfalətdir. Heç bir ailədə əsəri-həyat və fəaliyyət görünməz. Ümuri-beytiyyə vəzifələri, cocuqların tərbiyə və təlimi həp zavallı validələrə tövdi edilmişdir. O validələrə ki, zövcləri nəzərində yalnız əsirə, xidmətkar və alətdir. O validələrə ki, tərbiyə və təlimdən bibəhrə, elm və irfandan, hüquqi-insaniyyədən məhrumə...”

“Qadın gülərsə, şu issız mühitimiz güləcək, Sürüklənən bəşəriyyət qadınla yüksələcək!” – deyən Hüseyn Cavidin ardınca Asan Səbri də cəmiyyətdə gerçək mənəvi dəyərlərin, millətin gələcəyinin, yetişən nəslin təlim və tərbiyəsinin qadınların adı ilə bağlılığı fikrini israrla vurğulayırdı. Onun “Füyuzat”da dərc olunan “Qadınlıq və qadınların əhəmiyyəti” (15 avqust 1907, sayı 25) məqaləsi qadın və ananı tərənnüm edən lirik-patetik esse idi. “Qadın! Nə müqəddəs kəlmə, nə ali ünvan! Şu beş hərfdən mürəkkəb qadın ünvani-cəliləsi təhtində nə qədər mühüm məsələlər, nə dərəcə ali və nazik vəzifələr mövcuddur! Qadın nədir? Şəfqət, riqqət və mərhəmətdən xəlq olunmuş bir vücudi-narındır ki, nazikanə nəzərləri, xalisanə sözləri, məhcubanə ədaları həp mələkanədir. Saf, vicdanlı, həzin ədalı bir qadının təbəssümü ruhumuza inbisat verdiyi kibi, giryəsi də ən qatı yürəkləri yumşaldır, insanı hönkür-hönkür ağladır...”

Asan Səbrinin təfriqələr halında “Füyuzat”da çap olunan yeganə iri həcmli bədii əsəri “Nədən bu hala qaldıq?” pyesi idi. Üç pərdədən ibarət əsər məcmuənin 1907-ci ildə çıxan 12, 14, 15, 17, 20, 21, 22-ci saylarında dərc edilmişdi. Yuxarıda da qeyd etdiyim kimi pyes 1907-ci ildə Bakıda ayrıca kitab halında da çıxmış və həmin dövrdə ədəbiyyat həvəskarlarının diqqətini çəkmişdi.

Doğrudur, aradan iyirmi il keçəndən sonra Azərbaycan proletar tənqidçisi Əli Nazim İstanbulda, “Türk yurdu” məcmuəsindəki “Yeni Azəri ədəbiyyatı haqqında” (1927, say 31) məqaləsində Asan Səbri yaradıcılığının “Füyuzat” ədəbiyyatında elə mühüm bir iz buraxmadığı fikrini irəli sürərək yazırdı: “Məcmuədə pək yaxından iştirak edən Krım mühərrirlərindən Hasan Səbri Ayvazov və türkiyəli Əhməd Kamalın da rolları pək ibtidai qaldı. Hasan Səbri ədəbi cəhətdən heç bir cazib xüsusiyyətə malik olmayan bəzi pyesləri (əslində isə, söhbət yalnız bir pyesdən gedə bilərdi – V.Q.), Əhməd Kamal isə yalnız basılmaqla qalan bir takım şeirləri və tənqidi məqalələri ilə bu ədəbiyyatda bir mövqe tuta bilmədilər. Bundan dolayı biz “Füyuzat” ədəbiyyatının başlanğıc dövrəsinin yeganə müməssili olan Məhəmməd Hadini göstərməyə kəndimizi haqlı sayırıq”.

“Füyuzat” ədəbi məktəbinin layiqli davamçısı kimi Məhəmməd Hadini digər həmkarlarından fərqləndirməkdə, tənqidçi, təbii ki, haqlı idi. Amma burada incə psixoloji məqamı da nəzərə almaq lazımdır. “Füyuzat”ın nəşri cəmisi bir il sürmüşdü. Bir ilə ədəbiyyat, üstəlik də yeni istiqamətin manifestini elan etmiş bir ədəbiyyat yaranmır. Sadəcə, Əli Nazim azərbaycanlı şairin “Füyuzat”dakı fəaliyyəti ilə onun sonrakı ədəbi yaradıcılığını vəhdət halında götürmüşdü. Asan Səbri, yaxud Əhməd Kamal irsinə münasibətdə isə eyni prinsip diqqətdən qaçırılmışdı.

“Nədən bu hala qaldıq?” Azərbaycan dramaturgiyasının eyni dövrdə yaranmış nümunələri ilə müqayisədə zəif ola bilərdi. Və həqiqətən də belə idi. Burada qeyri-adi heç nə yoxdur. Nəzərə almaq lazımdır ki, həmin pyes milli ədəbiyyatında dramaturji ənənələr hələlik zəif olan bir tatar müəllifinin, həm də ədəbi yaradıcılıqda ilk addımlarını atan təcrübəsiz gəncin əsəridir. Əsərin zəif cəhətləri göz önündədir. Pyesdə hərəkət demək olar ki, yox dərəcəsində idi. İştirakçıların uzun-uzadı dialoqlarında əsasən müəllifin publisist yazılarında əks olunan fikirlər təkrarlanırdı.

Əsər Krımın tarixi taleyi və gələcəyi ilə bağlı düşüncələrdən söz açırdı. Vətəninin nədən indiki vəziyyətə düşməsinin səbəblərini araşdıran Asan Səbri qəhrəmanlarının dili ilə keçmişin ideallaşdırılmasına ön plana çəkirdi. Mövcud gerçəkliyi dəyişmək imkanı əldə edə bilməyən insanlar əvvəllər hər şeyin indikindən yaxşı olması, cəmiyyətdə həqiqi harmoniya və ədalətin hökm sürməsi illüziyası ilə özlərinə təsəlli verirdilər. Bu illüziyanın əsasında isə Krımın bir zamanlar müstəqil xanlıq şəklində yaşaması, yadelli asılılığın olmaması dayanırdı. Məişətdən, dildən, mənəviyyat və əxlaqdan tutmuş təsərrüfatın bərbad vəziyyətə düşməsinə qədər bütün bəlalar bölgənin rus əsarəti altına düşməsi ilə əlaqələndirilirdi.

Rus alimi, professor P.A.Falev 1918-ci ildə dərc etdirdiyi “Krım tatar ziyalılarının ideologiyasından” adlı məqaləsində “Nədən bu hala qaldıq?” pyesi üzərində geniş dayanmışdı. Bu da ilk növbədə Asan Səbrinin əsərində kifayət qədər aydın və təsirli ifadə olunan antirus mövqeyi ilə bağlı idi. Dramaturqun fikrincə, yüz ildən çox davam edən rus ağalığı Krım türklərinə yeni heç bir şey verməmiş, onları mədəniyyətə və sivilizasiyaya qovuşdurmamışdı. Əksinə, xalq onu ayaqda saxlayan, dirəniş və müqavimət ruhunu mühafizə edən bir sıra mühüm xüsusiyyətlərini həmişəlik qeyb etmişdi. Eyni zamanda haqqında idillik duyğularla söz açılan keçmişə qayıdış da mümkün deyildi. Krım Rusiyanın bir hissəsi idi və onun taleyini paylaşmaqdan başqa digər yol qalmırdı. Tatarlar Rusiyada genişlənən siyasi mübarizəyə fəal şəkildə qoşulmalı idilər. Lakin bu zaman heç bir ideologiya onları dillərindən, dinlərindən və milli varlıqlarından uzaqlaşdırmamalı idi.

***

Tərcümeyi-halında göstərdiyinə görə Birinci rus inqilabından sonra çarizmə qarşı fəal mübarizəyə qoşulan Asan Səbri eser partiyasının sıralarına daxil olmuşdu. Krımın kurort şəhərlərində gizli iş aparmış, dəfələrlə həbs təhlükəsi ilə üzləşmişdi. Fəaliyyəti çar jandarmının diqqətindən yayınmamışdı. Nəticədə Stolıpin irticasının genişlənməyə başladığı 1907-ci ildə Krım yarımadasının da tərkibinə daxil olduğu Tavriya quberniyasından sürgün edilmişdi. Bundan sonra bir müddət Bakıda yaşadığı haqqında məlumatlar mövcuddur. Türkçülük və milliyyətçilik əqidəsi daşıyanların burada da çar polisinin təqiblərinə uğradığını gördükdən sonra isə daha uzaqlara çəkilməyi qərara almışdı.

Təhsilini davam etdirmək, eyni zamanda ərəb dili sahəsindəki biliklərini təkmilləşdirmək üçün Qahirəyə yollanmışdı. Çox güman ki, həmin dövrdə İsmayıl Qasprinskinin Misir paytaxtında olması və burada dünya müsəlmanları konqresini keçirməklə bağlı müəyyən danışıqlar aparması da səfər marşrutunun seçilməsində bəlli bir rol oynamışdı. Asan Səbri həyatının hadisələrlə zəngin olan bu dövrü haqqında aşağıdakıları yazırdı: “1908-ci il yanvarın ilk günlərində astma xəstəliyindən müalicə olunmaq üçün Misirə getdim. Növbəti il yenidən Moskvaya qayıtdım. Burada evlərdə dərs verir, habelə Lazarev İnstitutunda mühazirələri dinləyirdim. Moskvada üç dəfə həbs olundum. 1911-ci ildə İsveçrəyə getdim. Bazeldə təsadüfən yoldaş Leninlə tanış oldum. Konstantinopol üzərindən Rusiyaya qayıtdım və Moskvada yaşamağa başladım”.

Asan Səbrinin Leninlə görüşü, habelə Butırka həbsxanasından qaçışı barəsindəki iddiaları hər hansı məxəz, yaxud sənədlərlə təsdiq olunmadığından bu epizodların sadəcə sovet rejimi ilə dil tapmaq, bolşeviklərə “öz adamı” təsiri bağışlamaq üçün əl atılmış üsul da saymaq mümkündür.

Yenə də öz etiraflarına görə 1910 və 1912-ci illərdə Türkiyədə olarkən Asan Səbri pantürkist cərəyanın Yusif Akçura, Əhməd Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə, Mehmet Emin Yurdaqul, Xalidə Ədib kimi tanınmış simaları ilə sıx əlaqə yaratmışdı. Adlarını çəkdiyi şəxslərlə birlikdə milli düşüncənin mühüm mərkəzinə çevrilən “Türk ocaqları”nın qurulmasında yaxından iştirak etmişdi.

O, Rusiyaya, Krıma yalnız 1913-cü ildə, Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi münasibəti ilə ümumi əfv elan olunandan sonra qayıda bilmişdi. İsmayıl bəy Qasprinski otuz ildən çox yaşatdığı və Rusiya türklərinin ümumi orqanına çevirdiyi qəzeti öz işinin ən layiqli davamçılarından biri saydığı Asan Səbriyə vəsiyyət etmişdi. “Tərcüman”ın sahiblik hüququ Qasprinski ailəsinə qalsa da, Asan Səbri fevral inqilabına qədər baş redaktor kimi fəaliyyət göstərmişdi. Onun rəhbərliyi altında qəzet siyasi mövqeyində müəyyən dəyişikliklər edərək daha çox solçu təmayüllərə və liberalizmə üstünlük verməyə başlamışdı.

Rusiya imperiyasının süqutu əksər milli ucqarlarda olduğu kimi Krımda da azadlıq hərəkatına və müstəqillik uğrunda mübarizəyə geniş vüsət vermişdi. Təbii ki, iyirmi ilə yaxın bir müddət ərzində mətbuat səhifələrində Krım tatarlarını öz tarixi vətənlərinə sahib çıxmağa səsləyən Asan Səbri həmin mübarizədən kənarda qala bilməzdi. Fevral inqilabından sonra o, milli mücadilənin əsas tribunası kimi tanınan “Millət” qəzetinə rəhbərlik edirdi. Qəzet Rusiya və Ukraynanın öz tərkibində görmək istədiyi yarımadanın tam müstəqilliyi ideyasına tərəfdar çıxırdı. Xüsusən də baş redaktor 1783-cü ildən Rusiyanın müstəmləkəsinə çevrilən, milli və dini tərkibi məqsədyönlü şəkildə dəyişdirilən Krımda müstəqil tatar dövlətinin qurulması məsələsində dönməz, prinsipial mövqeyi ilə seçilirdi. 1917-ci ildə Bağçasarayda toplanan “Krım Tatar Milli Parlamenti (Qurultay) Numan Çələbi Cahanı hökumət başçısı təyin etmişdi. Asan Səbrini isə Parlamentin üç sədr müavinindən biri, eyni zamanda bolşeviklərin fəaliyyətinə imkan vermədikləri Rusiya Müəssislər Məclisinə nümayəndə seçilmişdi. Oktyabr çevrilişindən sonra o, Krımın müstəqilliyi məsələsində daha prinsipial addımlar atmağa çalışmışdı. Krım-tatar parlamentinə – Parlamentə rəhbərlik etdiyi dövrdə ağ və qırmızı Rusiyanın yeni işğalçılıq niyyətlərindən qorunmaq məqsədi ilə yarımada üzərində alman himayəçiliyinin təmin olunması xahişi ilə imperator İkinci Vilhelmə müraciət imzalamışdı.

Asan Səbri Krım tatarlarının nümayəndə heyətinin tərkibində 1917-ci ilin mayında Moskvada Rusiya müsəlmanlarının qurultayında iştirak etmişdi. Keçmiş imperiyanın gələcək dövlət quruluşunun müzakirəyə çıxarıldığı mötəbər məclisdə Əlimərdan bəy Topçubaşov və Məmməd Əmin Rəsulzadənin irəli sürdükləri federal demokratik respublika forması üstünlük qazanmışdı. Gərgin keçən səsvermədə Krım heyəti azərbaycanlı həmkarlarının mövqeyinə tərəfdar çıxmışdı.

Moskva qurultayının təsiri altında Krımda fəal üzvlərindən birinin də Asan Səbri olduğu Milli Firqə yaranmışdı. Milli Firqə qarşısına Avropa güclərinin himayəsi altında müstəqil türk-tatar dövləti yaratmaq məqsədini qoymuşdu. Bunun üçün yarımadada tatar əhalisinin sayını 600 min nəfərə çatdırmaq (onların 200 minini mərkəzi quberniyalardan, 70 minin Rumıniyadan, 30 minini isə Polşa və Litvadan köçürmək nəzərdə tutulurdu), dövlət aparatını Türkiyədən dəvət olunmuş təcrübəli məmurların, ordunu Polşa və Litva tatarlarının, habelə neytral mövqeli rusların hesabına formalaşdırmaq, Ukrayna və Polşa ilə anlaşmalar imzalamaq, bütün milliyyətçi qüvvələrlə iş birliyi şəraitində çalışmaq nəzərdə tutulurdu.

1918-ci ilin iyununda tatar əsilli rus generalı Masey Sulkeviçin rəhbərliyi ilə mövcudluğu bir neçə ay sürən müstəqil Krım Respublikası qurulanda Asan Səbri türklərin yardımını təmin etmək məqsədi ilə diplomatik nümayəndə kimi İstanbula göndərilmişdi. Həmin dövrdə Türkiyə paytaxtında olan Məmməd Əmin Rəsulzadə xarici işlər naziri Məmməd Həsən Hacınskiyə 4 avqust 1918-ci il tarixli məktubunda Krım nümayəndəsi Asan Səbri Ayvazovun İstanbula gəldiyini və fəaliyyətə başladığını xəbər verirdi. Osmanlı imperiyasının Birinci Dünya müharibəsində məğlubiyyətə uğraması gözlənilən siyasi və maliyyə dəstəyi ilə bağlı arzuları puça çıxardı. Krımda biri-birinin ardınca baş verən hakimiyyət dəyişiklikləri isə Asan Səbrini oyundan kənar vəziyyətə saldı. Artıq heç kimi təmsil etməyən uğursuz diplomat bir müddət türk qəzetləri üçün məqalələr yazmaq və tərcümələr etmək hesabına çətinliklə yol pulu düzəldərək vətənə döndü. Bolşevik rejimi şəraitində bir neçə aylıq simvolik diplomatlığı milli hərəkatda iştirakının tərkib hissəsi kimi onun üçün ciddi baş ağrısına və təhlükəli siyasi ittihamlara çevrildi.

***

Krımda sovet hakimiyyəti qurulduqdan (1921) sonra Asan Səbri Krım MİK-də tərcüməçi kimi (bəzən səhvən Krım MİK üzvü olduğu göstərilir – V.Q). çalışmışdı. Eyni zamanda ali məktəblərdə pedaqoji fəaliyyət imkanı qazanmışdı. 1919-cu ildə yaranan Krım Universitetinin baş assistenti idi, Pedaqoji İnstitutda isə ərəb və fars dillərini tədris edirdi. Krım-tatar mətbuatında bədii yazıları, publisist məqalələri, habelə klassik rus ədəbiyyatından tərcümələri işıq üzü görürdü. Krım ziyalılarının tanınmış nümayəndəsi kimi respublikanın mədəni və ictimai həyatında yaxından iştirak edirdi. Eyni zamanda köhnə silahdaşları ilə əlaqələri də kəsməmişdi.

Krım MİK və “Pomqol” (“Aclara yardım”) cəmiyyəti Asan Səbrinin Türkiyədəki əlaqələrindən, türk ziyalıları və rəsmiləri arasındakı nüfuzundan yararlanaraq 1922-ci ilin baharında onu bolşevik Mahmud Nədimlə birlikdə aclıqdan əziyyət çəkən əhaliyə yardım toplamaq məqsədi ilə Ankaraya, Atatürk hökumətinin yanına göndərmişdi. Türkiyədə onları ehtiramla qarşılamışdırlar. Paytaxt Ankaraya gəldiklərinin ertəsi günü sovet Rusiyasının nümayəndəliyində Qazi Mustafa Kamal Paşa ilə görüşləri olmuşdu. Türk ictimaiyyətini krımlı soydaşların ağır vəziyyəti ilə tanış etmək məqsədi ilə onun göstərişi əsasında qəzetlərdə elanlar verilmiş, şəhər teatrında Krım heyəti ilə izdihamlı görüş təşkil edilmişdi.

Aprelin 18-i, yaxud 19-da TBMM üzvlərinin, hökumət və mətbuat nümayəndələrinin, habelə Krım siyasi mühacirlərinin iştirakı ilə Asan Səbrinin yarımadanın bir sıra bölgələrində yayılan aclıq barəsindəki məruzəsi dinlənilmişdi. Dərhal da Atatürkün yaxın silahdaşlarından biri, general Refat Paşanın sədrliyi ilə Krım əhalisinə ianə toplamaq məqsədi ilə xüsusi komissiya yaradılmışdı. Türkiyənin özünün aclıq və dağıntılardan əzab çəkməsinə baxmayaraq hökumətin tapşırığı ilə mahal və qəzalarda yardım kampaniyası başlanmışdı. Rusiya diplomatik nümayəndəsi S.İ.Aralov bütün bu tədbirlərdə yaxından iştirak etmişdi. Rəsmi görüşlərin əksəriyyəti də nümayəndəliyin binasında keçirilmişdi.

Krım tatarlarının tarixi, dili, folkloru, musiqisi ilə yaxından maraqlanan Mustafa Kamal Paşa ilə Həsən Səbrinin üç görüşü olmuşdu. İkinci görüş Ankaradakı Azərbaycan səfirliyində, səfir İbrahim Əbilovun iştirakı ilə baş tutmuşdu. Görüşə bir neçə tanınmış türkoloq, jurnalist və millət vəkili də qatılmışdı. Bu da həmin dövrdə səfirliyin yeni paytaxt Ankaranın mədəni həyatında oynadığı mühüm roldan və Atatürkün Sovet Azərbaycanına xüsusi münasibətindən xəbər verir.

Müəllifin Atatürkün dilindən gətirdiyi aşağıdakı sözlər yeni Türkiyə qurucusunun Azərbaycanın zorla sovetləşdirilməsinə münasibətini aydınlaşdırmaq baxımından maraqlıdır. Pantürkizm və slavyanofilliyin keçmişdə qaldığını, bu ideya təmayüllərinin Osmanlı imperiyası ilə çar Rusiyası arasındakı rəqabət və münaqişədən qaynaqlandığını bildirən Atatürk Asan Səbri ilə söhbətində milli müstəqillik tərəfdarlarının yox, sovet Krımının mövqeyində dayandığını söyləmişdi: “Sizin rəhbərləriniz çar zabitlərinin təsiri altına düşərək sovetlərə qarşı vuruşmaqla böyük səhvə yol vermişlər. Bu səhv zavallı tatar xalqını bolşeviklərlə savaşa sürükləyənlərə bir ibrət dərsi olmalıdır. 1918-ci ildə buraxılan səhvin üstündən artıq dörd il keçib, Krımda sovet hakimiyyəti tam möhkəmlənib. Bildiyim qədər bolşeviklərin proqramı çox genişdir, onların milli siyasəti bütün millətlərə öz ədəbiyyatını, mədəniyyətini inkişaf etdirmək, iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq imkanı verir”.

Asan Səbri Türkiyəyə səfəri və yüksək səviyyəli görüşlər üçün kimə minnətdar olduğunu bildiyindən bolşeviklərin etimadını doğrultmağa çalışmışdı – bir sıra türk və Avropa qəzetlərinə verdiyi müsahibələrdə sovet quruluşu, yeni üsuli-idarə haqqında tərifli sözlər söyləmişdi. Eyni zamanda formalaşmaqda olan sovet nümayəndəliyinin fəaliyyətinə kömək göstərmişdi. Tərcüməçilik missiyasını üzərinə götürmüş, nümayəndəlik yanındakı məktəbdə türk uşaqlarına rus dilini tədris etmişdi. Amma bu yolla çekistləri arxayın salmaq mümkün olmamışdı. Onun türk ziyalıları, habelə mühacir həmvətənləri ilə əlaqələri sovet çekistlərində şübhə doğurmuşdu. Nəticədə təcili şəkildə geri çağırılması ilə bağlı məsələ qaldırmışdı.

Vilayət QULİYEV

(Ardı gələn şənbə sayımızda)

525-ci qəzet.- 2013.- 6 iyul.- S.10-11.