Durna taleyi

Anam Nigar xanım Gəncənin məşhur Rəfibəylilər nəslindəndir.Hələ keçən əsrdə başladığım və iyirmi ilə yaxın bir müddətdə yay aylarında üzərində işlədiyim “Əslim,nəslim,əsrim” anılar düşüncələr romanı əcdadlarımıza,ailəmizə,valideynlərimə həsr olunub.Əsərin ilk fəsillərindən biri – ata tərəfdən nəslimizə aid “Məmmədxanlılar” fəsli – bu yaxınlarda “525-ci qəzet”də dərc edildi.Bundan sonra gələn fəsil – “Rəfibəylilər” fəsli ana tərəfdən nəslimizə həsr olunub.Anamın babası el ağsaqqalı,görkəmli ictimai xadim,maarifçi Ələkbər bəyi “Gəncənin atası” adlandırırdılar. İ.Qasprinskinin “Tərcüman” qəzetində yazıları çap edilən Ələkbər bəy Gəncədə ilk teatr tamaşalarının da təşəbbüskarı olmuşdur. Azərbaycan ilk siyasi partiyanın –Bakıda Əhməd bəy Ağayev tərəfindən əsası qoyulan “Difai” partiyasının – Gəncədə yaradanlardan biri Ələkbər bəy sonralar bu partiyanın fəxri sədri seçilir.Rəfibəylilər nəslinin sülalə gerbi “Difai” partiyasının emblemi olur.1919-cu ildə Ələkbər bəyin vəfatı bütün Azərbaycanda böyük hüznlə qarşılanmışdır, dövrün görkəmli siyasi xadimləri Məmməd Əmin Rəsulzadə, Nəsib bəy Usubbəyli, Həsən bəy Ağayev,məşhur ziyalılar Firudin bəy Köçərilidi, M.S.Ordubadi ,Əhməd Cavad mətbuatda başsağlığı yazıları dərc etdirmişlər.

Ələkbər bəyin oğlu ,Nigar xanımın atası Xudadat bəy Rusiyada (Xarkov və Peterburq şəhərlərində) təhsil almış ilk azərbaycanlı cərrahlardandır. Uzun zaman Gəncədə tibb cəmiyyətinə rəhbərlik etmiş,Azərbaycan müstəqilliyini elən edəndən sonra Fətəli xan Xoyski hökumətində Cümhuriyyətimizin ilk səhiyyə naziri olmuşdur. Sonra yenidən Bakıdan Gəncəyə qayıtmış və xalqın israrlı təkidiylə Gəncə quberniyasının valisi vəzifəsini tutmuşdur.

Böyük Britaniyanın səfiri O.Vordrop Azərbaycana səfəri haqqında Londona göndərdiyi məlumatda yazırdı:Gəncəyə gəldiyim zaman məni general-qubernator doktor Xudadat bəy Rəfibəyov və bütün başqa əsas hərbi və sivil məmurlar qarşıladılar.Dəmiryolu Vağzalı gül-çiçəklə və xalılarla bəzənmişdi,əhali milli bayraqları ucaltmışdı”.

Daha əvvəl 1918-ci ildə Qafqaz İslam ordusunun başında Gəncəyə gələn Nuri paşanı qarşılayanlar sırasında da Ələkbər bəy və Xudadat bəy Rəfibəylilər vardı və bu fotolarda da əks olunub.

Onu da deyim ki, “Əslim, nəslim, əsrim” romanımın mənimçün ən çətin yazılan fəsli məhz “Rəfibəylilərə” aid fəsil oldu.Ona görə ki,indi bütün burda yazdıqlarımı və bundan daha geniş, ətraflı, müfəssəl şəkildə Rafael Hüseynov “Rəfibəylilər” adlı çox dəyərli kitabında yazıb.Bu kitab çıxandan sonra Rafaelə deyirdim ki, daha ana nəslim haqqında yazmağa mənə bir şey qoymamısan. Bu yaxınlarda “Rəfibəylilər” kitabının təkmilləşdirilmiş və əlavələrlə zənginləşmiş yeni nəşri – “Yurdun adındakı can” adıyla yenidən çap edildi. Kitabın böyük bir fəsli “Gəncənin atası” fəsli Ələkbər bəyə, “Yetim ağ at” adlı başqa iri fəsli Xudadat bəyə, “Nigaran çiçəklər” adlı geniş fəsli də Nigar xanıma aiddir.

“Nigaran çiçəklər” N.Rəfibəyliyə həsr olunmuş bu qarşınızdakı xatirələr kitabına da daxil edilib.

Nigar Rəfibəyli 1913-cü il iyulun 29 –da Gəncədə dünyaya gəlib, 1981-ci il iyulun 10-da Bakıda vəfat etmişdir.Bu 68 illik ömrün bəlkə də yeganə qayğısız,qorxusuz illəri balaca Nigarın yeddi yaşına qədər yaşadığı illərdir.Onun hələ yeddi yaşı tamam olmamış Azərbaycanı istila edən bolşevik rejimi atası Xudadat bəyi heç bir günahı olmayan məsələlərdə suçlayaraq Xəzər adasında güllələdi.

Balaca Nigarın yeddi yaşına qədər keçən ömrü haqqında özünün yazdığı “Yadımda qalanlar” adlı bitirilməmiş yazısından və qardaşı Rəşid Rəfibəylinin mənim xahişimlə qələmə aldığı “Ailəmiz haqqında xatirələr”indən bəzi bilgilər alırıq. Bu xoşbəxt,atalı-analı uşaqlığın ən böyük “qayğısı” ona “gəlinim” deyən Şirin-bəyimin ( Hüseynqulu xan Xoyskinin arvadı) onlara qonaq gəlməsi imiş. Bu anlarda “gəlinim” sözündən ürkən balaca Nigar anasının balağına sığınarmış.Bu illərin başqa bir “problemi” də özündən iki və dörd yaş böyük qardaşlarıyla gecələr “balış davasına” çıxmasıymış.Hə, bir də onu körpəlikdən böyüdən, çox bağlı olduğu dayəsi Nastya xalanın onlardan ayrılıb qızının yanına getməsi,balaca Nigarın əzablarına, göz yaşlarına səbəb olubmuş. Xatirələrində yazır ki, “Sonralar çox ayrılıqlar gördüm,amma ilk ayrılığın ağrısı uzun zaman keçmədi”.

Bir də balaca Nigarı vahimələndirən nənələrinin danışdıqları “qorxulu nağıllarmış” . “Nağıllar mənim körpə ürəyimin böyük iztirabına səbəb olur,gecələr səhərəcən qorxudan yorğanın altında əsim-əsim əsirdim. Bu saysız-hesabsız cinlər,şeytanlar, qulyabani-lər,ağ divlər,qara divlər, yeddibaşlı əjdahalar,küpəgirən qarılar qorxunc xəyallarıyla körpə təsəvvürümü vahiməylə doldurur,mənə rahatlıq vermirdi. Yaxud təndirdə,əl-ayağı kəndirdə olan Fatma bacı,qırx arşın quyunun dibinə düşmüş Məlikməmməd və başqa bu kimi əzab çəkən personajlar mənim də əzablarıma səbəb olurdu”...

Xoşbəxt bir ailədə böyüyən, babalarının,nənələrinin nəvazişinə bürünən,atasının çiynində gəzən,anasının ağuşuna sığınan qızcığaz hardan biləydi ki,amansız həyat gələcəkdə ona nə sürprizlər hazırlayıb. Nə biləydi ki,çox gənc yaşlarından,yeniyetməlik çağından, ən dəhşətli nağıl personajlarından daha qorxunc “yeddi başlı əjdahalarla”, növbənöv “şeytanlarla” və şeytançılıq edənlərlə qarşılaşacaq, uzun gecələrdə yuxusunu qaçıran nağıl süjetləri yox,acı gerçəkliyin repressiya,sürgün,məhbəs təhlükələri olacaq.

Gəncliyində yazdığı ilk şeirlərindən birində bu şüuraltı təlaş, öncədən duyulan nigaranlıq heyrətamiz şəkildə ifadə olunmuşdur.

Sönür dünən gecə yandırdığın şam,

Xəstəyəm,verən yox bir az su,ana,

Vaqon yırğalayır səni bu axşam

Ey uzaq yolların yolçusu ana...

“Anama” şeirindəki qəribə ifadə “ey uzaq yolların yolçusu ana” sətrindədir.O illər Gəncədə yaşayan anası Cavahir xanım Bakıya, qızının yanına gələr və sonra yenə Gəncəyə qayıdardı.Nədən Bakı-Gəncə yolu uzaq yollar adlandırılsın,həm də ana bu “uzaq yolların” yolçusu” sayılsın?Bunun səbəbi ikinci bənddə açılır:

Darıxır ürəyim,yanır nəfəsim,

Başımın üstündə yoxdur bir kəsim,

Qəlbimi köz kimi yandırır,səni

Bir daha görməmək qorxusu,ana.

Altını cızdığım sətir otuzuncu illərdə yazılmış şeirdəndir.Yəni NKVD-nin rəhbərlərindən Xoren Qriqoryanın 40-cı illərin ikinci yarısında M.C. Bağırova ünvanladığı təqdimatdan – Nigar Rəfibəylinin və anası Cavahir xanımın sürgün edilməsi haqqında təqdimatından azı on il əvvəl yazılıb.Sanki gələcək qorxuları çox öncədən ona xəbərdarlığını göndərir.

Nigar Rəfibəylinin 1934-cü ildə nəşr olnumş “Şeirlər” adlı kitabında başqa bir şeir o dövrün tanınmış tənqidçisi Əli Nazimi “şübhələndirmişdi”. “Şair qız” adlı məqaləsində( bu məqalə də qarşınızdakı kitaba daxil edilib) gənc şairənin yaradıcılığına ümumiyyətlə müsbət qiymət verilir.Əli Nazim Nigarın ayrı-ayrı şeirlərini xeyirxahlıqla təhlil etsə də “Məktub” şeirinə kəskin iradlarını bildirir:

“Nigarın “Məktub”u onun təhtəlşüurunda gizlənmiş və çoxdan bəri atılmalı olan bir məfkurəvi momenti ifadə edir. Çox qüvvətli bir lirika ilə yazılımış(tənqidçi bunu qeyd etməyə bilmir – A.) bu şeir müşaiyət etdiyi “gözəl dost”undan ayrılışına həsr edilmişdir.“Gözəl dost”una dediyi bu sözlər onun kim olduğunu yaxşı göstərir.

Sən indi uzaqlarda,

bizdən uzaqlardasan,

Yolun gecədən qara,

oldu yolun gecələr

Bəlkə gecə yaş tökür,

gündüz anırsan bizi,

Bəlkə həsrət çəkirsən yad edib ölkəmizi.

Bu “gözəl dost” deyil,bəlkə də keçmişdə şair qızla çox dost olan bir yabançıdır. Şair özü də deyir ki, “gəmi uzaşdı getdi,biz ayrıldıq o gündən” və “biz ki, səninlə çoxdan ayrılmış bir eşdik”. Belə bir dost ilə ayrılıq xatirəsinə həsr edilmiş şeirin əsl mərkəzini təşkil edən cəhət həmin “dost”a qarşı Nigarın sağlam və sabit bir münasibət yarada bilməməsidir. “Dostunun bu məktuba gülüb-gülməyəcəyin”i belə kəsdirməyən şair şeirinin sonunda “Bəlkə bir gün bu yolun ayrıcında birləşdik” və “Bəlkə də bir günün sevgisini yaşatdıq” deyə dumanlı xülyalara qapılır”.

Şairə özünü sığortalamaq üçün şeirini “bəlkə ayrı cəbhədən bir-birimizə daş atdıq” misrasıyla bitirsə də Əli Nazım bunu,yəni “gözəl dost”la mübarizə ehtimalını zəif ehtimal sayır: “nə qədər tənbəl bir mübarizə hazırlığı” –deyə hökm çıxarır. “Doğrudanmı Nigar “gözəl” dostu deyil, yabançı,düşmən dostu ilə bir günün eşqini yaşatmağa hazırdır?”

Yazısında sovet ideolojisinin sayıq keşikçisi kimi çıxış edən tənqidçi aydın dərk edir ki, bu şeirdə hər halda calayı-Vətən olmuş bir mühacir qəsd edilir.Və bunu açıb–ağartmaqdan, başqa sözlə gənc şairəni təhlükəli zərbə altında qoymaqdan çəkinmir. Üç il sonra Əli Nazim də bir çox başqa günahsız ədəbiyyat,elm adamları kimi repressiya qurbanı oldu.Bu gün repressiya qurbanlarına haqlı olaraq acıyarkən və bəzən repressiyalardan xilas olmuşlara ən azı şübhəylə yanaşılarkən,o illərin ideoloji mübarizələrində bada verilənlərin başqaların bada vermək cəhdlərini də unutmamalıyıq.Əlbəttə “badə vermək” ifadəsini parlaq tənqidçi və özəlliklə Nigar Rəfibəylinin ilk kitabını təqdir edən Əli Nazimə şamil edilməməlidir, amma bu sayaq ideoloji “ifşalarla” Nigar xanım yaradıcılığının müxtəlif mərhələlərində dəfələrlə rastlaşıb.

Anamın 30-cu illərdə yazdığı “Komandan” şeiri haqqında 40-cı illərdə danos vermişdilər ki,bu şeir Müsavat zabitinə həsr edilib..

Mən qəlbimin ilk eşqini

Sənə verdim uzaqdan,

Bu gün də xəyalımda

Bəslədiyim komandan!

Mən kiçikdim o zamanlar

Sən göy atın belində

Hacıkəndin dağlarında

Gözəl Vətən elində,

At çapardın, təlimlərdə

Vurar,nişan alardın,

Göy dağların sinəsinə

Sən vəlvələ salardın.

Mən dalınca baxa-baxa

Həsrət çəkərdim sana,

Komandanım o günləri

Bir yadına salsana

Bilirdim ki,sən qoymazsan

Düşmən mənə kəm baxa

Gəncliyimin şən çağından

Bahar ötə,qəm baxa...

Əlbəttə “mən kiçikdim o zamanlar” işarəsi də,gözəl Vətən elində, göy atın belindəki komandan da sovet zabitini yox,Cümhuriyyət ordusunun süvarisini xatırladır. “Komandanım o günləri bir yadına salsana” çağırışı da,düşmənin kəm baxmasına imkan verməyəcəyinə ümid də danos verənin əsassız olmadığını göstərir. Amma necə olur olsun,danos danosdur...Və belə şeytançılığın ən ağır nəticələri ola bilərdi...

Mən dəfələrlə qeyd etmişəm ki,sovet dövründə yaranan ən namuslu ədəbiyyat çox vaxt Ezop dilindən istifadə etməyə məcbur idi.İndi anamın şeirlərini yenidən,necə deyərlər təzə gözlə oxuyarkən əvvəllər tam mənasında dərk etmədiyim çox mətləbləri aydın görürəm.Cavanlığımda Nazım Hikmətin bir misrasını tez-tez təkrar edərdim:

Mühacirlik ölümdən betər.

Bu misraları oxuduqca anamın gözlərinə çökən kədərin uzun zaman fərqinə varmamışdım.Nəhayət bir gün: –xahiş edirəm bu misraları daha oxuma-dedi və o anda birdən ağlıma batdı ki,axı bu sözlər ona ovunmaz dərdini – mühacir qardaşı Kamil həsrətini xatırladır.

Və indi,çox illər sonra bu həsrətin izlərini onun bir çox şeirlərində görürəm.Bəlkə yeddi yaşında atasını əbədi itirmiş balaca qızcığazın qəlbində bu itgidən daha çox yeniyetməlik çağında ayrıldığı və otuz il öldüsündən-qaldısından xəbəri olmayan böyük qardaşının nisgili qövr eləyirdi.

Ürəyim torpaq kimi yaralıdır

Üstündə tikanlı məftillərin

Qanatdığı yaraların ağrısı var

Hicran yarası da var ürəyimdə,

həsrət dağı da....

Eyni duyğular Fizüliyə həsr etdiyi şeirində də ifadə olunub:

Dünyada ən qəmli diyar qürbətdir,

Qürbətdə yandıran səni firqətdir

Qürbətdə açılmaz könlü insanın,

Ən qəmli yeridir qürbət dünyanın

Çağırmaz bir əziz,doğma səs səni.

Bolşeviklər Azərbaycanı ,o cümlədən Gəncəni istila edib qubernator Xudadat bəyi güllələnəndən sonra Cavahir xanım əvvəllər nökərləri olmuş birisinə deyib: sənə özümün də, üç balamın da qanını halal edirəm,görsən ki,biz ermənilərin əlinə düşürük hamımızı özün öldür.

Azərbaycanın bəy-xan nəsillərinə, ziyalılarına,ümumən üzdə olan hər şəxsiyyətinə daşnaklar qədər nifrət bəsləyən “özümüzünkülər” özümüzə divan tutur, hələ bununla öyünürlərmiş də. Sonralar özü də repressiya qurbanı olmuş azərbaycanlı komissar: Gəncədə bir başı papaqlı qoymadım – deyə qürrələnirmiş..

Cavahir xanımın təkidiylə hər iki oğlu Vətəni tərk etməli olur:Rəşid Rusiyaya köçür,Kamil bircə tarını götürüb İrana, ordan da Türkiyəyə keçir.

Dostum bu yerlərin qürbətdir adı.

Qürbətdə insanın könlü açılmaz

Yaralı quş kimi sınar qanadı,

Xəyal bu göylərdə edərmi pərvaz

Ay bir çığır salıb dənizə nurdan

Ağaclar başını əyibdir yerə.

Xəyalım dağınıq,könlüm pərişan

Baxıram bu qərib yad sahillərə

Vətən həsrətiylə qəlbim döyünür

Neylərəm cənnəti Vətəndən ayrı

Şirindir Vətəndə hər acı tüstü

Şirindir Vətənin küləkləri də...

Bu şeir ruhu,hətta bəzi oxşar ifadələriylə Almas İldırımın “Azərbaycan oy” rədifli məşhur şeirini xatırladır.Əlbəttə Nigar xanımın bu şeirdən xəbəri yoxdu,amma qəribəsi odur ki,Almas İldırımın mühacirliyin acısını duyaraq qürbətdə yazdığı şeirin ovqatı Nigar Rəfibəylinin Vətəndə yazdığı şeiriylə həmahəngdir.Sanki Nigar xanım bu şeiri böyük qardaşının duyğularını,Vətən həsrətini ifadə edərək yazmışdır. Emin Sabitoğlu Moskvada Konservatoriyada oxuyarkən yəqin ki,o da qəriblik hissləri keçirərək bu şeirə mahnı bəstələmişdi.Anam bu mahnını dinləyəndə həmişə gözləri yaşarardı...

Qürbət motivləri Nigar xanımın ayrı-ayrı mövzularda yazdığı müxtəlif şeirlərinə də səpələnib:

Bir ovuc Vətən torpağına

Həsrət olanları düşünürəm

Vətəndən ayrı düşüb

Qürbətdə qalanları düşünürəm

Dolayısıyla bu hisslər dənizə həsr olunmuş şeirlərində də əks-səda verir. Dənizi,özəlliklə Xəzər dənizini çox sevirdi,amma Qara dənizə də şeirlər yazırdı:

Qara dəniz sularında əriyir axşam

Uzaq sahillərdə işıqlar yanır.

“Qara dəniz” adlanın bu şeirində “uzaq sahillər” deyəndə Türkiyəni qəsd etmirdimi,Kamili xatırlamırdımı?

Unutmaq istəyirəm xatirələri,

Dənizin səsi gəlir

Unutmaq istəyirəm

Acı-şirin xatirələri

Dənizin səsi gəlir

Dəniz,sevdalı dəniz

Sinəsi sinəm kimi

Hicran dağlı dəniz

Dənizlərlə bərabər dağları da çox sevirdi.Əgər dənizlər daha çox sonrakı ömrünün həsrətli xatirələriylə bağlıydısa,dağlar qayğısız uşaqlığının sevinclərini yada salırdı.

Çiçəkli,səfalı yaylaq!

Qonşun Pirsultan,Müşavaq...

Heç doymadı gözüm ancaq

Xaçbulaqdan,Xaçbulaqdan

Yuxularına “Hacı kəndin palıd meşələri” girirdi, Gəncliyi “Xaçbulaq yaylağında sarı çiçək dərirdi”.

Ancaq xoşbəxt uşaqlığının dağları da ahıl çağında ona yasaq olmuşdu:

Dağlara çıxmağa həkim qoymayır

İntizar çəkməsin dağ çiçəkləri

Doğma təbiətdən gözüm doymayır

Sifariş eylərəm xoş küləkləri

Qocalsam,xəstəlik alsa üstümü,

Dəliboy,kəkotu,reyhan gətirin

Aranda qalsa da vücudum mənim

Qızlar,xəyalımı dağa yetirin

Ən kədərli,ən təsirli şeirlərindən birini də dağlara müraciətlə yazıb:

Mən sizi bir daha görə bilməsəm,

Xatirəmi əziz saxlayın dağlar,

Döşünüzdən lalə dərə bilməsəm

Siz məni aranda yoxlayın dağlar...

Uca başınızdan külək göndərin,

Məxmər döşünüzdən çiçək göndərin,

Buluddan bir bəyaz örpək göndərin,

Matəm yaylağını bağlayın dağlar

Mən ki,çox sevərdim dağ havasını,

Sevən ürəklərin cox sevdasını

Bir qərib gəlinin tutub yazını

Dost kimi doyunca ağlayın dağlar...

Nazım Hikmətin poeziyasını çox sevirdi.Körpəliyimdə,hələ əlifbanı öyrənib qiraət edə bilmədiyim vaxtda anamın mənə oxuduğu iki kitabdan biri “Koroğlu” dastanı ,biri Nazımın “Günəşi içənlərin türküsü” şeir toplusu idi.Nazım atamgilin evində qonaq olarkən nə qədər təkid etsə də anam öz şeirlərini oxumaqdan imtina edirdi.Bir dəfə şeirlərini əzbər bildiyi Əhməd Haşım haqqında söz düşəndə Nazım ağız büzüb: “salon şairidir” – demişdi.Sonra anam Nazıma şeir oxumamasının səbəbini bizə izah edərkən deyirdi: Əhməd Haşamı bəyənməyən,mənim şeirimi bəyənəcək? Amma hər halda bir dəfə Nazım bizdə olarkən “bir son bahar da düşdü, ömrümün təqvimindən” misrasıyla başlanan şerini oxudu.Sonra bütün axşam boyu Nazım bir neçə dəfə bu misranı təkrar edirdi: “bir son bahar da düşdü ömrümün təqvimindən”...Özü də nə isə sanki özünə aid olan bir etiraf kimi təkrar edirdi bu sətri...

Nazımın vəfatı atama da,anama da çox ağır təsir etmişdi, xəbəri eşitdikləri axşamın səhərisi gün hər ikisi Moskvaya uçmuş,böyük dostlarının dəfnində iştirak etmişdilər, Rəsul Rza dəfndə çıxış da etmişdi. Nazımın ölümündən sonra anamın yazdığı şeirdə belə misralar var:

Oğlu idin böyük bəşəriyyətin,

Quruyan budağın,

şikəst heyvanın

sönən ulduzun kədərini duyurdun.

İnsanın qəmini

hamıdan əvvəl

Nigar xanımın Nazım şeirində nəzərə çatdırdığı bu özəllik onun özünün poeziyasına da xasdır.O da şeirlərində “Dənizdə boylu çinar kimi yüksələn tənha buruğun təklik qəmini” duyur,o da neçə “saysız çalarıyla xalqa,yurda, məmləkətə, ulduzların karvanına, aya, günə, quşa, xallı kəpənəyə,əlvan,zərif çiçəklərə” böyük insan məhəbbəti bəsləyir, “tanıdığı və tanımadığı adamların ağlamasına dözə bilmir”.O da Nazım Hikmət kimi, “məni yatmağa qoymur dünyanın dərdi” deyən Rəsul Rza kimi “qəmi aləmi”(Füzuli) çəkənlərdəndir.

Dünya,bir sirrini aşkar et mənə,

Nədən parlayırsan,nədən sönürsən?

Bu qədər siqləti alıb arxana

Sən öz məhvərində necə dönürsən?

Kaş güllər,çiçəklər olaydı yükün

Ağır mərmiləri daşımayaydın,

Şəfəqlər öpəydi alnından hər gün

Sis-duman içində yaşamayaydın...

Odur ki, Nigar Rəfibəyli poeziyasının qəhrəmanları sırasında təbii və üzvə şəkildə ispan inqilabçısı Doldores İbarrurini, mübariz əlcəzair qızı Cəmiləni,xarüqəvi səsə malik olan Peru müğənnisi İma Sumakı, “mənim şair qardaşlarım” adlandırdığı Azərbacanlı həmkarlarıyla bərabər tatar xalqının sənətkar və qəhrəman oğlu Musa Cəlili də görürük.

Müxtəlif illərdə yazdığı şeirlərini yenidən mütaliə edəndə ona da diqqət etdim ki,ilk yazıları belə sanki püxtələşmiş bir qələmin məhsuludur.Birinci kitabına 1929-cu ildə,yəni on altı yaşında yazdığı “Tirendə” şeiri daxildir:

Yaşıl dalğalı bi dəniz kibi,

Arasından taxılların

Sürünüb keçdi bizim qatar,

Sürətini yükləyərək

Saatların arkasına

Günəş sularda doğar,batar,

Yüksəlir,

Günəşin evindən işıqlar gəlir...

Gecə bəyaz

Bir Qafqaz

qızı kibi incə belli

Çamların qoynuna girmiş

İrmaqlardan çağlayan

bir masal söyləyirmiş...

Qıvırcıq başlı topbul söyütlər

Əymişlər başlarını

Mina rəngli sulara...

Yol uzun,

gecə bəyaz

gecəyə axan

bir səs,

bir musiqi səsi var

bu səs,bu ahəngdar

Melodi

Relslərdə çırpınan

çarxların səsi

Şeirdə o dövrün dil özəllikləri əks olunmuşdur ,”qatar” əvəzinə “tiren” ,bu günki dilimizdən çıxmış “masal”, “irmaq” kimi sözlər, “kimi” deyil “kibi”, “şamlar” deyil “ çamlar” işlənmişdir. Əsas isə o dövr üçün xas olan “qatar,hərəkət,çarxların səsi, günəşə yaxınlıq” kimi ibarələr yer almışdır,həm də bu ədəbiyyatımızda şərbəst şeirin ilk nümunələrindəndir.Nigar Rəfibəyli sonrakı illərdə də ara-sıra sərbəst vəznə,bəzən də əruza müraciət etmişdir,amma şeirlərinin əksəriyyəti hecadadır. Bu şeirlərində də orijinal ifadələr,yeni təşbehlər çoxdur: “uzaq-uzaq ölkələrdən,elə bil küsüb gəlir bahar”, “Meh əsir,budaqlar yavaşdan-yavaşdan deyinir”, “kimi yumub gözünü,mürgülədi narın-narın”...

Bu yazını yazdığım günlərdə Nigar Rəfibəylinin ölümündən – 1981-ci il iyulun 10-dan – az qala 32 il keçib, amma mənimçün o məşum gün sanki dünən idi.Vaxt mənimçün o gün dayandı, həmin ilin 1 aprelində – atamın ölüm günü – dayanan kimi...O tarixlərdən sonra yaşayan,işləyən,çıxışlar edən, nə isə yazan, kimlərləsə görüşən, haralarasa səfər edən insan – mən deyiləm,mənim qiyafəmdə,mənim sifətimdə başqa bir adamdır.Yunis İmrə deyir:

Məni məndə sorma,məndə deyiləm,

Bir mən vardır məndə məndən içəri

Mən isə deyə bilərdim:Məndən çöldə zahirən mənə bənzəyən,bəlkə mənim klonum olan başqa bir şəxs var,hamı onu “mən” bilir, amma o mən deyiləm...

Axır vaxtlar,tez-tez olmasa da onları yuxuda görürəm.Onların vəfatlarından sonra nəşr olunmuş foto-albomlarına baxırıq,hansı şəkillərisə müzakirə edirik,onlardan sonra çıxan kitabları haqqında fikir söyləyirlər,mənim “Sizsiz” romanıma qeydlər edirlər.Mən onların bioqrafiyalarının hansısa faktlarını özlərindən soruşub dəqiqləşdirirəm.Amma cavab ala bilmirəm.Yuxudan oyanıram. Günahımdan qovrula-qovrula qalıram, axı niyə,niyə axı mən onlar həyatda olarkən talelərinin müxtəlif məqamları haqqında özlərindən soruşub eşitdiklərimi yaddaşımda saxlamamışam?Axı niyə onlar qismətlərinə düşən çətinliklər haqqında bizə belə az bilgilər verdilər? Xüsusilə ona yanıram ki, Rəfibəylilər nəsliylə,anamın öz ailəsinin başına gələnlərlə belə ötəri maraqlanmışam, onun özündən sistemli,ətraflı məlumatlar almamışam.Başa düşürəm ki,özü bu temalara yasaq qoymuşdu,bizim qəlblərimizi intiqam,qisas duyğularıyla,ya sadəcə nifrət hissləriylə doldurmamaq üçün, bolşevik rejimindən çəkdiklərini heç vaxt bizə danışmazdı.

Yaxşı, bəs onda biz,xüsusiylə övladlarının ən böyüyü,həm də peşəsini ədəbiyyatla bağlamış adam nəyə görə ondan bütün bu gizlində saxladıqlarını qopartmamışam,o şeyləri ki,indi,onların vəfatından sonralar üzə çıxan sənədlərdən öyrənirik.Heç kəsi,ilk növbədə də bizi övladlarını dərdlərlə yükləməmək üçün,bütün ağrılarını öz içində çəkirdi.Bunun acısını ancaq arabir şeirlərinə sızdırırdı:

Gizlin yaradan ağrısı

çox yarə tapılmaz.

İndiyəcən “Sirrlər xəzinəsində” saxlanan ailəmizlə bağlı sənədləri üzə çıxaran Rafael Hüseynova bir daha minnətdarlıq edirəm, Xudadat bəyin bəraət alması üçün lazımi materialları toplayan və bu bəraətə nail olan hüquqşünas,ədliyyə generalı, Rəfibəylilərin ağsaqqalı Akif Rəfiyevə dərin təşəkkürlərimi bildirirəm.

(Ardı növbəti sayımızda)

ANAR

525-ci qəzet.- 2013.- 8 iyun.- S.14-15.