Tarixi kitabın tarixi tərcüməsi

Elə kitablar var ki, özünə hörmət edən, dünyanı dərk edib mənəvi sərvətinə çevirməyə çalışan hər bir mədəni millət istəyir ki, həmin kitablar onun ana dilində olsun. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, müxtəlif dillərdə zühur edən, meydana çıxan bu cür kitabları oxumaq üçün hər bir arzusunda olan adama ən azı onlarla dilləri öyrənmək lazım gələrdi ki, bu, praktik olaraq mümkün deyil. İkincisi, həmin kitabların çox da mükəmməl olmayan tərcüməsi belə ana dilinə böyük (və bir qayda olaraq, universal, ümumbəşəri) təfəkkürün dil- üslub modellərini, maneralarını gətirir, onu (ana dilini) yeni nitq (və idrak!) texnologiyaları ilə zənginləşdirir. Və nəhayət, üçüncüsü isə, qeyri- adi intellektual, əqli- zehni və mənəvi- ruhi təzahürün məhsulu olan bu kitablar çevrildiyi hər hansı dilə mistik bir enerji verir.

Görkəmli amerikan şərqşünas- şumeroloqu Samuel Noah Kramerin məşhur “Tarix Şumerdə başlayır”ı belə kitablardandır. Çox az mütəxəssisin, o da ancaq müəyyən vəziyyətdə, öyrənə bildiyi ən qədim bir dilin – şumercənin mətn- mənbələri əsasında müasir dünyanın ən geniş yayılmış bir dilində – ingiliscə yazılmış kitab artıq alman, fransız, ispan, ərəb, rus, italyan, yapon, türk və s. dillərə tərcümə olunmuş, yalnız şumerşünaslar, yaxud ümumən tarixçilərin deyil, hər bir elmli,mədəni insanın müraciət edəcəyi mötəbər mənbəyə çevrilmişdir. Kitabın bu günlərdə orijinaldan Azərbaycan türkcəsinə tərcümə edilərək nəşr olunması, elə bilirəm ki, öz- özlüyündə böyük hadisədir; ancaq nəzərə alsaq ki, tərcümənin səviyyəsi, keyfiyyəti olduqca yüksəkdir, onda əlavə etmək olar ki, həm də tarixi hadisədir.

Tərcüməçi – hörmətli Tamara xanım Hacıyeva S.N.Kramerin qədim tarixi mənbələrə dayanaraq irəli sürdüyü analitik mülahizələri, tez- tez müraciət etdiyi, ümumişlək olmayan, ona görə də tərcüməyə çətin gələn arxaik anlayışları, eləcə də, müasir dövrün təsisatları ilə apardığı geniş müqayisələri Azərbaycan türkcəsində kifayət qədər dəqiq ifadə etməklə yanaşı, müəllifin canlı, çox hallarda publisistikaya, hətta danışığa çəkən səmimi- söhbətcil üslubunu da qoruyub saxlaya bilmişdir. S.N.Kramer “Tarix Şumerdə başlayır”ı elə yazmışdır ki, dünyanın min illərlə “məsuliyyətsizcəsinə” unutduğu, çox-çox sonralar – XIX əsrdə təsadüfən aşkar olunanda isə tədricən hər bir inkişaf etmiş xalqın iddiasında olduğu möhtəşəm mədəniyyətin sanki sözün geniş mənasında müdafiəçisi, təəssübkeşi və təbliğatçısıdır. Şumer mədəniyyətinin həyatın ən müxtəlif sahələrdəki (kənd təsərrüfatından şəhər idarəçiliyinə, təhsildən məhkəmə- hüquq qaydalarına qədər) uğurlarından bəhs edən müəllif heç bir halda soyuqqanlı və ya təmkinli deyil. Şumer dövründə müəllim- professorların maaşları kifayət etmədiyi üçün tələbələrin valideynlərdən rüşvət gözləməsi faktını ortaya çıxaranda da intonasiyası təəssüf, yaxud tənqiddən tamamilə uzaqdır. Əksinə, o dövrü müasir dövrlə cəsarətlə, hətta qəribə bir nikbinliklə müqayisə edib, indiki kimi onda da belə imiş deyir, müəllim- professorların maaşları kifayət etmirmiş.

Mənə ən çox xoş gələn o oldu ki, S.N.Kramer hansı intonasiya ilə necə yazmışdırsa, Tamara xanım da o cür tərcümə etmiş, daha doğrusu, Şumerin yalnız tədqiqatçısı yox, həm də böyük müdafiəçisi, təəssübkeşi və təbliğatçısı olan müəllifi Azərbaycan türkcəsində danışdıra bilmişdir.

S.N.Kramer gənc yaşlarından həm İraqda- Şumerin mərkəzi Nippurda, həm də dünyanın müxtəlif muzeylərində Şumer mətn- lövhələrini ardıcıl araşdırdığından, bu sahədəki görkəmli mütəxəssislərin, demək olar ki, hamısını yaxşı tanıyıb onlarla bütün ömrü boyu sıx təmasda olduğundan şumerşünaslığa yalnız elmi tədqiqat obyekti, yaxud ixtisas kimi baxmamış, onu kifayət qədər uzun sürən həyatının üzvi tərkib hissəsinə çevirmişdir. Və təsadüfi deyil ki, kitabın təhkiyəsində müəllif – “mən” komponenti olduqca fəaldır... Bu, özünü “Birinci nəşrin ön sözü”nün ilk cümlələrindən göstərir:

“Son 26 ildən bəri şumerologiya, xüsusilə də Şumer ədəbiyyatı üzərində çalışmaqdayam. Apardığım bu tədqiqatların əvvəli ixtisas kitabları, monoqrafiyalar və müxtəlif elmi jurnallarda məqalələr şəklində nəşr edilmişdir. Bu kitab şumerologiya sahəsində apardığım tədqiqatların və nəşrlərin mühüm nəticələrini bir toplu halında oxumağı sevənlərə, humanitarlara və alimlərə təqdim edir”.

S.N.Kramer (1897- 1993) bu sözləri yazanda 1956- cı il idi. Və onun altmış yaşı hələ tamam olmamışdı. 1959- cu ildə kitabın ikinci, 1981- ci ildə isə üçüncü nəşri işıq üzü gördü.

Müəllif “mən”i qədirbilən (və təvazökar) Şərq müdrikləri kimi öz ustadının (və ustadlarının) üzərindəki əməyini, zəhmətini (və bu kitabın zühurundakı mənəvi xidmətlərini) belə yad edir: “...tədqiqatlarımda ən böyük minnətdarlıq borcum XX əsrin birinci yarısının böyük şumeroloqu Arno Pöbelin ünvanınadır. Şərqşünaslıq İnstitutunda Assur lüğəti çalışmalarının üzvü kimi, onunla gizlicə oturub, sözlərini hava və su kimi qəbul etdim. Amerika şumerologiyasının hələ bir elm sahəsi kimi formalaşmadığı zamanlarda bir Şumer dili ustadı olan Arno Pöbel uzun- uzadı vaxtını və biliyini böyük səxavətlə mənə sərf etdi”.

S.N.Kramerin əsərinin klassik kitablar üçün səciyyəvi olan, mükəmməl məntiqə əsaslanmış maraqlı (və nə qədər paradoksal görünsə də, eyni zamanda orijinal!) strukturu var. Müəllif hər fəsli “yazılı tarixdə otuz doqquz ilk”dən birinə həsr edir: ilk məktəblər, ilk rüşvət, ilk yeniyetmə özbaşınalığı, ilk “əsəb savaşı”, ilk ikipalatalı məclis, ilk tarixçi, ilk vergi güzəşti, ilk məhkəmə qərarı, ilk atalar sözü və məsəllər, ilk məhəbbət nəğməsi, ilk mərsiyələr və s. Yalnız fakt- mənbələrə əsaslanan, uyğun mətnləri müqayisə edən, tarixi hadisələri – dünyada “ilk” olanları ortaya çıxaran tədqiqatçının emosionallığı, yaxud fəal, ehtiraslı “mən”i tarixə “müdaxilə”lərində, demək olar ki, heç bir məqamda obyektivliyi (tarixi mənbəni!) zədələmir, mötəbər, yüksək intellektli, geniş erudisiyalı (və genişürəkli!) bir redaktor şərhi verir.

Və çox əhəmiyyətlidir ki, az qala eyni səviyyəli redaktorluğu tərcümənin elmi redaktoru, şərhlərin, ön və son sözlərin müəllifi AMEA- nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Tofiq Hacıyev də edir.

Tofiq müəllimin istər “S.N.Kramer və onun “Tarix Şumerdə başlayır” kitabı haqqında” ön sözündə, istərsə də “Şumer və biz” son sözündə Kitab böyük hörmət (və məhəbbət)lə təhlil olunur. “Biz” deyəndə bilavasitə bizi, yəni bütövlükdə türkü və Azərbaycanı, həm də qismən müasir dünyamızı nəzərdə tuturam” deyən elmi redaktorun bir azərbaycanlı tədqiqatçı- alim kimi buna haqqı vardır. Çünki hələ keçən əsrin yetmişinci illərində gənc professor Tofiq Hacıyev Azərbaycan dili tarixinə aid mötəbər tədqiqatlarında ilk dəfə Şumerdən bəhs edirdi. Və o da ilk dəfə Şumer- türk leksik paralellərinin miqyasını görüb S.N.Kramer kimi həyəcanlanır, Azərbaycanda böyük bir həyəcan- təsir məktəbi yaradacaq ilk şumerşünaslıq mülahizə- iddiaları ilə çıxış edirdi.

“Tarix Şumerdə başlayır” kitabının ilk nəşri çıxanda T.Hacıyevin 20 yaşı vardı, Şumer- türk leksik paralellərinin verildiyi “Azərbaycan ədəbi dili tarixi( təşəkkül dövrü” kitabı çıxanda isə 40 yaşına çatmışdı... S.N.Kramerin kitabının Azərbaycan türkcəsinə redaktorluq edəndə isə hörmətli müəllimim, elmi rəhbərim T.Hacıyev 75- i keçib 100- ə (S.N.Kramer yaşına) yaxınlaşır... Burada təsadüfi heç nə yoxdur... Çünki “bəşər övladının hamısı, bütün etnoslar Adəmin törəmələri olduğu kimi, bugünkü mədəniyyətlərin hamısı Şumer sivilizasiyasının övladlarıdır” (T.Hacıyev).

Kitabın tərcüməsinə, hörmətli tərcüməçi Tamara xanım Hacıyevaya yalnız bir tənqidi qeydim ola bilərdi ki, onu da tərcümənin elmi redaktoru son sözün son cümləsində artıq göstərmişdir:

“Və deməli, tarix də, elm də Şumerdən başlanır: bu bizim dünyanın əsas bir sözünə çevrilib”.

S.N.Kramerin böyük istedad, hörmət və həssaslıqla tərcümə olunmuş kitabının adı Azərbaycan türkcəsində belə olmalı idi: “Tarix Şumerdən başlanır”.

Nizami Cəfərov

525-ci qəzet.- 2013.- 25 iyun.- S.4.