Xaricdə saxlanılan əlyazmalarımız haqqında dəyərli mənbə

Filologiya elmləri doktoru, professor Azadə Musabəylinin bu yaxınlarda çapdan çıxmış “Xarici ölkələrdəki Azərbaycan əlyazmalarının toplu kataloqu” (Bakı: “Elm”, 2012, 3 cilddə. Elmi redaktoru: filologiya elmləri doktoru Məmməd Adilov; rəyçilər: filologiya elmləri doktorları: Kamandar Şərifov, Möhsün Nağısoylu) Azərbaycan əlyazma irsini, kitab tarixini öyrənmək cəhətdən, son dövrlərin mənbəşünaslıq, kitabşünaslıq sahəsində araya-ərsəyə gələn ən möhtəşəm araşdırmalarından biridir. Çağdaş zamanda belə bir mühüm əhəmiyyət kəsb edən kataloqun meydana gəlməsində, əlbəttə, tədqiqatçının əlyazmalar üzərində apardığı çoxillik araşdırmaları, bu sahədəki geniş elmi-tədqiqat bacarığı, təcrübəsi böyük rol oynamışdır. A.Musabəylinin çalışdığı AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu hal-hazırda dünyanın ən zəngin əlyazma irsi saxlanılan elmi mərkəzlərindən biridir. Burada orta əsrlərdə üç dildə – ərəb, fars və türk dillərində köçürülmüş 12 minə yaxın əlyazma kitabı (təxminən 60 min əlyazma əsəri) mühafizə olunaraq qorunur. Vaxtilə müxtəlif yollarla Azərbaycandan aparılmış təxminən o qədər də xalqımızın mənəvi irsi bu gün dünyanın müxtəlif ölkələrinin ən məşhur kitabxana, muzey və ayrı-ayrı imkanlı adamlarının şəxsi kolleksiyalarında saxlanılmaqdadır. Tədqiqatçı uzun illərdən bəri çalışdığı elmi tədqiqat institutundakı əlyazmalar üzərində araşdırma aparmaqla bərabər, Azərbaycan mədəniyyəti, elmi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edəcək dəyərə malik olan, olduqca vacib bir işə girişərək, dünyanın müxtəlif ölkələrindəki əlyazmalarımız haqqında ətraflı elmi-paleoqrafik bilgi əldə edərək üçcildlik toplu kataloqu tərtib edib. Kataloqa 685 azərbaycanlı müəllifin xarici ölkələrdə saxlanılan 10.000-dən artıq əlyazma nüsxəsinin təsviri məlumatı daxil edilmişdir.

“Xarici ölkələrdəki Azərbaycan əlyazmalarının toplu kataloqu”nda bədii əsərlər haqqında məlumat əksəriyyət təşkil etsə də, onların arasında müxtəlif elmlərə – dilçiliyə, tibbə, astronomiyaya, hüquqa, tarixə, riyaziyyata, leksikoqrafiyaya, ilahiyyata və s. aid əlyazmalar haqqında ilkin təsviri informasiya verilir. Kataloqdakı mənbələrin müxtəlifliyi çox güman ki, humanitar elmlərin mütəxəssisləri kimi, ayrı-ayrı elm sahələrində çalışan tədqiqatçıların da böyük marağına səbəb olacaq. Kataloqda əlyazmaların hansı ölkədə saxlanmasından, dilindən, aid olduğu elm sahəsindən asılı olmayaraq, hər bir əsər müəllifinə görə əlifba sırası ilə düzülüb.

Çox təəssüf ki, köçürüldüyü yer, müəllifin, katibin azərbaycanlı olması nəzərə alınmadan, mətninin dili əsas götürülməklə əlyazmalarımız uzun müddət əcnəbi tədqiqatçılar tərəfindən yadlaşdırılaraq, başqa xalqlara aid edilib. Məsələ ilə bağlı bu sahədə çalışan mütəxəssislər arasında uzun müddət mübahisə də olub. L.Dimitriyeva və O.Akimuşkin kimi təcrübəli rus tədqiqatçıları öz əsərlərində dünya kitabxanalarında azərbaycanlı müəlliflərə məxsus fars və ərəb dilində yazılaraq köçürülmüş çoxlu sayda əlyazma əsərlərini Azərbaycan kitabı hesab etmədiklərinə görə, milli sərvətimizin əsas hissəsini təşkil edən xaricdə saxlanılan əlyazma kitablarımızın sayını minimuma endirmişlər. Məsələn, L.Dmitriyeva məsələyə qeyri-obyektiv yanaşaraq, əlyazmanın yalnız dilinə istinad etməklə Rusiya EA Şərqşünaslıq İnstitutunda cəmi “25-30 Azərbaycan manuskriptinin” saxlandığını göstərib. Halbuki həmin institutun kitabxanasının şərq bölməsi vaxtilə Azərbaycandan aparılmış əlyazma kitabları əsasında təşkil olunub. Bu gün oxuculara təqdim olunmuş kataloqun tərtibçisi isə bu məsələyə olduqca həssalıqla, diqqətlə yanaşıb, yəni hər bir əlyazma əsərinin müəllifinin adını, soyadını, künyəsini, katibini, həmçinin əlyazmanın digər paleoqrafik əlamətləri üzərində dəqiqləşdirmələr aparmaqla anadilli əsərlərlə bərabər, ərəb, fars dillərində köçürülmüş əlyazmalarımızı da müəyyənləşdirməyə müvəffəq olub.

Üçcildliyə tərtibçi geniş bir müqəddimə yazıb və burada Azərbaycan əlyazmalarının dünya üzrə səpələnmiş nümunələrinin ölkələr üzrə hansı kitabxanalarda, muzeylərdə və yaxud da şəxsi kolleksiyalarda yerləşdiyini hər bir əlyazmanın təsvirində qeyd edib. Bundan başqa o, bugünkü Azərbaycan əlyazmaşünaslığının vəziyyəti, xaricdəki əlyazmalarımızın elmi-paleoqrafik xüsusiyyətləri, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin və mətnşünaslığın tədqiqində xaricdəki əlyazmalarımızın rolu, Şərq əlyazmaları və Azərbaycan əlyazma kitabı, xaricdəki əlyazmalarımızla bağlı bəzi tədqiqatlar, xaricdəki əlyazmalarımızla əlaqəli görülməkdə olan və görüləcək işlər, nəhayət toplu kataloqun nəşrə hazırlanması və tərtibi prinsipləri məsələlərinin geniş şərhini verib.

Azərbaycan əlyazmaları mədəniyyət, din etibarilə bizə yaxın olan Yaxın və Orta Şərqin əksər mədəniyyət mərkəzlərində –Tehran, Məşhəd, Qum, İsfahan, Konya, İstanbul, Qahirə, Tunis, Daşkənd, Düşənbə, Kəlküttə, Laknau, Dəkkə, Pəncab və s. şəhərlərin kitabxanalarında saxlanmaqdadır. Şərq ölkələrinə əlyazma kitablarımızın aparılması orta əsrlərdə təbii bir proses idi. Yəni azərbaycanlı şair, alim, xəttat, miniatürçü rəssamın və s. kitab yaradıcısının Şərqin hansısa şəhərində yaşayıb, orada fəaliyyət göstərməsinə o zamanlar heç bir məhdudiyyət olmayıb. Belə də ola bilərdi ki, Azərbaycanda köçürülmüş əlyazmalar ya hədiyyə kimi rəsmi şəxslərə verilib, ya da müharibələr zamanı qarət olunaraq aparılıb. Tədqiqatçının müşahidələrinə əsasən Şərqdə ən çox əlyazmalarımız birinci növbədə İranda, sonra isə Türkiyədədır. Avropada isə əlyazmalarımız daha çox Moskva, Sankt-Peterburq, Londan, Paris, Dublin, Berlin, Drezden, Vatikan, Vyana, Praqa, Sarayevo, Upsala və ABŞ-ın bir sıra şəhərlərinin ən məşhur kitabxana və muzeylərində saxlanılır və yaxud da nadir eksponatlar kimi nümayiş olunur. Bu irsin yad ölkələrə gedib çıxmasının da müxtəlif səbəbləri olub. Burada ilk növbədə talançılığın rolu olub. 1828-ci ildə Rusiya-İran müharibəsi sona çatandan sonra Ərdəbildə Şeyx Səfi məqbərəsindəki, Səfəvi hökmdarlarının uzun illərdən bəri topladığı, zənginləşdirdiyi kitabxananı bütövlüklə ruslar ələ keçirərək Sankt-Peterburqa aparıblar. Məhz bu əlyazmalar əsasında XIX yüzilliyin əvvəllərində Rusiyada şərqşünaslıq elmi meydana gəlib və inkişaf edib.

Azərbaycan əlyazma kitabının müxtəlif nümunələri digər yollarla, vasitələrlə də Avropaya aparılıb ki, bunu əlyazmaların özündə katiblərin, kitab sahiblərinin və yaxud əlyazmanı alanların yazdığı qeydlər bir daha təsdiq edir. Azərbaycanlı sənətkarların hazırladığı əlyazma kitablarının saxlandığı mərkəzlərdən biri Rusiyanın Sankt-Peterburq şəhərindəki Dövlət Ermitajıdır. Buradakı əlyazmalardan biri 1430-cu ildə məşhur azərbaycanlı xəttat Cəfər Təbrizinin Heratda köçürdüyü Nizaminin “Xəmsə”sidir. Akademik Rasim Əfəndi və sənətşünaslıq namizədi Toğrul Əfəndi yazır ki, “Xəmsə”nin bu əlyazmasında 38 orijinal miniatür, ornament sənətinin ən gözəl nümunələri ilə bəzədilmiş çoxlu səhifələr vardır” (“Sankt-Peterburqda saxlanılan Azərbaycan sənət abidələri”. “Elm” qəzeti, 8 aprel 2008). Xarici ölkələrdə saxlanılan azərbaycanlı müəlliflərə məxsus bütün sənət əsərləri kimi bu əsərin də Dövlət Ermitajına necə gəlib çatması sualına cavab elə əlyazma kitabının özündə verilib. Tədqiqatçılar daha sonra yazırlar: “Bu nadir əlyazmanın ən maraqlı xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarətdir ki, onun axırıncı vərəqində əsərin Ermitaja gəlib çatana qədər keçdiyi yol qeyd edilmişdir. Qeyddən məlum olur ki, bu əlyazmanı 1615-ci ildə Hindistanın Heydərabad şəhərində Qolqonq şahzadəsi öz şəxsi kitabxanası üçün almışdır. Axırıncı qeyddən isə bilinir ki, həmin əlyazması 1760-cı ildə Nadir şahın sərkərdəsi Firudin xanda olmuşdur. Sonra uzun müddət həmin sənət əsərinin izi itir, yalnız 1917-ci ildə onu bir İran taciri Sankt-Peterburqda – baron Ştiqlisin muzeyinə satır. İnqilabdan sonra isə ... bu nadir əlyazması başqa eksponatlarla birlikdə daimi olaraq Dövlət Ermitajına gətirilir”.

A.Musabəyli dünyanın müxtəlif ünvanlarında saxlanılan əlyazmalarımıza aid kataloqu nəşrə hazırlayarkən belə bir kataloqun ilk dəfə nəşr olunmasından, mühümlüyündən və onun tərtib prinsiplərindən söz açaraq yazır: “Azərbaycan əlyazma kitabı yalnız öz dilində, öz ərazisində yaranmamış və yarandığı ərazidə qərar tutub qalmamışdır. Dünyanın demək olar ki, bütün əlyazma xəzinələri və kitabxanalarında indi Azərbaycanla bağlı minlərlə abidəyə təsadüf edilir. Onlar haqqında bilgiləri üzə çıxarıb sistemə salmaq, artıq geri dönməyi müşkül sayılan bu əlyazmaların sidilərinin, mikrofilm, foto və kserosurətlərinin ana yurdda cəmləşdirmək indiyədək həlli vacib problemlərdən biri sayılırdı. Azərbaycanda bu missiya Əlyazmalar İnstitutunun üzərinə düşür”. Uzun illərdən bəri bu istiqamətdə iş iki planda aparılmaqdadır. Həm Əlyazmalar İnstitutundakı əlyazmaların təsvirini başa çatdırıb kataloqlarını tərtib etmək, həm də xaricdəki əlyazmalarımızın haqqında eyni işin yerinə yetirilməsi ən aktual məsələlərdən biridir.

Bu ağır işi öz öhdəsinə götürən alimin qeyd etdiyi kimi, öncə Şərq əlyazma kataloqlarının biblioqrafiyası hazırlanıb. Sonra Özbəkistan, Tacikistan, Rusiya Federasiyası, İran, Türkiyə, Hindistan, İtaliya, İngiltərə, İsveç, İrlandiya, Almaniya, Fransa və başqa bir sıra xarici ölkələrin kitabxana, muzey və əlyazma xəzinələrindəki əlyazmalarının təsvirinin daxil edildiyi Şərq əlyazma kataloqları əsasında saxlandıqları məkanlara görə 12.000-dən artıq nüsxələrindən məlumatları özündə əks etdirən biblioqrafik kartoteka tərtib edilib. Daha sonra əlifba sırası ilə müəlliflərə görə sistemə salınıb. Beləliklə, dünya əlyazma xəzinələri və kitabxanalarında saxlanılan əlyazmalarımızın 150-dən çox mənbədən toplanmış 10.000-dən artıq nüsxəsi təsvir olunub.

“Xarici ölkələrdəki Azərbaycan əlyazmalarının toplu kataloqu”nun nəşri həm tərtibatına, həm də ilk dəfə olaraq Azərbaycandan kənarda saxlanılan əlyazmalarımıza həsr olunmasına görə ilk və qiymətli bir mənbədir. Ümumiyyətlə, bu kataloqun nəşri ilə mənbəşünas, həmçinin müxtəlif elm sahələrində çalışan mütəxəssislərin yeni-yeni mənbələri tədqiq etməsinə geniş imkanlar yaranacaq.

A.Musabəyli kataloqu tərtib edərkən əsasən aşağıdakı elmi-paleoqrafik prinsipləri götürüb: müəllifin adı, müəllifin qısa və ya məşhur adı, mötərizədə daha geniş adı, yaşadığı əsr, təvəllüd və vəfat tarixləri, əlyazmanın adı, eyni əsərin bir neçə nüsxəsi olduqda onların xronoloji ardıcıllıqla düzülüşü, toplu biblioqrafik xarakter daşıdığından onlar haqqında məlumat verən mənbələrin göstərilməsi, əsərlərin öz aralarında əlifba sırası ilə düzülməsi, əlyazmanın saxlandığı ölkənin və ya şəhərin adı, kitabxana, muzey, əlyazma xəzinəsi və s. adı, nüsxənin saxlandığı yerdəki şifri, köçürülmə tarixi, həcmi (məcmuədədirsə, hansı vərəqlərini əhatə etməsi), ölçüsü (mötərizədə mətn ölçüsü), sətir sayı, katibi, xətti, hansı dildə olması, aid olduğu elm sahəsi, götürüldüyü mənbənin qısaldılmış adı, cildi, səhifəsi, sıra sayı.

XX yüzilliyin əvvəllərində yaşamış və elmi-publisist yazıları ilə xalqımızın taleyüklü problemlərindən dönə-dönə söz açan, tanınmış jurnalist Fərhad Ağazadə “Azərbaycan” qəzetində getmiş məqalələrindən birində xaricdə təhsil alan azərbaycanlı tələbələrə müraciət edərək yazırdı: “Qardaşlar! Bu zikr edilmiş əsərlərdən (xaricdə saxlanılan əlyazmalarımız nəzərdə tutulur – Ə.M.) bizə bir sovqat gətiriniz, qarınca kibi hər yerdən Vətənimizə bir şey toplayınız. Bu şeyləri cəmləyib sonra mükəmməl tariximizi, ahəngli qəvaidəmizi, dəbdəbəli ədəbiyyatımızı yapaq, daha doğrusu, yenidən icad edək. İcad edib də mədəniyyətə doğru həvəsli bir millət olduğumuzu Avropaya sübut edək” (“Azərbaycan” qəzeti, 23 kanuni-əvvəl, sənə 1919, № 351). Ancaq bu gün əlyazmalarımızın əslini nə Avropadan, nə də başqa yerlərdən geri qaytarmaq mümkün deyil. Çünki bu məsələ ilə bağlı hələ ki heç bir beynəlxalq sənəd ortada yoxdur. Belə olan halda, heç olmasa, onların surətini, elektron variantını (əgər həmin kitabxanalarda varsa) alıb gətirmək olduqca vacib bir işdir. Bu baxımdan yenicə nəşr olunan, haqqında danışdığımız kataloq əlyazmalarımızın ünvanlarını göstərməkdə yardımçı ola bilər.

Sonda qeyd etmək istərdim ki, professor Azadə Musabəyli “Xarici ölkələrdəki Azərbaycan əlyazmalarının toplu kataloqu” üçcildliyini nəşr etdirməklə olduqca ağır bir işi çiyinləri üzərinə götürüb, böyük uğurla yerinə yetirib və onu elmi ictimaiyyətə, xalqımıza ərməğan edib. Alimin dünya kitabxanalarında saxlanılan əlyazmalarımızı arayıb-darayıb ortaya çıxarmasını, bu vaxta qədər heç bir tədqiqatçının cəhd edib yaxın düşmədiyi, əgər bu iş yerinə yetirilərdisə, bir nəfərin yox, bəlkə də bir kollektivin görə biləcəyi ağırlıqda, çəkidə olan işi onun tək icra etməsini Azərbaycan elminə, xalqına sonsuz məhəbbətin ifadəsi, azərbaycançılığa xidmətin ən bariz təzahürü kimi başa düşmək olar.

Əli Məmmədbağıroğlu,

Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun elmi katibi

525-ci qəzet.- 2013.- 26 iyun.- S.8.