Demokratiya və layiq olanların hakimiyyəti (davamı)

Bizdə, digər xalqlarda olan kimi Çində dinə bağlılıq anlayışı yoxdur, dinə sitayiş həyat hüceyrələrinə, məsamələrinə daxil olmamışdır.

Çinlilər din əvəzinə, sitayiş etdiklərini müdriklər adlandırırlar və bu, onların gündəlik həyatını istiqamətləndirir. 1911-ci ildəki inqilaba qədər konfutsiçilik Çində əslində dini inamı əvəz edirdi, bu ölkədə konfutsiçilik hələ də Qərbdə xristianlığın oynadığı rolu oynayır.

Çinlilər hələ qədim zamanlardan ruhən fəlsəfə ilə qidalanmışlar, fəlsəfi kitablar onlar üçün beşikdəki yastıq altına avropalıların qoyduqları “İliada” və “Odisseya”nı əvəz etmişdir. Konfutsi və buddizm fəlsəfələri geniş yayılmışdır və əhalinin mənəvi həyatında, Çin sivilizasiyasının uzun ömürlülüyündə, onların təsiri danılmazdır.

Çinlilər eyni vaxtda bu fəlsəfi cərəyanların hər birinə hörmətlə yanaşır, gündəlik həyatda onlardan istifadə etməkdə elə bir çətinlik hiss etmirlər. Belə ki, onlar mağazanı açanda gözə görünməyəni sakitləşdirmək üçün daoistə müraciət edir, yaxın adamının ruhunun düzgün istiqamətləndirmək tələb olunduqda buddistin yanına gedirlər.

Konfutsiçilik isə cəmiyyətdə davranış kodeksi rolunu oynayır, əhalisi olduqca çox olan bir ölkədə bu təlim yaşamağa tamamilə uyğunlaşmışdır.

Sonrakı dövrlərdə Çin imperiyasında Konfutsi təlimi dövlət fəlsəfəsinə çevrilmişdir.

Dinə sitayiş və ibadət olmasa da, ölkədə həm də eyni zamanda dindar olmağın zahiri əlamətləri mövcuddur, onlar məbədlər, rahiblər, mərasimlər kimi Qərb anlayışlarına yaxındır. Bununla yanaşı, burada kulta tam başqa münasibət vardır, söhbət daha çox xahiş barədə, dialoq barədə olan müraciətdən gedir. Görünməyən qüvvələrə münasibəti isə olduqca dünyəvi xarakter fərqləndirir. Çində yeganə həqiqi din – bu, imperatorun, Göy oğlunun kultudur, sifəti olmayan varlığın bu gücü ilin mövsümlərini dəyişdirməklə yanaşı, Yer üzərində hökmdarlıq edəni qoyur. Beləliklə, yenidən kəndin ənənəsinə qayıdış müşahidə olunur. Böyük fransız filosofu Volter çinlilər barədə maraqlı fikirlər söyləmişdir. Volterə görə çinlilər adətən başqa hallarda mövcud olan hansısa cəhalətə və şarlatanlığa görə özlərini məzəmmət edə bilməzlər.

Çin dövləti dörd min il ərzində öz xalqını aldatmadan, onu necə idarə etmək yolunu göstərmişdir. İdarə edənlər inanırdılar ki, həqiqət Allahına yalanla xidmət etmək olmaz. Çində bir belə əsrlər boyu bütün nəcib adamların dini, Göyə hörmət etmək və ədalətli olmaq idi. O, göstərir ki, Konfutsi – Kun-fu-tszı bizim eradan 550 il əvvəl yaşamış və özünü peyğəmbər adlandırmamışdı. O, ancaq qədim qalan qaydaları bir yerə toplamışdı. Bu təlim bütün adamları təhqiri bağışlamağa, hərəkətlərinə daim fikir verməyə, dünən buraxılan səhvləri bu gün düzəltməyə çağırırdı.

Konfutsi öyrədirdi ki, bir neçə adam bir adamdan daha məlumatlı, məsələlərdən baş çıxarandır. O, təlqin edirdi ki, “başqaları ilə özünlə necə davranmağı istədiyin kimi hərəkət et”. O, sadəcə təvazökarlığa deyil, həm də itaətkarlığa öyrədirdi və bütün comərdlikləri təbliğ edirdi.

Çinə və çinlilərə az qala pərəstiş qaydasında yanaşan Volter ölkəsinin idarə edilməsindəki eybəcərliklərə isə kəskin nifrətini bildirirdi, onları bütünlüklə məhkum edirdi. Günəş Kral öldükdən sonra taxta çıxan nəticəsi, az yaşlı XV Luinin regenti olan və sonralar əyyaşlıqda, əxlaqsızlıqda ad çıxaran Orlean hersoqu özünü xalqa qənaətcil kimi qələmə vermək üçün, idarəçiliyinə başlayan kimi sarayın tövləsində saxlanan atların sayını iki dəfə azaltdı. Bunu eşidən Volter yazmışdı ki, yaxşı olardı ki, o, sarayın atlarının sayını ixtisar etməkdənsə, saraydakı eşşəklərin sayını yarıbayarı azaldaydı.

Volter Fransanın idarəçiliyinə belə sərt yanaşdığı halda, Çində mövcud olan qaydalara böyük hörmət bəsləyirdi və buradakı dövlət imtahan sisteminə və layiq olanların hakimiyyətinə vurğunluğunu gizlətmirdi.

Başqa, hətta bəzi müasir dövlətlərdən fərqli olaraq, Çin heç də öz keçmişinə inkar, istehza və ifşa qaydasında yanaşmır, əksinə, nəcib ənənələrə hörmət bəsləyir. Çin heç də şərqdəki qonşusu, adalar ölkəsi olan Yaponiya kimi özünü dünyadan izolyasiya olunmuş şəkildə saxlamamışdı. Burada həmin qonşudan fərqli olaraq müasirliyi feodal intizamı ilə birləşdirməyə cəhd edilmir. Öz keçmiş ənənələrini fetişləşdirməkdən, əndazədən çıxarmaqdan da uzaqdır. Burada keçmişin yaxşı nümunələri zamanın tələbləri üçün istifadə edilir. Son vaxtlarda Çinin dünya iqtisadiyyatına təsiri artdıqca, əslində bu ölkə indi dünya əhalisi üçün hər cür müasir tələblərə cavab verən mallar istehsalı və təchizatı ilə məşğul olan qlobal emalatxana rolunu oynayır, ABŞ ilə Çin arasında rəqabətin gündəliyə çıxması labüddür.

Əlbəttə, Birləşmiş Ştatlar iqtisadi, elmi, hərbi və texnoloji nöqteyi-nəzərdən dünyanın yeganə fövqəldövləti olaraq qalmaqdadır.

Lakin Çinin nəfəsi ən azı iqtisadi sahədə onun peysərində hiss olunmaqdadır. Burada təəccüblü bir şey də yoxdur. Hələ yarım əsr bundan əvvəl İsrailin ilk baş naziri David Ben-Qurion peyğəmbərcəsinə demişdi ki, faciəli və qəhrəmanlıq tarixinə malik olan Çin gələcəkdə fövqəldövlət olacaqır.

Əgər tarix nəyəsə öyrədirsə, onda Çinin inkişafı Amerika üçün həqiqətən bir çağırış təsiri yaratmalıdır. Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, qüdrəti solan dövlətlər bir qayda olaraq səhnəni nadir hallarda döyüşsüz tərk edirlər.

Çin iki min il bundan əvvəl imperiyaya Tsin dövründə, imperator Şi Xuan-dinin vaxtında vahid mərkəzi hakimiyyət altında birləşmişdi.

İmperiya dövrü müxtəlif qabiliyyətlərə malik olan liderlər görmüşdü.

Qədim Çin hərb nəzəriyyəçisi Sun-tszının rəyinə görə liderliyin üç növü vardır: humanist hakimiyyət, hökmranlıq və tiraniya. Humanist hakimiyyət həm Vətəndə, həm də xaricdə insanların qəlblərini və zəkalarını fəth edir. Yəqin ki, xalqların əksəriyyəti, mürgüləmələrinə son qoyub, belə hakimiyyət növünü arzu edərdi.

Birləşmiş Ştatların görkəmli siyasətçisi Henri Kissincer demişdir ki, hansısa bir xarici ideologiya deyil, qədim Çin ideologiyası aparıcı intellektual gücə çevriləcəkdir və bu, Çin xarici siyasətinin dayağı olacaqdır. Onda görən Çin bütün dünyada insanların qəlbini necə fəth edəcəkdir? Qədim Çin filosoflarının sözlərinə görə, humanist hakimiyyət Vətəndə xalqın arzu etdiyi modeli yaratmaqla fəaliyyətə başlamalıdır ki, bu yolla xaricdə olan adamları da ilhamlandırsın.

Humanist hakimiyyət ölkənin öz xalqı tərəfindən bütünlüklə və cəmiyyətin hər bir seqmentində açıq şəkildə hiss olunmursa, onun elan edilməsi də saxta şüardan başqa bir şey deyildir, çünki o, gerçəklikdə öz əksini tapmır.

Bu o deməkdir ki, Çin öz prioritetlərini iqtisadi inkişafından harmonik birliyin yaradılmasına dəyişməlidir. Belə cəmiyyət varlılarla kasıblar arasındakı bu gün mövcud olan uçurumdan azad olmalıdır.

Merkantil təfəkkür ənənəvi əxlaqla əvəz edilməlidir.

Bu ölkənin sakinlərini düşündürən məsələlərdən biri də Çinin dövlət quruluşunu yorulmadan təkmilləşdirməkdir: siyasi sistemin islahatını sakitcə, addımbaaddım aparmaqdır. Öz mədəniyyətinin qədimliyi ilə öyünən bir ölkədə mədəni quruculuğun əhəmiyyətini də qiymətləndirməmək olmaz. Bütün bu vəzifələr onu göstərir ki, Çin millətini həqiqətən də böyük intibah epoxası gözləyir.

Çin özünün ənənəvi meritokratiyasına arxalanmalıdır. Yüksək dövlət vəzifələrini tutmaq üçün adamlar sadəcə texniki və inzibati uyğun gəlmələrinə görə deyil, ləyaqətlərinə və müdriklərinə müvafiq olaraq seçilməlidir.

Əlbəttə, Çin dövləti meritokratiyaya bir sistem şəklində yanaşdığından, onun faydalı nəticələrinin də şahidi olurdu. Belə güman edilir ki, ABŞ-la rəqabətdə Çin meritokratiyası qalib gələcəkdir.

Çin yaxşı nə varsa, onu əxz etmək və Vətəndə əlavə yaxınlaşdırmaq və təkmilləşdirmək qabiliyyətinə də malikdir. Bu xüsusiyyət ona iqtisadi yüksəlişdə çox kömək etmişdir.

Demokratiya və meritokratiya – onlar dinc yanaşı yaşaya bilərlərmi?

Demokratiya çox sayda xalqların can atdığı dövlət quruculuğudur və özünün şübhə edilməyən üstünlüklərini dünyanın bir sıra qabaqcıl ölkələrində hərtərəfli nümayiş etdirə bilmişdir. Həqiqi demokratik ölkələrdə xalq üçün hakimiyyətin təşəkkül tapması ilə yanaşı, xalq hökumətin fəaliyyətinə ən başlıcası, çox vaxt birbaşa olmasa da, real nəzarət etmək hüququna yiyələnir. Belə bir şəraitdə hökumət daim xalq qarşısında məsuliyyət daşıdığını, cavabdeh olduğunu hiss edir və ona görə də özünü başqa dövlətlərdə addımbaşı baş verən əllaməliklərdən qoruyur.

Lakin demokratiya pərdəsi altında əslində avtoritar sayılmalı hakimiyyətin bərqərar olduğu ölkələrdə xalq əslində dövlətin idarə edilməsində ya bütünlüklə iştirak etmir, yaxud da bu iştirak cüzi və əhəmiyyətsiz bir əlavəyə çevrilir. Bütün seçkilər qanun pozuntuları ilə, saxtakarlıq şəraitində keçdiyindən həmin vacib demokratik tədbir nəticədə xalqın iradəsini ifadə etmir, dövlətin hakimiyyətdəki və ona yaxın olan bir qrup adam tərəfindən idarə olunması özünü nümayiş etdirir. Ona görə də bu qaydada seçilmiş ali dövlət vəzifəsinin, qanunvericilik və bələdiyyə orqanlarının legitimliyi daim şübhə altında qalır. Həm də böyük rus tarixçisi V.O.Klyuçevski demişkən: “Böyük ideya səfeh mühitdə bir sıra cəfəngiyyatlara çevrilir”. Buradan belə görünür ki, demokratiya kövrək çiçək növü kimi müasir dünyanın heç də hər yerində çiçək aça bilmir. Alaq otu isə çox yerdə və sürətlə böyüyür.

Əlbəttə, nadir nümunələr istisna olmaqla, beynəlxalq təşkilatlar və demokratik dövlətlər hansısa geosiyasi və ya iqtisadi maraqları nəzərə alaraq, demokratiyanı pozan həmin rejimlərlə tam normal əlaqələrini davam etdirir, onların ikili sifətinə məhəl qoymamaqla, can atdıqları demokratik imicini qorunub saxlanmasına şərait yaradırlar. Yalnız “ərəb baharında” olduğu kimi, xalq ayağa qalxdıqda, etiraz çıxışları qan axıdılması ilə müşayiət olunan tədbirlərlə yatırdıldıqda, diktatorların və ya avtokratların sonunun çatması qənaətinə gəldikdən sonra, onların dəstəklənməsinə son qoyulur, həmin xalqların uzun illər çəkdikləri əzablara göz yumduqları halda, bu vaxt onların tərəfində olduqlarını bildirirlər. Qüdrətli dövlətlər Qəddafinin və ya Mübarəkin necə varlandıqlarını, misli görünməmiş sərvət topladıqlarını laqeyd seyrçi kimi müşahidə etdikləri halda, sonradan bu vəsaitlərin miqyası barədə hay-küy qaldırdılar.

Müəllifliyi Hannibala aid edilən belə bir mühakimə vardır: “Elə bir qala yoxdur ki, onu qızılla yüklənmiş eşşək almasın”. Sərvət bəzən kənarda olan və acgöz sayılmayan adamların da ayıq gözlərini kor edə bilir.

Digər tərəfdən həmin ölkələrdə elə konstitusiyalar qəbul edilirdi ki, bu, diktatorların ayaqları altına sərilən yumşaq xalçanı xatırladırdı.

Belə bir şəraitdə Mübarək, əlbəttə ki, özünü yeni faraon adlandıra bilərdi. Başqa ölkələrdə də konstitusiyalar hakimiyyətin istəyinə uyğun olaraq lakmus kağızı kimi rəngini bir andaca dəyişir. Vaxtilə Yuli Sezar Rubikonu keçəndə atdığı addımın nələrə gətirib çıxardığını bildiyinə görə, yalnız özünə təsəlli vermək üçün demişdi: “Alea jacta est” – “Püşk atılmışdır”. Hər gün Rubikonu keçənlər isə heç belə təskinlik sözlərinə də ehtiyac duymurlar, çünki özlərinin cəzasız qalacaqlarına və heç bir sarsıntı baş verməyəcəyinə tam əminlik tapırlar. Addımbaşı yol verilən qanun pozğunluqları demokratiyanın boynuna bağlanan dəyirman daşı effekti yaradır və bunu edənlərin dillərində adı mantra kimi səslənən bu quruluşun bir daha həyata qayıtmasına, yaşamağına bütün ümidlər ölür.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2013.- 29 iyun.- S.18.