Şabran-qədimliklə müasirliyin qovuşduğu məkan

Azərbaycan Respublikasının ərazisi fiziki-coğrafi baxımdan beş vilayətə bölünür. Bunlardan biri də Böyük Qafqaz fiziki-coğrafi vilayətidir. Bu vilayət Azərbaycan ərazisinin şimal və şimal-şərq hissəsində yerləşir. Ərazi həm dağlıq, həm də düzən relyefə malik olduğu üçün burada bütün landşaft tiplərinə rast gəlinir.

1930-cu ildə təşkil edilmiş Şabran rayonunun ərazisi keçmişdə qədim Şirvan yolunda hərəkət edən dəvə karvanlarının dayanacaq yeri olub, burada Həftə bazarı keçirilib. Yerləşdiyi coğrafi məkanın mərkəzi yeri olan bu ərazinin adı ilə rayon 1944-cü ilədək Dəvəçibazar, sonralar Dəvəçi rayonu, 2010-cu ildən isə Şabran rayonu adlandırılır.

Şabran rayonu Böyük Qafqaz fiziki-coğrafi vilayətinin şimal-şərq hissəsində yerləşir. Rayonun ərazisi 1088 km2 sahəyə malikdir. Rayonun iqtisadi-coğrafi mövqeyinin başlıca xüsusiyyəti onun turizm imkanlarını artırır. Belə ki, rayonun Yan silsilə ilə Xəzər dənizi arasında, şimala gedən tranzit yolunun üzərində yerləşməsi burada infrastrukturun inkişafına əlverişli şərait yaradır.

Rayonun düzən ərazisinin yarımsəhra landşaftı olmasına baxmayaraq, Gəndov ərazisində intirazonal landşaftın (meşələrin) olması burada gözəl təbiət mənzərələrin yaranmasına səbəb olub. Eləcə də, Xəzər dənizi sahilində qızıl qumluqların və dağlıq hissədə mineral bulaqların mövcudluğu turizmin inkişaf prespektivlərinə geniş imkanlar açır.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Şabran rayonu turizm üçün əlverişli zonadır. Rayonda həm yay, həm də qış istirahəti üçün coğrafi imkanlar var. Relyefi müxtəlif olan rayon şərqdə Xəzərin mavi ləpələri ilə qovuşur.

Düzənliklər tədricən təpəliklər, daha sonra meşələr, sonra da dağlarla əvəzlənir. Sinəsini dənizə açmış Şabran kürəyini, necə deyərlər, dağlara söykəyib. Rayonun sıx meşələri, sıldırım qayalar arasından axan çaylar və müalicəvi əhəmiyyətə malik olan kükürdlü su bulaqları var.

Artıq rayonda bir neçə turizm-istirahət obyekti yaradılıb. Ötən il “Qalaaltı” sanatoriyasının bazasında irihəcmli müalicə mərkəzi və turist istirahət hotel kompleksinin inşasına başlanılıb. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin müraciəti əsasında ekstremal turizmin inkişafı üçün 2011-ci ildə Nohurlar və Çinarlar kəndində iki yerdə ayrılmış torpaq sahələrində düşərgələrin salınması nəzərdə tutulub.

“Regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın Şabran rayonu ilə bağlı müddəalarının bölgədə uğurla icra olunması digər sahələrdə olduğu kimi, rayonda mədəniyyətin, turizmin inkişafına da təkan verib.

Şabranda turizmin inkişafı üçün böyük potensial var. Hələ 2007-ci ilin avqust ayında Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyev Şabranda olarkən rayonun çox geniş turizm potensialına malik olduğunu qeyd edib. Bölgədə turizmin inkişafı ilə yaxından maraqlanaraq bir neçə əraziyə baş çəkib.

Qeyd edək ki, yenidən qurulan, açılışında ölkə başçısının şəxsən iştirak etdiyi rayon Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində qədim Şabranın ulu tarixini əks etdirən, turistlər üçün də maraq kəsb edəcək çoxlu eksponat var. Tarixi abidələrə gəlincə, ümumilikdə Şabran rayonunda 15-dək tarixi abidə qeydə alınıb.

Şübhəsiz ki, onlardan ən möhtəşəmləri qədim Şabran və Çıraqqala abidələridir. Son illər bu abidələrin həm mədəni irs nümunəsi, həm də turizm potensialı kimi təbliği yönündə müəyyən işlər görülüb.

Rayon mərkəzinin şimal girəcəyində Şabranın qədim tarixini özündə əks etdirən və maraqlı kompozisiyaya malik “Şabran”, “Çıraqqala” kompleksləri yaradılıb. Şabran şəhərinin cənub girəcəyində isə yeni mədəniyyət obyekti – “Poeziya evi” inşa edilib. Poeziya evinin qarşısında keşməkeşli ömrünün bir qismi Şabranda, zindanda keçmiş, öz ölməz “Həbsiyyə”sini burada yaratmış XII əsr klassik poeziyamızın banilərindən olan Xaqani Şirvaninin möhtəşəm abidəsi ucaldılıb.

Qədim Şabran şəhəri və Çıraqqala odlar yurdu Azərbaycanımızın ümumdünya əhəmiyyətli nadir tarixi abidələrindəndir.Zəngin tarixə malik Şabran doğma Azərbaycanımızın siyasi, iqtisadi və mədəni həyatında mühüm iz qoyan, şəhərsalma tarixinin nadir nümunələrindən olan şəhərlərimizdəndir.

Tədqiqatçılar yazılı tarixə malik mənbələrə və şəhərin müxtəlif hissələrində aparılan arxeoloji qazıntılara əsasən burada hələ eramızın əvvəllərində yaşayış məskəni olduğu qənaətinə gəliblər.Şabranın yaranması, şəhərin adının etimologiyası ilə bağlı fikirlər müxtəlifdir. Şəhərin adının burada yaşayan yerli türk tayfalarında olan sabirlərin adı ilə bağlı əvvəllər Saburan, sonralar isə fonetik səs dəyişikliklərinə uğrayaraq Şabran şəklinə düşdüyü güman edilir.

Şəhərin Sasanilər sülaləsindən olan Şah Xosrov Ənuşirəvan tərəfindən qala-şəhər kimi tikildiyi də yazılı mənbələrdə qeyd olunur. Şabranda qaynar şəhər həyatı əsasən IX-XV əsrlərə təsadüf edir. Tarixən böyük savaşların meydanına çevrilən şəhər XIII əsrin ortalarında monqolların hücumu nəticəsində ciddi dağıntılara məruz qalır.XIII əsrdən etibarən, Şabran tamamilə tənəzzülə uğrayır və indi bu günümüzə qədim şəhərin xarabalıqları gəlib çıxıb. Amma qədim şəhərin xarabalıqları əsasında tariximizin bir çox sirli qatları, öyrənilməmiş səhifələri, əfsanə və rəvayətlərlə dolu olayları qalıb.

Təsadüfi deyil ki, respublika Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin “Xalq yaradıcılığı paytaxtları proqramı”na əsasən Şabran şəhəri 2011-ci ilin “Əfsanələr paytaxtı” elan edilmişdi. Rayonun Şabran tarixi adının bərpa edilməsi kimi, 2011-ci ildə “Əfsanələr paytaxtı” elan edilməsi də Şabranın qədimliyinə verilən qiymət idi.

XVII əsr məşhur türk səyyahı və tarixçisi Övliya Çələbinin verdiyi məlumata görə Şabranda yetmiş məhəllə və hər məhəllənin öz məscidi olub. Bu da şəhərin bir vaxtlar gur həyatından xəbər verir. Çələbinin yazdığına görə öz gözəl havası və saf suyu ilə Şabran Təbrizdən sonra ikinci şəhər hesab olunurdu.

Şabran şəhərinin xarabalıqlarında beş yerdə arxeoloji qazıntı işləri aparılıb. Qazıntılar nəticəsində altı metr zəngin arxeoloji təbəqə yaranıb. Arxeoloqlar dörd tikinti dövrü aşkara çıxardıblar. Azərbaycanda IX əsrə aid ilk kanalizasiya sistemi məhz Şabranda aşkar olunub. Şəhərdə su kəmərlərinin qalıqları, orta əsr Azərbaycan şəhərlərində ilk küçələr məhz Şabranda aşkara çıxarılıb.

Çıraqqala ölkəmizin III-V əsrlərdən günümüzə qədər gəlib çatan ümumdünya əhəmiyyətli nadir yerüstü abidələrindən biridir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin 23 iyun 2003-cü il tarixli sərəncamı ilə “Çıraqqala” Tarixi Memarlıq Qoruğu elan olunub.

“Çıraqqala”nın yerləşdiyi möhtəşəm Gilgilçay səddi, bəzi mənbələrə görə, məşhur Çin səddindən sonra dünyada ikinci nəhəng müdafiə istehkamıdır. Bu sədd faktiki olaraq şimaldan cənuba keçilməsi mümkün olan bütün yolları bağlayır. Səddin üzərində hər 32,5 metrdən bir bürc və ya qüllə ucaldılıb. Səddə ən böyük bürcün hündürlüyü 14,7 metr, eni isə 7,2 metrdir. Divarlar və bürclər əsasən bişmiş və çiy kərpicdən hörülüb. Çıraqqala memarlıq baxımından nadir sənət incisidir. Çıraqqala mərkəzi qala da daxil olmaqla 17 bürcdən ibarət düzbucaqlı formasındadır.

Çıraqqala təkcə tarixi abidə deyil, həm də qoynunda şəfa qaynağı olan bulaqları ilə turistlər üçün cəlbedici məkan ola bilər.

Hələ keçən əsrin 80-ci illərində ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövrlərdə bu qədim tarixi abidələrə diqqət və qayğı artırılmışdı. 1981-1983-cü illərdə Heydər Əliyevin birbaşa rəhbərliyi altında qədim Şabran şəhərinin xarabalıqları tədqiq edilərək üzə çıxarıldı və burada geniş tarixi-arxeoloji tədqiqatlar aparıldı. Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycana ikinci dəfə rəhbərlik etdiyi dövrdə də tariximizə olan diqqət və qayğısını əsirgəməyib. Belə ki, Heydər Əliyevin 2003-cü il iyun ayında imzaladığı sərəncama əsasən rayonumuzun ərazisində yerləşən qədim Şabran şəhəri və Çıraqqala abidələri tarixi qoruq statusunu alıb.

2011-ci ilin möhtərəm Prezidentimiz tərəfindən “Turizm ili” elan olunması Şabranda da dövlət səviyyəsində bir sıra turizm layihələrinin həyata keçirilməsinə geniş imkanlar yaradıb. Dövlət başçısının xüsusi göstərişinə əsasən rayonun Pirəbədil kəndi ərazisində “Yazıçılar evi”nin tikintisi, Qalaaltında doqquz mərtəbəli otel kompleksinin tikintisi, Qaraqaşlı kəndi yaxınlığında, Xəzər dənizi sahilində ekoloji cəhətdən təmiz şəhər kompleksinin (500 min nəfər) inşası, Xəzər dənizi sahilindən Qalaaltı istirahət mərkəzinə nəhəng kanat yolunun çəkilməsi nəzərdə tutulub.

Osman Osmanov,

Şabran şəhər 4 nömrəli

tam orta məktəbin coğrafiya müəllimi

525-ci qəzet.- 2013.-5 mart.- S.8.