Milli teatr düşüncəsinin konflikti

140 İLLİK TEATR KEÇMİŞİ

Mən Azərbaycan teatr tarixinin tədqiqatçısı deyiləm, bu yolda aktiv araşdırmalar aparmıram: çünki bu tarix müxtəlif teatrşünaslar tərəfindən müxtəlif zaman dönəmlərində müxtəlif həcmlərdə dəfələrlə, lakin eyni bir siyasi-ideoloji istiqamətdə, eyni bir ictimai-sosial pafosla, təqribən eyni bir düşüncə tərzilə, eyni kulturoloji məqsədlərlə və eyni araşdırma metodları ilə yazılıb: nəinki yazılıb, hətta“bellənib”, “şumlanıb” və indi artıq “dincə qoyulub”. Bu da birmənalı şəkildə o anlama gəlir ki..

Azərbaycan teatr tarixilə ilişikli nə indinin özündə, nə də gələcəkdə qlobal, taleyüklü faktoloji “kəşflər” gözlənilmir.

Odur ki, mən Azərbaycan teatr təfəkkürünə, sadəcə olaraq, bəzi təzə yozumlar gətirmək,teatr tarixinin səhifələrinə səpələnmiş mənaları aktivləşdirəcək qələviləri müasir teatr düşüncəsinə qatmaq niyyətindəyəm. Fikir perspektivində məqsədim budur ki, tapım-görüm, peşəkar teatrın tarixində bu sənətə olan millət sevgisi, xalq sevgisi əvvəlcə nələrdən cücərib boy atdı, böyüdü, sonradan isə necə oldu tükəndi, nədən tükəndi və niyə tükəndi. Azərbaycan teatrı həmişə bizim teatr olub, milli düşüncəmizin teatrı olub, lokal məkanın teatrı olub, məhəllə teatrı olub, qohum-qonşuların teatrı olub, məmləkətin mədəni həyatının energetik mərkəzi sayılıb və heç elə halətə düşməyibki, yetim kimi boynunu burub bir kənarda dursun. İndisə Azərbaycan teatrı ola-ola, işləyə-işləyə, tamaşalar hazırlaya-hazırlaya sanki o, bir özgəsidir, yaddır, özünə qapanmış bir adadır. Tamaşalar oynanılır, bir ovuc teatrsevər, bir ovuc şünas, bir ovuc qəzet-jurnal əhli, bir ovuc da telexəbərçi gedib onlara baxır, konteksti nəzərə alıb məqalələr də yazır, reportajlar da çəkir; amma tamaşalar ictimai həyatda, mədəniyyət aləmində partlayışa çevrilmir ki, çevrilmir. Bunun bir xeyli səbəbləri mövcud: hamısından danışmaq mümkünsüz; hansını əvvələ çəkmək məsələsi də müəmma. Mənsə... ilin-günün bu vaxtında elə hesab eləyirəm ki, bu səbəblərin birincisi və ən mühümü bizim teatr düşüncəmizin özüdür, bizim teatr düşüncəmizin konfliktidir.

Bu xüsusda mən ondan başlamaq istəyirəm ki, tarixlə, yəni zaman və məkan içində düzənlənən hadisələr zəncirilə, ayrı sözlə, bəşəri faktoloji fabula ilə tarixi yaddaşda qalmış süjet fərqli-fərqli şeylərdir.

Tarix faktlara söykənir, tarixi yaddaş – fakt ətrafında xalqın dilində gəzən söhbətlərə, camaatın müəyyən bir hadisə ilə bağlı uydurduğu miflərə, əfsanələrə, hekayətlərə.

Tarixi yaddaş faktın, olayın xalq qavrayışıdır, xalqın fikir improvizəsidir, nağıl variantıdır. Hər bir etnik coğa (qrup) öz tarixi yaddaşını formalaşdırır: bunu mən yox, fransız Moris Albvaks söyləyib.

Tarix içrə faktın mimikası olmur.

Tarixi yaddaşda isə fakt ifadə plastikası qazanır.

Tarix faktı yaşadır, tarixi yaddaş isə, əgər belə demək mümkünsə, faktın imicini.

Tarixi yaddaş tarixi faktın və ya hadisənin pritçasıdır.

Tarix imlaya, tarixi yaddaş isə inşaya bənzəyir.

Tarix şəxsiyyətlərdən yazır, tarixi yaddaş yalnız dahilərdən danışır.

Tarix tarixi faktların və tarixi mənbələrin ciddi şəkildə araşdırılıb öyrənilməsinin elmi nəticəsidir və sosial-siyasi qıcıqlar, təsirlər fövqündədir. İdealda tarix dəyişmir və dəyişdirilmir.

Tarixi yaddaş və ya kollektiv yaddaş isə ictimai həyatın ayrılmaz hissəsidir: ona görə də toplumun tələblərinə uyğun şəkildə yeniləşə, başqalaşa bilər. Çünki folklor təbiəti daşıyır, çünki cəmiyyətin rituallarına istinad eləyir, rituallardan qaynaqlanır. Gərçi tarixi yaddaş yoxdursa, tarixçi, əksərən, tapdığı faktla nə edəcəyini bilmir. İbtidai icma quruluşu ilə, qədim insanlarla bağlı faktlar var, tarixi yaddaş isə bizə heç nə demir. Odur ki, biz ibtidai insanı heç vədə özümüzdən bilmirik.

Tarixçilərin kitablarını çox az adam oxuyur, tarixi yaddaş isə diri-diri bizim yanımızdadır və hətta müasir ritualların içində transformasiya prosesindən keçir.

Azərbaycan teatrşünasları da milli teatrın tarixini bir qayda olaraq tarixi yaddaşın diktəsi, basqısı ilə yazıblar, tarixi yaddaşın tanıtdığı teatra, tamaşalara, aktyorlara, rejissorlara vurğunluq hissilə yazıblar; teatr sənətçilərini “dahi”, “mücahid”, “fədai” adlandırıb yazıblar. Azərbaycan teatrının maarifçi pafosu həmişə sənətin özündən bir addım öndə olub. Bu müstəvidə tarixi yaddaş, əksərən, tarixdən, tarixi gerçəklikdən, tarixi olayların, faktların özündən və tədqiqatçı şəxsiyyətindən yuxarıda dayanıb, obyektivlikdən üstün tutulub: tarixi yaddaş Azərbaycan teatrının keçmişini müqəddəsləşdirib, mifləşdirib, tarixi fakta münasibəti formalaşdırıb, yəni tarixi yaddaş tarixi faktın özündən qabaqda gedib. Elə bu üzdən müəyyən elmi-nəzəri ümumiləşdirmələr, definisiyalar və dəyərləndirmələr tarixilik baxımından obyektiv və dəqiq alınmayıb.

Tarixi yaddaş və ya kollektiv yaddaş ol vədə aktuallıq kəsb edir ki, tarix sısqalaşır, yalanlarla dolub cılızlaşır, təhriflər və təriflər içində batır, yabançı-sxematik yazı üslubunun çərçivəsində aydın anlatmaq və təsirləndirmək qüvvəsini itirir. Həmin çağlarda insanlar tarixə yox, kollektiv yaddaşa müraciət edirlər: çünki tarixə etibarları, inamları qalmır. Tarixə etibarsızlıq isə müasirlərə etibarsızlıqdır. Çünki tarix müasirlərin sənədlər əsasında quraşdırdığı, sıraladığı, düzüm verdiyi konseptual tarixdir.

Tarixi fakt həqiqətdir.

Tarixi şərait və tarixi münasibətlər gümandır.

Tarixi yaddaş isə təəssüratdır, imicdir, ağız ədəbiyyatının, başqa sözlə, folklorun ormalarından biridir, ritualda yaşayan tarixdir.

Tarixdə də subyektiv məqamlar ola bilir: orada faktın, hadisənin yozumu var, şərhi var.

Tarixi yaddaş isə faktı götürüb improvizə eləyir: bərpaçılıqla və romançılıqla məşğul olur.

Kollektiv yaddaş Azərbaycanda teatr sənətinin tarixilə bağlı bunu deyir ki, bizim bu azərbaycanlılar, milli mentallığa rəğmən, qafqazlı-müsəlman ənənələrinə rəğmən, vərdişlərə, şakərlərə rəğmən teatrı sevən bir xalq olub, bir az da kobud desəm, lap teatrın ölüsü olub, teatr üçün sino gedib. Niyə mən belə bir fikir yürüdürəm? İş bu ki, mən Azərbaycan teatrı, onun keçmişi haqqında təəssüratlar mozaikasını teatrın tarixindən yox, xalqın tarixi yaddaşından, millətin teatr folklorundan bir-bir rəngbərəng şüşə qırıqları kimi yığmışam. Mən hələ uşaq ikən evdə, məhəllədə, bayır-bacaqda yaşlı adamlardan öyrənmişəm ki, Sidqi Ruhullanın Qacarına, Ələskər Ələkbərovun Vaqifinə, Otellosuna tamaşa etmək üçün camaat teatroya hücum çəkib qapıları sındırarmış... rayonlardan məxsusi durub Bakıya gələrmiş... kassadan bilet almaq üçün bir-birinin çiyni üstündən aşıb keçərmiş... Abbas Mirzə Şərifzadənin dilindən bircə kəlmə “Cülyetta” sözünü eşitmək üçün saatlarla onun arxasına düşüb gəzərmiş... Mirzə Ağa Əliyevlə bağlı lətifələr isə Bakı əhlinin dilindən düşməzmiş... Adətən, tarix kitablarında“teatroya hücüm çəkib qapıları sındırmaq”, “rayonlardan durub gəlmək”, “kassadan bilet almaq üçün bir-birinin çiyni üstündən aşmaq” məsələsi yazılmır. Ondan ötrü ki, bu, xalis mifdir.

Bax, bu tarixin yox,tarixi yaddaşın qoruyub saxladığı və nəsildən-nəslə, məhəllədən-məhəlləyə ötürdüyü Azərbaycan teatrıdır – fenomenal, füsunkar və mifik Azərbaycan teatrıdır, şəhər fiolklorunun yaratdığı Azərbaycan teatrıdır. Qəribəsi budur ki, xalq şüuraltı səviyyəsində, özünə hesabat vermədən yenə o keçmiş teatrı, həmin o şəxsiyyətləri sevir. Bax, buna deyirlər, kollektiv yaddaşın sehri, kollektiv yaddaşın sirri və ya ictimai sevgi psixozu.

Ol səbəbdən mən Azərbaycan teatrının tarixinə bir tədqiqatçı iddiası ilə yanaşarkən qəfildən özüm üçün aşkarladım ki, Azərbaycan teatrı XX əsrin ortalarından ta müasirliyə qədər, əslində, bir-birilə konflikt vəziyyətində olan paralel zamanlarda mövcud olub: bunlardan biri gerçək fiziki zamandır, davamlı tarixi zamandır, faktların tarix müstəvisinə düzüldüyü zamandır, digərisə kollektiv yaddaşda qorunub saxlanılan zaman. Yəni Azərbaycanda teatr, teatr düşüncəsi həm müasirliyin indisində, həm də keçmişin indisində ömür sürüb. Milli teatr mədəniyyətimizdə keçmiş hər vaxt indi olub: mifoloji keçmiş, müqəddəsləşdirilmiş keçmiş teatr gerçəkliyindən, teatr indisindən üstün tutulub, üstün sayılıb. Təsadüfi deyil ki, biz hər hansı bir müasir teatrda tamaşaya baxarkən kollektiv yaddaşda yaşayan teatrı da həmişə özümüzlə birgə gətirib yanımızda əyləşdirmişik, keçmişi, mifi indi bilmişik, onunla hesablaşmışıq, məsləhətləşmişik, dialoqa girmişik, səhnədə gördüyümüzü sanki onunla müzakirə edib zövqümüzü onun dedisilə formalaşdırmışıq.

Azərbaycan teatr mədəniyyətində indi həmişə keçmişin sənət dəyərləri müstəvisində, kollektiv yaddaşın qoruduğu tarix kontekstində qiymətləndirilib: indi keçmişlə müqaiysə edilib və bu müqayisə heç vədə indinin qələbəsilə nəticələnməyib. Odur ki, teatrın indisi keçmişə münasibətdə sanki həmişə xəcalətli bir durumda, əskik bir durumda olub, sanki mütəmadi aşağılanıb. Azərbaycan teatr mədəniyyətində keçmiş elə bil ki indinin üfüq xətti kimi yozulub, qavranılıb; elə bil ki teatrın qarşısında daim bir vəzifə qoyulub: qaçıb keçmişə çatmaq. Ona görə də Azərbaycan teatrının davamlı indisi öz davamlı keçmişi önündə bir natamamlıq, naqislik kompleksi qazanıb və bu kompleksdən heç cür qurtula bilməyib. “Qaçıb keçmişə çatmaq” isə mümkünsüz, gərəksiz bir iş, boş bir iddia, mənasız xülya; nostaljidən başqa ayrı heç nə. Amma gərək unudulmasın ki, nostaljinin böyrü ilə həmişə bir təbəssüm gəzir. Müasirlikdən keçmişin dəblərinə tamaşa eləyərkən insan həmişə gülümsünür və hətta bu dəbləri gerçəkləşdirmiş adamlar arasında özünü görərkən, məəttəl-məəttəl soruşur ki, ya rəbb, görən, bu biz olmuşuq?

Hərçənd...yüz dəfə əfsus ki, azərbaycanlı seyrçi də, eynən peşəkarlar kimi, teatrın bugününə onun keçmişindən, eşitdiyi miflər kontekstindən baxıb və hər baxdığı təqdirdə öz müasirlərini bir qayda olaraq bəyənməyib, onlara tənqidi mövqedən yanaşıb ki, bu o deyil və yüz il çalışsa belə, yenə o ola bilməz. Teatr mühitində teatrın keçmişi sanki Damokl qılıncı kimi hər an sənətçilərin başı üstündən asılı vəziyyətdə olub. Artıq bu vəziyyət neçə onilliklərdir ki, davam edir.

Razılaşaq ki, anormal bir haldır, məntiqsizlik həddidir: ölülər diriləri “yeyir”; üstünlük apriori həmişə ölülərin tərəfindədir.

Keçmiş bütləşəndə indi öz keçmişinin girovuna, köləsinə çevrilir və bu zaman keçmiş ilğımlaşıb indidən öndə gedir. Məsələ bu ki, Azərbaycan teatr keçmişinin dahiləri tarix deyillər, tarixin səhifələrində qalmayıblar, onlar ruh kimi əfsanələrdə yaşayıb bugünün teatr situasiyasına aktiv təsir göstərirlər. Teatr sənətilə bağlı elə məclis, elə məşq, elə dərs, elə toplantı yoxdur ki, orada həmin dahilər xatırlanmasın. Xatırlanmağına xatırlansın, amma müasirliyin meyarına, çağdaş sənətin ölçüsünə çevrilməsin.

Müasirliyi keçmişlə ölçmək – bu, nə qədər məntiqidir? Bax, bizim müasir teatr indisinin keçmişi ötüb keçə bilməməsinin səbəblərini elə burada axtarmaq lazımdır. Bu, Azərbaycan teatrının öz içinin dərin psixoloji konfliktidir. Biz bunu aradan götürməyincə müasir teatrın sürətli inkişafı problematik bir məsələ olaraq qalacaq. Məndə belə bir təəssürat var ki, Azərbaycan teatrının indisi öz keçmişindən daim qorxur. Azərbaycan aktyorları səhnəyə çıxanda sanki keçmiş qarşısında imtahana çıxıblar həmişə: biliblər ki, yox, əmin olublar ki, onları keçmişlə müqayisə edib qiymətləndirəcəklər. Bu da səbəbsiz deyil: çünki günahı bizdədir; müasir teatrın zəifliyini görəndə biz tarixi keçmişin teatrını fetişləşdirib, ideallaşdırıb müasirlərə sırımışıq, keçmiş teatrın əlçatmazlıq mifini uydurmuşuq; uydurub keçmişin arxasında gizlənmişik, keçmişlə indimizə bəraət qazandırmışıq.

Bu məqamın pozitivi həmişə bizim beynimizə o fikri sızdırıb ki, konkret tarixi zaman çərçivəsində Azərbaycan teatrının şərəfli keçmişi, hadisə və faktlarla dolu əfsanəvi keçmişi olub, artıq XX yüzilin ortalarına qədər formalaşmış ənənələri olub: Azərbaycan teatrının keçmişi indisindən güclü olub... Bu, həqiqətən, belədirmi, yoxsa təsəvvürün oyunudur, psixi təlqin nəticəsidir? Bəlkə bu bizə öz böyüklərimiz tərəfindən aşılanıb ki, teatrın keçmişini məhz bu cür, yəni aşırı heyranlıqla qavramaq lazımdır?

Bir vaxtlar mən də Azərbaycan teatrının keçmişinə bir heyranlıq içində bulunurdum. Amma sonra anladım ki, əsla, belə olmaz: çünki bu, ölüləri sevmək, nekrofil olmaq kimi bir şeydir. Bax, onda, başladım hər faktı, hadisəni, əfsanəni emosiya və təlqinin sehrilə yox, daha dəqiq, məntiqin gücü ilə araşdırmağa. Bir gün qəfildən, lent yazılarını tutuşdurarkən, aşkarladım ki, Biləgənli Elxanın monoloqunu XX əsrin 70-90-cı illərinin aktyoru Mikayıl Mirzə Azərbaycan teatr tarixinin əfsanəvi sənətçisi Abbas Mirzə Şərifzadədən yaxşı oxuyur. Və hətta... Abbas Mirzənin söylədiyi monoloq mənə gülməli danışıq tərzi kimi görünür. Elə o zaman yüngülcə bir şok yaşadım və başa düşdüm ki, görmədiyini, eşitmədiyini sevmək və ya ona heyran qalmaq absurddur, mifdə yaşamaq kimi bir şeydir. Başa düşdüm ki, sevdiyim və hər yerdə təriflədiyim teatr, aktyorlar keçmiş nəslin teatrı, keçmiş nəslin aktyorlarıdır. Bu, yanlış təəssüratdır, aldanışdır, ilğımdır: belə ola bilməz. Və əslində, hər bir nəsil öz müasirlərinin teatrını sevməlidir: əgər öz müasirlərinin teatrını sevmək mümkün deyilsə, çalışıb başqa bir teatr yaratmalıdır: elə bir teatr yaratmalıdır ki, sonucda onu, həqiqətən, sevmək mümkün olsun. Azərbaycan teatrı isə sanki həmişə keçmiş üçün, keçmişin xoşuna gəlmək, keçmişə özünü bəyəndirmək üçün yaşayıb. Ona görə də zaman-zaman Azərbaycanda müasir teatr özünü tapıb təsdiqləyə bilməyib. Tarixi zaman içində keçmişlə indinin balansı pozulanda insanlar dəyərləri müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkirlər, çaşqın duruma düşürlər.

Hərçənd... son zamanlarda deyəsən bu keçmiş indinin sərhədlərini tərk edib bir kabus kimi geri çəkilir, öz keçmişliyinə qayıdır, indi olmaqdan vaz keçir. Azərbaycan teatrı öz keçmişinin sehrindən qurtulur. Ancaq bu keçmişin sehri yerinə, keçmişin əfsanəsi, mifi, nağılı yerinə nə olacaq, bax, o hələ ki bəlli deyil...

Bəlkə də bu, ona görə belə olub ki, insan öz indisilə heç vaxt xoşbəxt ola bilmir və öz xoşbəxtliyini ya keçmişində görür, ya da gələcəyində axtarır?! Düşüncənin konfliktindən qurtaran insan nirvanaya çatır və öz əbədi indisində xoşbəxt olur...

Aydın Talıbzadə

525-ci qəzet.- 2013.- 5 mart.- S.7