Tarix müəllimi

Martın 16-sı idi. Rejissor Vəli Səyyadi ilə Cəlilabada-vaxtsız dünyasını dəyişən yazıçı dostumuz Zakir Sadatlının 40 mərasiminə gedirdik. Ölüm-zülüm bir maşın tapmışdıq. Çünki bayramqabağı rayonlara maşın tapmaq müşkül bir işdir. Sürücülər qiyməti ikiqat qaldırır. Mənim anlamımda bu, həm də bayramın qədimliyinə bir hörmət gətirir, onun dəyərini daha da artırır. Ancaq inanmıram ki, bu, sürücülərin qədim mədəniyyətlərə, adət-ənənələrə olan rəğbətdən irəli gəlir. Beləcə, üzü Cəlilabada yol almışdıq-Zakir Sadatlının Vətəni, özü demişkən, qədim Həməşərə torpağına. Yolda, Həməşərə kimi qədim torpaqların ölü adlarını xatırladım. Və elə bütün bunların elmini, tarixini bizə universitetdə tədris edən Mirheydər müəllim gəlib dayandı gözümün qabağında...

Deyəsən, keçən ilin əvvəlləri idi. Metronun “İçərişəhər” stansiyasında təsadüfən tarixçi-alim Firdovsiyyə Əhmədova ilə rastlaşdım. Yolboyu söhbət əsnasında universitet müəllimim Mirheydər Mirzəyevdən misal çəkdim. Həm insan, həm də alim kimi çox hörmət bəslədiyim Firdovsiyyə xanım birdən təəccüblə dilləndi: – “Deyəsən, sizin xəbəriniz yoxdu, Mirheydər müəllim çoxdan dünyasını dəyişib”. Xəbərdən diksindim. “ Nə vaxt?”. “ 2007- ci ildə, infarktdan”. Kədər dolu bir utancaqlıq hissi bürüdü məni: “Necə də bilməmişəm”. Elə həmin an da fikirləşdim ki, yəqin o hüzrdə tələbə dostlarımdan heç kim olmayıb. Çünki olsaydılar, mənə də xəbər edərdilər. Bax, bu məqam daha kədərli, daha ürəkağrıdıcı idi.

Düşünürəm ki, bəzən “iki”-yə layiq olduğumuz zaçot və imtanlarda Mirheydər müəllim bizi kəsmədi. Demək istəyirəm ki, o zaçot və imtahanları biz yox, əvəzimizə Mirheydər müəllim verib. Bu haqda bir az sonra yazacağam. Amma sonuncu imtahan ki var, onu insanlıq imtahanı adlandırmaq olar-orda Mirheydər müəllimin bizə kömək etmək imkanı yox idi. Ona görə də biz bu imtahandan kəsildik-müəllimimizi son mənzilə yola sala bilmədik. Görünür, dünyada gedən qlobal istiləşmənin ürəyimizi tədricən örtən buzu əritməyə gücü çatmır...

Bu ilin yanvarı idi. Şair-publisist Tofiq Abdin və professor Adilxan Bayramovla metronun “Neftçilər” stansiyasının yaxınlığındakı çayxanada oturub söhbətləşirdik. Adilxan müəllim, onlarla paralel qrupda oxuyan dostlarının sırasında Mirheydər müəllimin də adını çəkdi. Onun adını eşidən Tofiq Abdin dedi:-“Mən onu görməmişəm. Deyirlər ki, çox gözəl insan olub”. Yazar dostum biləndə ki, Mirheydər müəllim mənə dərs deyib, çox sevindi. “Qorxmaz, başına dönüm, ondan bir yazı yaz da”...

Söz versəm də, o yazını yazmadım. Əslində 70-80-ci illərin ab-havası ilə bağlı bir yazı fikirləşmişdim, orda Mirheydər müəllimə ayırdığım səhifələr də vardı. Payız ağaclarındakı tənha görkəmi ilə ürək qəribsədən son yarpaqlar kimi. Qoy “70-80-ci illər” ifadəsi yaşıdlarımın ürəyini sızlatmasın. İnsan keçmişlə vidalaşmağı bacarmalıdır.

Beləcə, 1977- ci il, sentyabrın ilk günü idi. Biz- universitetin tarix fakültəsinin axşam şöbəsinə qəbul olunan birinci kurs tələbələri “Qədim Şərq tarixi” fənnindən ilk dərsə girmişdik. Müəllim indi-indi gəlməliydi. Əlbəttə, o vaxtlar ali məktəbə qəbul olmaq asan deyildi. Ona görə də uşaqların üzündə qalib əsgərə məxsus bir ifadə vardı. Ancaq bu ovqatın alt qatında bir həyəcan da gizlənmişdi. Əksər uşaqların bir-birini tanımaması bu həyəcanı bir az da artırmışdı. Nəhayət, qapı açıldı. Ucaboylu, qarayanız, sağlam cüssəli, cavan müəllimi görən kimi, hamı ayağa qalxdı. O, əli ilə dərhal “Əyləşin” işarəsi verdi. “Salam, uşaqlar! Tələbə adınız mübarək olsun!”. Bu, onun açılış sözləri oldu. Hiss elədim ki, bu klassik qayda, yəni tələbələrin hərbçilərsayağı ayağa qalxması cavan müəllimin ürəyincə deyil. Tələbələrin çoxu, demək olar ki, təzəcə əsgərlikdən qayıdan, necə deyərlər, bığlı-saqqallı kişilər idi. Müəllim də, uzağı, bizdən 4-5 yaş böyük olardı. Onun, bəzilərinə təəccüblü gələn bu reaksiyası da, yəqin, daha çox elə bu məqamla bağlı idi.

Bu nüans məndə ona qarşı bir rəğbət hissi oyatdı. Üstəgəl, bu cavan müəllimin çox şax görkəmi, məğrur duruşu, işıqlı baxışları vardı. “Bu müəllim yaxşı adama oxşayır”. Mənim ilk qənaətim belə oldu. O özü haqda tanışlıq verdi: “Mənim adım Mirheydər, familyam Mirzəyevdir (o vaxtlar “soyad” sözü yox idi). Sizə bir il ərzində “ Qədim Şərq tarixi”ndən dərs deyəcəyəm”. Biz nəfəsimizi içimizə çəkib (hər-halda, mən bu vəziyyətdə idim), ona qulaq asırdıq. “Uşaqlar, oxumaq lazımdır. Buranı qurtarandan sonra, sizlərdən vəzifədə işləyənlər də olacaq, elm dalınca gedənlər də. Pis oxuyananız, ən azı müəllim işləyəcək. Sabah lap 6- cı sinifdə dərs desəniz belə, ağzınızı açan kimi, şagirdlər biləcək ki, bu müəllimin savadı var, ya yox. Heç vaxt özünüzü aldatmayın. Mütləq oxumaq lazımdır”.Yeri düşəndə, bəlkə də, 50 məclisdə Mirheydər müəllimin bu ilk dərsi haqqında söz açmışam.

Elə bu başdan deyim ki, nəinki ilk dərsdən ürəyimdə müsbət portretini cızdığım Mirheydər müəllimin dediyi “Qədim Şərq tarixi”ni, ümumiyyətlə son kursa kimi əksər fənləri başdansovdu oxudum, qiymət xatirinə. Bu yazını qaralayanda indi də göz bəbəyi kimi qoruduğum qiymət kitabçasına baxdım: təhsil müddətində 36 imtahan vermişəm. 7- dən “4”, qalanlarından “3” almışam. Aydınlıq üçün deyim ki, o illər bizim kənd məktəbində xarici dil müəllimi yox idi. Mən biləni, elə indi də yoxdur. Onuncunu bitirib ilk dəfə sənədlərimi “jurnalistika”ya verəndə, attestatıma baxan qız mənə xəbərdarlıq etdi: “Siz mütləq xarici dildən imtahan verməlisiniz”. Mən də yazıq görkəm alıb (ilk dəfə Bakıya gəlirdim), “Axı, mən xarici dil keçməmişəm”,- dedim. “Hələ imtahanlara 15 gün var, get hazırlaş”. Qızın səsindən buz sallanmışdı. Demək istədiyim odur ki, “tarix”ə məcbur olub getmişdim. Burada bizim kimilərə imtahan vermədən “3” yazırdılar...

Birinci kurs. Birinci semestrin sonu. “Qədim Şərq tarixi”ndən kəsilənlər kafedrada “göndəriş”lə təkrar imtahan verirdilər. Təbii ki, mən də onların ön sırasında idim... Bileti çəkib birinci sualı oxudum. Mirheydər müəllim çox sakitcə dilləndi: “Danış”. “Bilmirəm”. Sonrakı dialoqumuz da çox qısa oldu: “Keç ikinci suala”. “Bilmirəm”. “3- cü sualı oxu”. “Müəllim, mən imtahana hazırlaşmamışam”. O, çox diqqətlə üzümə baxdı: “Heç olmasa, nəsə danış da”. “Oxumamışamsa, yalandan nə danışım?”. Mirheydər müəllimin gözlərindəki heyrətdən utandım. Əslində, bu heyrətli baxışlarda özümə qarşı bir böyük qardaş doğmalığı hiss etdim: “Başa düşmürsən, bu imtahandan kəsilmək nə deməkdir?”. Mirheydər müəllim yaxşı bilirdi ki, imtahan götürdüyü tələbələrin coxu əsgərlikdən gələn kənd uşaqlarıdır. Hamısı da zavodda, tikintidə işləyir, yataqxanada qalır. O, bu məqamı heç vaxt unutmurdu. Və oxumayana da qiymət vermək istəmirdi. Mənə “heç olmasa, nəsə danış da” deməyi də bununla bağlı idi. O, səsinin tonunu hissediləcək qədər qaldırdı: “Ümumiyyətlə, sən kitab oxuyursan?”. “Bəli”- yavaşca cavab verdim. “Bu yaxınlarda nə oxumusan?”. “Senekanın “Lutsiliyaya məktubları”nı”.

İndi də səbəbini anlamıram. Mən niyə Mirheydər müəllimin dərs dediyi Qədim dünyanın-Mesapotomiyanın, Babilistanın, Şumer-akkadların, Misirin tarixini qoyub, Senekanı oxuyurdum? Əslində, mütaliəsiz günüm keçmirdi, imtahana hazırlaşmaq üçün kitabxanaya da gedirdim. Ancaq kataloqda yaxşı kitaba rast gəldimmi, imtahan yaddan çıxırdı. Elə Senekanı da bu hesaba oxumuşdum. Düzü, predmetə belə laqeyd münasibətim təkcə istəmədiyim ixtisasa getməyimlə bağlı deyildi. Deyim ki, gecə-gündüz yatmayıb, imtahanlara hazırlaşıb universitetə qəbul olunan mənim kimi bir kənd uşağı heç vaxt dərsə barmaqarası baxa bilməzdi. Heç olmasa, bir cətən külfət sahibi olan müəllim atama görə oxumalıydım. Bir də ki, “tarix”in o vaxt çəkisi böyük idi. Mən gözəl anlayırdım ki, birinci kursda “göndəriş”lə verdiyim imtahandan kəsilmək universitetdən qovulmaq deməkdir. Bunu anlaya-anlaya yenə də imtahana elə-belə, candərdi hazırlaşmışdım. Bunun bir səbəbi də vardı. Amma imtahanla bağlı, bu kiçik epizodu tamamlayandan sonra. Mirheydər müəllim qiymət kitabçama bir “kafi”, yəni “3” yazdı. Bildim ki, Senekanın adını çəkməsəydim və qarşısında oturduğum müəllim başqası olsaydı, yəqin ki, universitetlə vidalaşacaqdım. İşə bax, qədim Şərq tarixini oxumayasan, ancaq səni qədim tarixin nümayəndəsi xilas eləsin. Zaman keçəndən sonra bir daha anladım ki, məni dünyanın qədim filosofu yox, Mirheydər müəllim xilas eləyib. Seneka, sadəcə olaraq, vasitə idi. Onu da deyim ki, “gündüz”dən fərqli olaraq, axşam şöbəsinin tələbələri üçün “3”, ya “5”-in fərqi yox idi, təki “2” almayasan. Ona görə də, Mirheydər müəllimin “3”-ü, gözümdə “5” kimi görünürdü. Üstəlik də, “göndəriş”lə verilən imtahan ola...

Mənim bir “universitet”im də vardı-70-80-ci illərin ədəbi mühiti. Özü də, sizə qəribə gəlməsin: bu “universitet” “Baksovet” bağının ayağında yerləşirdi. Bu, görkəmli rəssam S. Bəhlulzadənin himayədarı, zabratlı Gülmurad kişinin çayxanası idi. Bu “universitet”də özümü daha rahat, daha güclü, daha arxayın hiss eləyirdim. O işıqlı illərdə bu çayxanadan görüb-tanıdığım adamları xatırlamasam olmaz: Vidadi Məmmədov, Aydın Məmmədov, Kamil Vəliyev, Kamal Abdullayev, Ramiz Rövşən, Natiq Səfərov, Firudin Cəlilov, Vaqif Cəbrayılzadə, Eldar Baxış, Malik Fərrux, Şamxal Rüstəm, Əhəd Muxtar, Tahir Aslanlı. Kimin adı yadımdan çıxıbsa, bağışlasın. Bura gələnlərin içində yaşca ən balacası idim. Onlardan bəziləri məni tanımasa da, mən onların hamısını tanıyırdım. Bu “universitet” ahənrüba kimi adamı özünə çəkirdi. Qısaca deyim: mən burda başa düşdüm ki, heç nə oxumamışam, heç nə bilmirəm. Demə, bayram etdiyimiz 28 aprel Azərbaycanın işğal günü imiş. SSRİ sülh carçısı deyil, imperiyadır. Daha ədəbiyyat söhbətlərini demirəm. Bütün məşhur əsərlər, səs-küylü ədəbi məqalələr (Aydın Məmmədovun çağdaş Azərbaycan poeziyası haqqındakı məqaləsini misal gətirə bilərəm.) burda müzakirə olunurdu. Qəzet və jurnallardan fərqli olaraq burda bizim şair və yazıçılarımızın yaradıcılığına və şəxsiyyətinə həqiqi qiymət verilərdi. Bu çayxana beş universitetə dəyərdi... Elə-belə deyildi ki, dilçi alim Aydın Məmmədov ona “Azərbaycan parlamenti” deyirdi. Sonralar Aydın Məmmədov elə bu “kiçik parlament”dən həqiqi parlamentə millət vəkili seçildi. Di gəl, bu canlı həyatla, intellektual müzakirələrlə dolu “universitet”i qoyub, ayağını sürüyə-sürüyə gedib “Sov.İKP” –dən mühazirəyə qulaq asasan. Ona görə də, mənim universitetdə oxumağım, rəhmətlik anam demişkən, itin ot yeməyinə oxşayırdı. Ancaq pis-yaxşı, dərsə gedirdim. Xasiyyətim belə idi: o müəllimlə ki, aramızda hörmət var, onun dərsini maksimum dərəcədə çalışıb oxuyurdum...

İkinci semestrdə “Qədim Şərq tarixi”ndən ildırım kimi qiymət aldım. Yadımdadır, əlimdə qiymət kitabçası auditoriyadan çıxanda, Mirheydər müəllim məni saxladı və astadan soruşdu: “Yaxınlarda nə oxumusan?” Bartoldun, ya da Bertelsin-yadımdan çıxıb-kitabının adını çəkdim. Əslində, bu balaca kitabı tam yox, ordan Cəlaləddin Rumi və Şəms Təbrizi ilə bağlı bir parçanı oxumuşdum. Gördüm ki, üzümə sınayıcı nəzərlərlə baxır. Tez dedim: “Axundov adına kitabxanada oxumuşam”. Hiss elədim ki, dediklərimə inandı. Onun bu inamı qəlbinin genişliyindən, mərhəmətindən irəli gəlirdi. O, təkcə zəkası ilə insanı sınamırdı, həm də qəlbinin səsinə qulaq asa bilirdi-qədim dünyanın səsinə qulaq asdığı kimi. Elə mən də, imtahan verməyin çəmini tapmışdım...

Vallah, belə müəllimlər az olur. Tələbəliyin ilk ilindən, istər qrup yoldaşları olsun, istərsə də müəllimlər, hamısını tanıyırsan. Kimin nə ilə nəfəs aldığını bilirsən. Heç vaxt ola bilməz ki, müəllim rüşvət alsın və tələbə bunu bilməsin-mümkünsüz işdir. Qoy bir nüansı da deyim. Mən, hardasa, polisin, “JEK” müdirinin, yaxud həkimin rüşvət alması ilə ürəyimdə müəyyən qədər barışıram. Ancaq bunu heç cür müəllimə yaraşdıra bilmirəm. Izahını soruşmayın, cavabım yoxdur. Yazımdakı bu haşiyə birbaşa Mirheydər müəllimlə bağlıdır. Çünki universitetin “tarixin”də oxuyan bir tələbə deyə bilməz ki, mən Mirheydər müəllimə bir stəkan çay almışam. Məhz bu səbəbdən o, tələbənin gözünə dik baxır, həmişə şax gəzirdi. Bizə dərs dediyi bir ildə onu həmişə eyni kostyumda gördük. Onun bu sadə geyimi, səmimiliyi və təmizliyinin dərin savadı və yüksək etikası ilə üst-üstə düşməsi Mirheydər müəllimi hamının gözündə daha da ucaltmışdı. Təbii ki, o da bunun fərqində idi.

Adətən, tələbə, ona dərs deyən müəllimin tərcümeyi-halını əzbər bilir. Bu, ən əvvəl imtahan qorxusundan irəli gəlir. Biz tələbələrin bildiyi o idi ki, Mirheydər müəllim cəlilabadlıdı, bizim universitetin “tarix”ini qurtarıb. İki il Leninqradda (İndiki Sankt-Peterburq) Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakultəsində təcrübə keçib. Evlidir, Bayıl tərəfdə, kirədə qalır. Bir də, uşaqlar danışırdılar ki, onun namizədlik dissertasiyası hazırdı. Ancaq Moskvadakı Elmi Şura, ya da ki, Ali Attestassiya Komissiyası bu işi təsdiq etmir. Səbəbini isə belə izah edirdilər: qədim şumerlərin yaşadığı ilkin sivilizasiyanın Vətəni olan Mesapotomiyada yaşayan qədim şumerlərin dilindəki bir çox sözlər indiki türk sözləri ilə üst-üstə düşür. Bu da sübut edir ki, türklər dünyanın ən qədim millətidir. Mirheydər müəllimin alim adı almağına mane olan səbəb də bu fikirlə bağlıdır. Bir də deyirdilər ki, elmi işindəki bu “şumer-türk” paralelini yığışdıracağı təqdirdə onun elmi işi təsdiqlənəcək. Ancaq Mirheydər müəllim də, bunu qəbul etmək istəmir. Bu eşitdiklərimin nə qədər həqiqət olduğunu bilmirdim. Ancaq Mirheydər müəllim şumer-akkadlar, onların mədəniyyəti, burda yaranan ilk “mixi” yazılar və s. haqqında cox böyük məhəbbətlə danışırdı. O, şumercə bir söz deyər, sonra onu türkcə qarşılığını söyləyərdi. Və bu sözlərin eyni mənanı daşıması, elə bil, onu sevindirirdi. Fikirləşirdim ki, yəqin “bizim çayxana”nın dalğası ona da toxunub. Arada, tələbələrlə cox səmimi münasibətdə olan Mirheydər müəllimə yaxınlaşmaq ürəyimdəkiləri demək istəyirdim. Lakin nədənsə çəkinirdim...

80-ci illər isə üzü aşkarlığa-“Baksovet”dəki “universitet”ə doğru gəlirdi. Mən də artıq 5-ci kursda oxuyurdum. Bir gün, dilçi-alim Aydın Məmmədovla (1991-ci ilin aprelində avtomobil qəzasında dünyasını dəyişdi.) Mirheydər müəllimin bizim “universitet”də çay içdiyini gördüm. Təəccübləndim, çünki Mirheydər müəllim bu tərəflərə gələn deyildi. Onu da deyim ki, Aydın müəllimi coxdan, lap 70-ci illərin əvvəllərindən tanıyırdım. Onun çətin günlərini görmüşdüm. Bu, başqa bir yazının mövzusudur. Nəsə, yaxınlaşıb salam verdim. Mənə də çay süzdülər. Onların dost olduğunu yalnız onda bildim. Türkiyədən, SSRİ-də yaşayan türkdilli xalqlardan danışırdılar. Sonra Lev Qumilyova, Çingiz Aytmatova, Oljas Süleymenova keçdilər. Onların söhbətlərinə, çəkinə-çəkinə də olsa, arada qarışırdım. Daha, Senekadan, Bartolddan misallar çəkməyə ehtiyac yox idi. Çünki neçə illik bu “universitet”in qaynar ab-havası məni əməlli-başlı möhkəmləndirmişdi. Bəlkə, bu iki alimə mənim söylədiyim bəzi alaçiy mülahizələr xoş gəlirdi. Nədənsə, düşünürdüm ki, söhbətə qoşulmağım onların ürəyincədir...

1983-cü ilin gözəl bir may günü idi. Qrup yoldaşım cəlilabadlı Feyruzla universitetə diplom işlərimizi aparırdıq. Feyruzun diplom rəhbəri Mirheydər Mirzəyev idi. Mənim bəxtimə isə Yaqub Mahmudov (universitetin ən təmiz müəllimlərindən biri, indi millət vəkilidir) düşmüşdü. Müəllim diplom işinə sonuncu dəfə baxmalı və biz onu son redaktədən sonra mətbəəyə verməliydik. “Tarix”in dəhlizinə ayaq basan kimi, Mirheydər müəllimlə rastlaşdıq. O, harasa tələsirdi. Bizi görüb ayaq saxladı. Feyruzu dinləyəndən sonra “Qovluğu ver Qorxmaza, aparıb evdə oxusun, sonra ver çapa”, – deyib getdi.

Deyəsən, Senekaya Aydın Məmmədov da qoşulmuşdu. Yəqin bu statusu mənə “Baksovet”dəki “universitet” vermişdi. Onda, o söhbət zamanı bir-birimizi daha yaxından tanımışdıq. Bu etimad da ondan irəli gəlirdi. Mirheydər müəllimdən eşitdiyim sonuncu sözlər idi bunlar. Elə-belə də qaldı xatirimdə. Görünür onun haqqında yazını da, elə mən yazmalıydım.

Bakıdan Cəlilabada iki saata getdik. Bu iki saat mənim “Qədim Şərq tarixi”ndən almadığım “2”-ni xatırladırdı mənə. Həyatımın axarını pozmayan “2”-ni. Elə bil, bu təmiz adamın ruhu qarşısında sıxılırdım. Amma xəyalımda başqa bir “iki” də vardı. Mən onun mahiyyəti haqqında düşünürdüm. Çünki ilk kursu “Baksovet”dəki köhnə binada oxumuşdum. Sonra Yasamala – təzə korpusa köçdük. Düzü, bu ikinci binanın ab-havası adamı darıxdırırdı. Uzun dəhlizlər, balaca, standart qapılar, alcaq tavan... burda hər şey çox quru və yekrəng idi- bi çox mühazirələrimiz kimi. Fikirləşirdim ki, belə binalarda yalnız dəqiq elmləri tədris eləmək olar, daha tarixi, ədəbiyyatı yox. “Baksovet”dəki binadan isə tarixin qoxusu gəlirdi. Böyük auditoriyalar, işıqlı pəncərlər, hündür qapılar... Düşünürəm ki, qoca Şərqin tarixi qədim məbədləri xatırladan belə əzəmətli binalarda tədris olunmalıdır. Ancaq həm də fikirləşirəm ki, təkcə bununla iş bitmir. Gərək bu qədim tarixə və işıqlı binaya yaraşan müəllimlər də olsun. Mirheydər Mirzəyev kimi.

... Elə bu qədim dünyanın sirlərindən danışan müəllimim haqqında qədim şəhərə söykənən metro stansiyasında daha bir kədərli söz eşitdim. Elə o təsadüfən rastlaşdığımız vaxt Firdovsiyyə xanımdan öyrəndim ki, Mirheydər müəllim namizədlik işini 1995-ci ildə – 47 yaşında müdafiə edib.

16 mart 2013-cü il

Qorxmaz Şıxalıoğlu

525-ci qəzet.- 2013.- 4 may.- S.28-29.