Təzəpir məscidi: dini-ruhani ocaq, milli mənəviyyat abidəsi və parlaq memarlıq əsəri kimi (davamı)

Martın 30-da N.Nərimanov dinc əhalini sakitləşdirmək üçün Təzəpir məscidinə gələrək silahların tezliklə qaytarılacağını vəd etdi. N.Nərimanov məsciddə həyəcanlı durum yaşayan əhaliyə müraciətində deyirdi: “Müsəlman qardaşlar, aldanmayın, fitnə-fəsada uymayın, mənəm-mənəm deyənlərə inanmayın. Hökumətlə hökumətlik eləmək olmaz. Bunların topu var, çoxlu silahları var, nizami əsgərləri var, hərbi paroxodları var. Ayaq altında tapdalanarsınız. Sizdə nə var? Var-yox beş-on dənə pas atmış dayandoldurum, berdanka, otuz-qırx köhnə, sınıq əfsər tapançası. Üzünüzü dala çevirib hara gəldi gülləni tolazlayarsınız, kimə dəydi, dəydi. Nə nizam bilirsiniz, nə də intizam. Bir qədər səbr edin. Mən iyirmi yeddi tüfəngi alıb sizə qaytaracam. Bura müqəddəs yerdir. İmkan verməyin ki, daşnaklar bura xətər yetirsinlər. Namazı qılanlar evlərinə dağılışsın ki, kimsə sizləri bəhanə edib buranı hədəf seçməsin”.

Erməni Milli Şurası, “Daşnaksütyun” rəhbərliyi və Bakı Soveti qurumu Azərbaycan xalqının birliyinin təmin olunmasında Təzəpir məscidinin oynadığı rolu yaxşı bilirdilər. Ona görə də martın 31-də müsəlman əhalisinə qarşı soyqırıma başlayan daşnak-bolşevik birləşmələri İsmailiyyə binasını, “Kaspi” qəzetinin redaksiyasını və mətbəəsini, mətbəədə Qurani Kərimin yenicə çap olunmuş 5 min nüsxəsini yandırıb külə döndərərək, uzaqvuran toplarla Təzəpir məscidini atəşə tutub zədələdilər. Belə ki, türk-müsəlman əhalisinə qarşı soyqırıma əvvəldən hazırlıq görən erməni-daşnak qüvvələri şəhərdə şayiə yaydılar ki, guya din xadimlərinin fitvası ilə müsəlmanlar rus millətindən olanları qırır, evlərini yandırırlar. Ermənilər rus matroslarını bu şayiəyə inandıra bildilər. Şayiəyə inanan rus matrosları gəmilərdən Bakının müsəlman məhəllələrinə bir neçə top atəşi açdılar. Çəmbərəkənddə bir neçə tikili, o cümlədən məktəb, hərbi xəstəxana və yetim uşaqların evi top atəşi ilə dağıdıldı. Ermənilər rus matroslarını Təzəpir məscidini top atəşinə tutmağa çağırırdılar. Matroslardan biri gəmidəki uzaqvuran topla Təzəpiri atəşə tutmağa başladı. Birinci top mərmisi Təzəpirin həyətində partladı. Məscidin həyətində çaxnaşma başlayanda din xadimlərindən biri adamları sakitləşdirib, ağ bayraq götürüb məscidin damına sancmaq üçün yuxarıya qalxdı. İkinci top mərmisi məscidin lap qabağına düşdü, ətrafa səpələnən qəlpələrdən məscidin pəncərə şüşələri çilik-çilik olub yerə töküldü. Üçüncü mərmi isə məscidin yan divarına dəyərək onu möhkəm zədələdi. Məscidin həyəti xarabalığı xatırladırdı. Matroslar şəhərdə ruslara qarşı heç bir qırğının törədilmədiyini yəqin edəndən sonra top atəşini dayandırdılar.

1918-ci ildə türk-müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirilən soyqırımlarının təhqiqi ilə əlaqədar yaradılmış Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədlərində qeyd olunur ki, Bakı şəhərinin keçmiş rəisi Ter-Mikaelyants Təzəpir məscidinə pənah aparmış əliyalın azərbaycanlı əhaliyə qarşı hər cür zorakılıqlar etməyi, hətta lazım gələrsə məscidi belə yandırmağı əmr etmişdi. Xoşbəxtlikdən daşnak-bolşevik birləşmələri bu məkrli niyyətlərini həyata keçirə bilmədilər.

Mart qırğınları günlərində və ondan sonra soyqırıma məruz qalan 10 minlərlə müsəlmanın dəfn edilməsi mərasiminə Təzəpir və başqa məscidlər rəhbərlik edirdi. Azərbaycan xalqına qarşı həyata keçirilən bu faciə günlərində milli ruhlu ziyalıların əksəriyyəti Təzəpir məscidinə gələrək əhalini səbrli və dözümlü olmağa çağırırdı.

N.Nərimanov 1918-ci ilin mayında yenidən Təzəpir məscidində olmuşdu. Belə ki, Qafqaz cəbhəsində əsir düşən alman, türk və avstriyalı əsgər və zabitlərin böyük bir hissəsi Nargin adasında saxlanılırdı. Əsirlərin ərzaq və paltarla təminatı çox pis vəziyyətdə idi. Xəstə düşmüş əsirləri müalicə etmək üçün adada heç bir şərait yox idi. Həbsxana rəhbərliyi adada sanitar və feldşer məntəqələrinin təşkil edilməsinə lüzum görmürdü. N.Nərimanov hərbi əsirlərə kömək məqsədilə Təzəpir məscidinə gələrək Nargindəki türk əsirlərinin vəziyyəti haqqında dindarlara məlumat verdi. Nərimanovun təklifi ilə əhali Təzəpir məscidinə gələrək din qardaşlarına ərzaq və pulla yardım etməyə başladılar. Bir həftə ərzində Təzəpirin həyətində türk əsgərləri üçün yığılan ərzaq, paltar və dərman o qədər çox idi ki, onları Nargin adasına daşımaq üçün bir ay vaxt lazım oldu.

1918-ci il aprelin 25-də Bakıda Xalq Komissarları Soveti adlanan mənfur bir qurum təşkil edildi. Azərbaycan xalqına düşmən olan bu qurum Bakının dini qurumlarına, o cümlədən Təzəpir və Göy məscidlərinə nəzarət edilməsi haqqında dekret imzalamışdı. Lakin dindar əhali bu qadağaya baxmayaraq, məsciddə azanın verilməsinə və dini mərasimlərin yerinə yetirilməsinə fasilə vermirdi.

Bakı Soveti rəhbərliyi Təzəpir məscidinin mollalarından tələb edirdi ki, Azərbaycan torpaqlarını bolşevik-daşnak qüvvələrindən azad etməyə gələn türk əsgərlərinin hərəkətlərini lənətləyən fətva versinlər. Hətta onlar məzhəb fərqini də şişirdərək Osmanlı əsgərlərinin Bakı şəhərinə daxil olmasını bağışlanmaz bir günah kimi qələmə vermək istəyirdilər. Bakı Soveti rəhbərliyinin bu cəhdi də baş tutmadı.

1918-ci il sentyabrın 15-də Bakını düşmən qüvvələrindən azad edən Qafqaz İslam Ordusu və onun 29 yaşlı komandanı Nuru paşa bütün Bakı əhalisinin arzusuna əsasən sentyabrın 16-da Təzəpir məscidinə dəvət olundu. Ətraf küçələr, məscidin həyəti hər yaşda olan adamla dolu idi, şadyanalıq edən adamların əlindən tərpənmək olmurdu. Məscidin içərisi isə osmanlı ordusunun yüksək rütbəli zabitləri, paşalar, milli hökumətin nazirləri, milyonçular və ruhanilərlə dolu idi. Təzəpir məscidinin axundu Axund Ağa Əlizadənin müşayiəti ilə Nuru paşa minbərə çıxdı. Cəmi üç pillə qalxdı. Minbərin hər iki tərəfində iri qara ələm sancılmışdı. Nuru paşa ələmlərdən birindən yapışaraq təmkinlə nitqinə başladı. Ucaboy, gözəgəlimli, bir qədər arıq, cavan natiqin mərdanə üzü, zəkalı gözləri var idi. Əynində türk paşası libası, şinelin hər iki tərəfində parıldayan düymələr tikilmişdi. Nuru paşa danışanda bütün məscid sükuta qərq olmuşdu. Türk ordusunun Bakını azad etməsi Qurban bayramına təsadüf edirdi. Ona görə də Təzəpir məscidi öz qapılarını müsəlmanların üzünə açdığı gündən bəri məscid bu qədər insan görməmişdi. Yüzlərlə insan məscidin həyətində qurban kəsir, Bakının azad olunmasını bayram edirdi. Təzəpir məscidi ilk dəfə idi ki, general libaslı 29 yaşlı bir zabiti məscidin minbərində görürdü. Bakı camaatı bu mərasimə heyrətlə baxırdı, məscidin axundu Ağa Əlizadənin dili ilə desək “Allah-Təala müsəlmanları kafirlərdən qorumaq üçün osmanlı əsgərlərini öz din qardaşlarının köməyinə göndərmişdi”. Beləliklə, Təzəpir məscidində Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərinin azad olunmasına həsr olunmuş ən böyük mərasim keçirildi. Bu hadisə bir daha göstərdi ki, Təzəpir məscidi millətin həyatında baş verən bütün siyasi məsələlərdə öncül yerdə durur.

Sentyabrın 16-da H.Z.Tağıyev öz evində Bakının azad olunması münasibətilə Nuru paşa başda olmaqla türk əsgərlərinin şərəfinə böyük ziyafət təşkil etmişdi. Nuru paşanın Təzəpirin həyətində on minlərlə insan tərəfindən qarşılanması uzun çəkdi. Həm də paşanın ayağı altında kəsilən qurbanlar onun paltarlarını və çəkmələrini yararsız hala salmışdı. Buna görə də məcburən öz qərargahına qayıdan Nuru paşa Hacı tərəfindən təşkil olunan ziyafətə gecikməli oldu.

Bakı daşnak-bolşevik qüvvələri tərəfindən işğal olunarkən H.Z.Tağıyev bildirmişdi ki, Bakı şəhərini bu düşmən qüvvələrinin əlindən kim azad etsə, yaşadığım evi (indiki Azərbaycan Tarixi muzeyi) ona bağışlayacağam. Doğrudan da, Hacı sentyabrın 16-da təşkil etdiyi ziyafətdə sözünün üstündə durararq nümayişkaranə şəkildə evin açarını Nuru paşaya təqdim etdi. Nuru paşa Hacının böyük bir insan olduğunu söylədi, ona minnətdarlığını bildirdi və hamının alqışları altında açarı ona qaytardı.

Məlum olduğu kimi, 1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə Azərbaycan Milli Şurası Azərbaycanın İstiqlal bəyannaməsini elan etdi. Tiflisdə Fətəli xan Xoyskininin başçılığı ilə təşkil edilən Milli Hökumət Cənubi Qafqaz Ruhani İdarəsinin Azərbaycana köçürülməsini məqsədəuyğun hesab etdi. Hökumətin Dini Etiqad Nazirinin şeyxülislama və müftiyə ünvanlanmış 10 avqust 1918-ci il tarixli, 13-14 saylı rəyinə əsasən keçmiş ruhani idarələri Azərbaycanın müvəqqəti paytaxtı Gəncə şəhərinə köçürüldülər.

Gəncədə vahid dini idarənin yaradılması məsələsi gündəliyə çıxarıldı. Din xadimlərinin iddiasına görə çarizm məzhəb ayrılığından istifadə edərək Azərbaycanın din xadimləri arasında düşmən münasibətlər yaratmaq istəsə də, niyyətləri boşa çıxdı. Ona görə də Gəncədə qərarlaşan hər iki məzhəbin dini rəhbərləri, hökumətin mövqeyini gözləmədən Türkiyə nümunəsi əsasında Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin “Məşixət” adı altında yenidən qurulması təşəbbüsü ilə çıxış etdilər. Şeyxülislam və müftinin 1 sentyabr 1918-ci il tarixli birgə qərarı ilə hər iki idarə “Məşixət” adlanan vahid bir idarədə birləşdirildi. 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakı Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən düşmən qüvvələrindən azad ediləndən az sonra “Məşixət” bu şəhərə köçürüldü.Ruhani idarəsinin Təzəpir məscidinin həyətində təşkil edilməsi qərara alındı. Müxtəlif vaxtlarda Azərbaycanın dövlət rəhbərləri Təzəpir məscidinin dini mərkəz kimi rolunu yüksək qiymətləndirmiş və xalqa müraciətlərini buradan söyləmişdilər.

(Ardı var)

Anar İSGƏNDƏROV,

Tarix elmləri doktoru,

Professor

525-ci qəzet.- 2013.- 4 may.- S.22.