Köhnə Tanışlar: Söz fədailərindən biri Elman Cəfərli

SƏHİFƏNİN QONAĞI TƏRCÜMƏÇİ-JURNALİST Fəridə Sadıqovanın YAZISI

ONLAR NƏ DEDİLƏR : Teymur Xaspoladov

“Qızıl Qələm” və “H.B.Zərdabi”

mükafatları laureatı

ONDA BİR CAZİBƏ QÜVVƏSİ VARDI

Elman ilə isti münasibətlərimizin nə vaxtdan başlandığını dəqiq xatırlaya bilmirəm. Bəlkə də buna səbəb hər ikimizin mətbuat sahəsində işləməyimiz olmuşdur. Mən arabir AzərTAc-a gedər, peşə yoldaşlarımla-tərcüməçilərlə görüşərdim. Belə görüşlərin birində Elmanı da tərcüməçilərin arasında gördüm. Tərcüməçi peşəsinə olan məhəbbətimiz ilk andan bizi yaxınlaşdırdı. Daim inkişafda olan, gündəlik mütaliə tələb edən, insanı yeni bilik qazanmağa və yeni məlumat mənbələri tapmağa sövq edən tərcüməçilik peşəsi aramızda yaranan körpünü gündən-günə möhkəmləndirdi. Tərcümə məsələlərinə dair hər bir yeniliyə böyük maraq göstərdiyini elə ilk tanışlığımızdan hiss etmişdim. Elə o vaxtdan, nisbətən qısa ömrünün sonunadək aramızda, özümüz də hiss etmədən, təmənnasız bir dostluq yarandı. Bir məsələni qeyd edim ki, Elmanda nəsə bir cazibə qüvvəsi vardı. Hamı onunla söhbət etməyə can atardı.

Elman müəllimi həmişə gülərüz, şən görmüşəm. Hazırcavab, zarafatcıl idi. Bir dəfə peşə dostumuz Akif Qəhrəmanlının yubeleyi keçirilirdi. O vaxt Akif müəllim Prezident Aparatında, Elman müəllim AzərTAc-da, mən “Azərsutikinti” ASC-də işləyirdik. Təntənəli mərasimin keçirildiyi o vaxtkı “Abşeron” mehmanxanasının qarşısında Elmanla rastlaşdım. Mərasimin başlanmasına bir az qalmışdı. Soruşdum ki, niyə içəriyə keçmirsən? Elman əlüstü cavab verdi: Dəvətnaməni götürməyi unutmuşam, odur ki, içəri buraxmırlar-deyə cavab verəndə mən hətta əvvəlcə buna inanmışdım. Sonra Elman müəllimin məxsusi gülüşü bunun zarafat olduğunu bildirdi.

Özüm istəmədən haqqında keçmiş zamanda danışmaq zorunda qaldığım Elman Cəfərli müxtəlif kütləvi informasiya vasitələrindən, AzərTAc direktorunun müavini vəzifəsinədək yüksəlmişdi. İş günü ərzində bəlkə də heç yarım saat öz kreslosunda oturmazdı. Böyük kabinetində üstündə kompyuter olan ayrıca iş stolu vardı. Bütün günü kompyuterin arxasından qalxmazdı. Ən cətin və məsuliyyət tələb edən materialları məhz Elman müəllim tərcümə edərdi. Gənc tərcüməçilər tez-tez ona müraciət edər, ondan məsləhət istəyərdilər. Elman müəllim bir anlıq işindən ayrılar, gənc tərcüməçilərin çətinlik çəkdikləri sözün, yaxud söz birləşməsinin, mürəkkəb bir cümlənin düzgün tərcüməsini bir müəllim kimi onlara ətraflı izah edərdi.

Elman xeyir-şər məclislərindən qalmazdı. İştirak etdiyi məclislərdə ona mütləq söz verərdilər. O da özünəməxsus bacarıqla bu işin öhdəsindən gələrdi.

Qəfil əcəl aman versəydi, indi Elman Cəfərlinin 68 yaşı olacaqdı. Elman müəllim hələ çox iş görəcəkdi. Nə edəsən? Tale yazısının qarşısında insan övladı həmişə acizdir. Allah sənə rəhmət eləsin, Elman! Sən dostlarının xatirində həmişə yaşayacaqsan!

Bu gün haqqında söhbət açmaq istədiyim adam tanınmış məşhurlardan, görkəmli şəxsiyyətlərdən deyil, gəncliyini, ömrünü, bütün bacarığını tərcüməçilik sənətinə həsr etmiş çox təvazökar, sadə bir insandır: Elman Cəfərli. Yəqin ki, bu ad oxucularımızın çoxuna tanış deyil, amma Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyində ağır yükün altına girən, zaman məfhumunu, iş rejimini düşünmədən fədakarlıqla çalışan tərcüməçi-redaktorlarımız onu yaxşı tanıyırlar. Çünki illər uzunu gərgin, operativ iş şəraitində bu yükü birgə daşımışlar.

Elman yaşca məndən böyük olsa da Azərinforma (indiki AzərTAc-a) məndən bir-iki il sonra gəlmişdi. İlk günlərdən ciddiliyi, yaraşığı və çevikliyi ilə hamının diqqətini cəlb etdiyi kimi qısa bir zamanda seçdiyi sənətin bilicisi, fədaisi olduğunu nümayiş etdirməklə də hörmət qazana bildi. Deyə bilərsiz ki, informasiya xarakterli sənədlərin tərcüməsində nə “bilici”, nə “xüsusi bacarıq”? Axı bu, bədii tərcümə deyil. Mən deyərdim ki, bəzən gün ərzində 5-6 nəfərin tərcümə etdiyi 150-200 səhifəlik rəsmi dövlət sənədlərinin məsuliyyəti daha çoxdur. Çünki Azərbaycan dilində yazılan tək-tük informasiyalar istisna olmaqla sovet dövründə rəsmi məlumatların demək olar ki, hamısı rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə olunurdu və dövlət əhəmiyyətli tədbirlər, mərasimlər haqqında rəsmi qəzetlərdə dərc edilən yazılar, qurultay, plenum materialları, məruzə və çıxışlar bu agentlikdə tərcümə olunurdu. Hər sənədin nəinki cümləsinə, hər kəlməsinə, nöqtəsinə, vergülünə də söz vardı. Hər bir söz dəqiq tərcümə edilməli, yerində işlədilməli və təkrara yol verilməməliydi. O zaman agentlikdə çalışan İsaxan Ömərov, Azər Ələsgərov, Akif Qəhrəmanov kimi peşəkarlardan sonra informatik sənədlərin tərcüməsində yeni söz demək çox çətin idi. Lakin bunu da qeyd edim ki, tərcüməçilərin hamısı Azərbaycan dilinin zəngin ehtiyatlarından maksimum bəhrələnməyə çalışsa da, hərənin öz üslubu vardı. Tərcümə olunmuş materiala baxanda dərhal onu kimin tərcümə etdiyini bilirdik. Elman Cəfərli tərcümələrində dilimizin unudulmuş, çoxlarının heç eşitmədiyi, ancaq mətndə tam yerinə düşən elə sözlərini seçib tapırdı ki, bəzən ona zarafatla deyirdik: “Bunu deyəsən ancaq Marneulidə işlədirlər”.

Hər şənbə agentlikdə tərcüməçi-redaktorların “letuçka” deyilən çaparaq yığıncaqları keçirilirdi. Həftə ərzində rastlaşdığımız mübahisəli sözlərin, terminlərin tərcüməsini razılaşdırırdıq. Bəzən belə yığıncaqlara Terminologiya Komitəsindən, Ensiklopediyadan, respublikanın aparıcı mətbuat orqanlarından qonaqlar dəvət olunurdu. Qısamüddətli “letuçka”ların saatlarla davam edən toplanışlara çevrildiyi vaxtlar tez-tez olurdu. Uğurlu tapıntılar da qeyd edilirdi, yol verilmiş səhvlər də. Yadımdadır, belə yığıncaqların birində Elman Cəfərlinin tərcümə etdiyi materialda gözdən qaçırdığı rəqəm səhvi ona nə qədər pis təsir etmişdi. Yığıncaqdan çıxanda ona ürək-dirək verənlərə dərindən köks ötürərək demişdi: “İşə bir bax, o gün ailəliklə bir konsertə getmişdik. Hələ içəri girməmiş divardakı afişada 5-6 səhv tutub dilimizin qol-qanadını sındıranları qınamışdım. Necə olub ki, bu rəqəm gözümdən qaçıb?”

Bəli, bu sənətin təbiəti budur. “Canlı ensiklopediya” adlandırdığımız tərcüməçi Cəlil Xəlilov demişkən, “adicə istirahət edəndə, küçədə gedərkən də beynimiz tərcümə ilə məşğuldur, rus dilində gördüyümüz hər lövhəni, hər plakatı, hər yazını tərcümə edirik”.

Elmanın da, mənim də tərcüməçi kimi yetişib püxtələşməyimizdə, bu sənətin sirlərinə yiyələnməyimizdə bu sahədə ustadlarımız sayılan Cəlil Xəlilovun, İbrahim Novruzovun, İsaxan Ömərovun, Ənvər Quliyevin, Sahib Yusifovun xidmətləri çox olsa da, hər dəfə çətinliyə düşəndə çox tez-tez müraciət etdiyimiz Azər Ələsgərovun və Akif Qəhrəmanovun bizə göstərdikləri köməyi, əllərində necə təcili, vacib rəsmi sənədlər olsa da bizə verdikləri ətraflı izahatları heç vaxt unutmamışıq desəm, məncə, Elmanın da ruhu şad olar.

Tərcüməçilərin demək olar ki, hamısına xas olan xüsusiyyətlər Elmanda da vardı: sakit, az danışan, sadə və təvazökar. Amma zarafatlarından da qalan deyildi. Qızğın diktə etdiyi yerdə məqamına düşən elə əhvalatlar söyləyir, zarafatlar edirdi ki, yanındakılar gülməkdən uğunub gedirdi, dərhal da “Boks!” deyib işə davam edirdi. Deyirdi ki, yorulanda bu da lazımdır ki, kefimiz qalxsın, daha sürətlə, daha həvəslə və ruh yüksəkliyi ilə işləyək. Həmkarları, makinaçılar (operatorlar) ilə ünsiyyətdə o qədər adi, işlək dildə danışırdı ki, yazılarında işlətdiyi o terminlərin, ifadələrin, zəngin leksikonun sahibinin məhz onun olduğuna şübhə edirsən.

Bilirsiz, çoxları tərcüməni adi, asan bir iş hesab edir. Nədi ki, başqa dildə olan sözləri lüğətlərin köməyi ilə öz dilimizə çevirirsən də. Burda nə var ki? Elə deyil, dilimiz o qədər yad dillərin təsiri altında olub ki, indiki dövrdə hələ sadəcə öz ana dilimizdə təmiz, düzgün danışmağı bacarmağın özü qəhrəmanlıqdır. Onda qalmış ki, başqa müəllifin hazırladığı, bəzən qüsurlu, natamam, qeyri-dəqiq ifadələrlə, rəqəmlərlə dolu olan mətnləri işləmək. Bəzən belə mətnlərdəki faktları dəqiqləşdirməyə materialın tərcüməsinə sərf olunduğundan çox əmək və vaxt gedirdi. Bəzən ən operativ kiçik materialda belə hansısa bir kəlmə, rəqəm üçün məsləhətləşmələr aparmaq, mübahisələr etmək lazım gəlirdi.

Elman daim tələsirdi, işləyəndə də, danışanda da, hətta çörək yeyəndə də. Ürəyi həmişə harasa tələsirdi. Bu, təbiətindənmi irəli gəlirdi, işinin xarakterindənmi, deyə bilmərəm. Sanki ömrünün qısa olacağı ürəyinə dammışdı. İstər oturaq, istərsə də fiziki iş sahələrində çalışan adamlar asudə vaxtlarında adətən istirahət edir, açıq havada dincəlməyə, gəzməyə çalışır, qohum-tanış evinə qonaq gedirlər. İllər boyu müşahidə edib görmüşəm ki,bir yerdə işlədiyimiz tərcüməçilərin hamısı belə zövqlərdən məhrum olublar. Əlavə yaradıcılığa da vaxt olmayıb. Həmkarlarımın azı üçü layiqliyi istirahət kimi təqdim etdiyimiz pensiyaya çıxmadan, elə işlədiyi müddətdə, dünyasını dəyişib.Amansız ölüm Elmanı da tez yaxaladı.

Rahat uyu, qardaş, iş yerin AzərTAc-da savadı, dil mədəniyyəti, hafizəsi, dünyagörüşü, əməyi və vicdanı ilə sənin canın qədər sevdiyin ana dilininin keşiyində duran fədailər var. Agentliyin rəhbərliyi ciyərparan Nigar Cəfərliyə xaricdə çox məsul bir işi həvalə edib. Hər gün ondan aldığımız operativ xəbərlər səni bir an da olsun unutmağa imkan verməz.

Tofiq ABDİN

525-ci qəzet.- 2013.- 9 noyabr.- S.23.