Şah Abbasın adına layiq roman

Hər bir xalqın ədəbiyyatında tarixi roman mühüm yer tutur. Çünki xalqın keçmişini öyrənmək, soykökünü bilmək gələcəyin yolunu düzgün müəyyənləşdirmək üçün əsas vasitədir. Azərbaycan ədəbiyyatında da tarixi romanın qədim ənənəsi var. Böyük Nizaminin bütün poemalarında tarixi mövzu əsas yer tutur. “İsgəndərnamə” poeması isə bu janrın əvəzsiz nümunəsi hesab olunur. M.F.Axundzadə, N.Nərimanov, Ə.Haqverdiyev, M.S.Ordubadi, Y.V.Çəmənzəminli tarixi janrda misilsiz nümunələr yaratmışlar.

Tanınmış nasir Elçin Hüseynbəylinin yaradıcılığında da tarixi mövzu mühüm yer tutur.

Onun “Şah Abbas” əsəri tarixi romanın yeni tipidir. Belə ki, bu əsər arxiv sənədləri əsasında yazılmış 47 fəsildən ibarət roman – xronikadır. Yəni romandakı hadisələr tarixi mənbələrə əsasən yazılmışdır. Müəllif təxəyyülü ilə yaradılan hadisələr və surətlər yox kimidir.

Hər fəsildə qəhrəmanın həyatı və fəaliyyətinin bir anı qələmə alınmışdır. Romanı oxuduqca inanırsan ki, Şah Abbas haqqında beş əsr müddətində yaradılmış rəvayətlər əfsanə deyilmiş, arxiv sənədlərlə təsdiqlənən hadisələrdir. Şah Abbasın adı ilə bağlı məscidlər, karvansaraylar, hamamlar, körpülər, imarətlərin çoxu günümüzə qədər qalmışdır və bu abidələr Qafqazın bütün bölgələrində vardır.

Romanın əvvəlində müəllif yazır “...Siz elə bilirdiniz ki, Azərbaycan xalqı arasında “cənnətməkan” kimi yadda qalmış, onun nağıllarını, dastanlarını bəzəmiş Şah Abbas fars qafalıymış? Haradan biləydiniz ki, orta əsrlərin “qızıl dövründə” cahanın yarısına sahib olan Şah Abbası bir Səfəvi məmləkətinin şərəfi, bir də hökmranlıq düşündürürdü. Haradan biləydiniz ki, həmin vaxt bir qızılbaş məmləkəti, bir şiə məzhəbi, bir sufi təqirəti, bir də müqəddəs Ərdəbil şəhəri vardı. Haradan biləydiniz ki, qızılbaşlar “müridin əlində qılınc, altında at, qarşısında düşmən olmalıdır” anlamı ilə yaşayırdılar. Ona görə də mirzəliyi özlərinə yaraşdırmır, onu qara iş sayır, yazı-pozunu farslara, gürcülərə, ermənilərə, çərkəzlərə buyururdular.

Bunları bilmirdiniz, heç mən də bilmirdim. Çünki tariximizi başqa millətlər yazıb, sovetlərin şinelindən çıxan öz tarixçilərimizin çoxu da o yalanları təkrar eləyib. Yalnız müstəqillik dövründə sular durulmağa başlayıb.

Sizi çaşdırıblar, ey mənim biçarə həmvətənlərim!

Böyük bir sərkərdənizi, böyük Azərbaycan Səfəvi dövlətini farslaşdırıblar. Mən indi əsl həqiqəti deməkdən, böyük bir sərkərdənizi, cənnətməkan hökmdarınızı özümüzə qaytarmaqdan qürur duyuram” (s.7-8).

Müəllifin bu qeydləri təsadüfi deyil. Xatırladaq ki, hətta müstəqilliyin ilk illərində İqrar Əliyevin rəhbərliyi altında hazırlanmış və çap olunmuş, yanlış mövqedən qələmə alınmışdır. Bu nəşrdə başqa ciddi səhvlər də vardır.

Sovet dövründə sosialist realizmi deyilən saxta yaradıcılıq metodu əsasında yazılmış bütün əsərlərdə, xüsusən tarixi mövzuda qələmə alınmış romanlarda keçmiş hadisələr partiya sənədlərində verilən tələblər əsasında yazıldığından bu əsərlərdə ciddi təhriflər olmuşdur.

Təbiidir ki, əsl tarixi romanlarda belə təhriflərə yol verilmir. Çünki belə təhriflər dövrün ruhunu düzgün göstərməyə imkan vermirdi. Digər tərəfdən müasir oxucularda keçmiş haqqında düzgün təsəvvür yaratmağa mane olurdu.

“Şah Abbas” romanında müəllif tarixi mənbələri dərindən öyrənərək belə saxtakarlığa yol verməmişdir.

Müəllif tarixi mənbələrə əsasən yazır ki, Səfəvi dövləti parçalanmaq ərəfəsində idi. Osmanlılar Krım tatarları ilə birlikdə bütün Azərbaycanı – Təbriz, Qarabağ, Şirvan, Çuxursəd Bəylərbəyliyini ələ keçirmişdi. Gəncə, Naxçıvan, Dərbənd də osmanlıların tabeliyində idi. Osmanlılar artıq İraqi-Əcəmi, özbəklər isə Xorasanı hədələyirdilər.

Qoca və xəstə Məhəmməd Xudabəndə ölkəni idarə edə bilmirdi. Qızılbaş əmirləri vəliəhd Abbas Mirzəyə müraciət etmək qərarına gəldilər.

Abbas Mirzə uşaqlıqdan mükəmməl təhsil almış, yaşa dolduqca Şərq müdriklərinin əsərlərini, hətta Əbu Əli İbn-Sinanın təbabətə aid məhşur “Şəfa”, Bahəddin Məhəmmədin “Nücum” və riyaziyyata dair əsərlərini, həmçinin başqalarını oxuyub öyrənmişdi.

Roman müəllifi Şah Abbasın portret cizgilərini dəqiqliklə təsvir edir. Nəzərə çatdırır ki, Şah Abbas gənc olsa da, başa düşürdü ki, ölkəni idarə etmək üçün ilk növbədə mükəmməl təhsil almaq lazımdır. O, hətta səfərlərə gedəndə də özü ilə çoxlu kitab aparardı. Digər tərəfdən gənc vəliəhd şəxsi şücaəti ilə seçilirdi. Ox atmaq, qılınc oynatmaq onun gündəlik məşğuliyyəti idi. Şah olmamışdan əvvəl iştirak etdiyi müxtəlif döyüşlərdə şəxsi şücaəti ilə fərqlənmiş, qoşun içərisində böyük nüfuz qazanmışdı.

Elçin Hüseynbəylinin romanda Şah Abbas haqqında verdiyi bir rəvayət onun əməyə münasibətini aydınlaşdırmaq baxımından əhəmiyyətlidir.

Deyilənə görə, Şah Abbas sevdiyi qızın təkidiylə peşə – sənət öyrənməyə başlayıb, canamaz toxumağı öyrənib. Bu adi fakt olduqca ibrətamizdir. Yəni insan mövqeyindən asılı olmayaraq öz yaşayışını təmin etnək qayğısına qalmalı, bir sənət öyrənməyə borcludur.

Şah Abbas rəiyyətinin təkidilə Qəzvinə gələrkən taxti-rəvana oturmaqdan imtina edərək qızıl yəhərli ərəb atına minib xanların müşayiəti ilə Qəzvinə üz tutmuş, ondan əvvəl isə, gənc şahzadə İmam Rza məqbərəsinə gedib babalarının ruhuna dua oxutdurmuşdu.

Abbas Mirzə vəziyyətin ağırlığını hiss edirdi. Qarşıda onu dağılmış məmləkət, başıpozuq ordu, harınlamış əyanlar, taxta çıxmaq arzusu ilə alışıb yanan qızılbaş əmirləri gözlədiyini bilirdi.

Roman müəllifi nəzərə çatdırır ki, Şah Abbas ona xəyanət edən, həddini aşan, xalqa zülm edən vəzifə sahiblərini yeri gələndə ən ağır cəzaya məhkum edirdi. Onun kəsdirdiyi başların sayı minlərlədir. Lakin Şah Abbas haqqındakı rəvayətlərin heç birində onun kiməsə haqsız cəza verməsi haqqında söhbət getmir. Çünki xalq onu ədalətli hökmdar kimi tanıyır. Yazıçı diqqəti ona yönəldir ki, Şah Abbas bir hökmdar kimi xalqa işləməyi, çörək qazanmağı öyrətdi. Torpağa bağlılıq, Vətəni sevmək, onun uğrunda vuruşmaq və yeri gələrsə ölməyi şərəf bilmək Şah Abbasın fəaliyyətinin başlıca keyfiyyətləridir. Onun haqqında yaranmış rəvayətlər, əfsanələr, nağıllar onun şəxsiyyətinə olan məhəbbətin əsas göstəricisidir. Şah Abbas oxucuların qəlbində məhz bu keyfiyyətlərilə yaşayır.

Şah Abbas da başqa hökmdarlar kimi qəddar olmuşdur. Yüzlərlə, minlərlə başların kəsilməsinə fərman vermişdir. Bununla bərabər o, həm də ədaləti tapdamamışdir. Haqqı, ədaləti bərpa etmək, xalqın vəziyyətini yüngülləşdirmək, şəhərləri, kəndləri abadlaşdırmaq üçün tikinti – abadlıq işlərini də yaddan çıxarmamışdir. Onun tikdirdiyi müdafiə qalaları, yaşayış binaları, abad küçələr, gül-çiçəkli bağlar göz oxşayır.

Romanda Şah Abbasın əsas xidməti – Məhəmməd Xudabəndənin (1578-1587) dövründə parçalanmış məmləkətin yenidən birləşdirilməsi real boyalarla təsvir olunmuşdur. Müəllif tarixi mənbələrdən bol-bol istifadə etməklə bu prosesi ətraflı şəkildə qələmə almışdır.

Şah Abbas İstanbul sarayı ilə sülh danışıqları aparıb islahatlara başladı. Ticarətin inkişafı üçün tədbirlər gördü.

Romanda diqqəti cəlb edən əsas məziyyət əsər boyu onun səhifələrində canlandırılan saysız-hesabsız döyüş səhnələrindəndir. Şah Abbas 1598-ci ilin oktyabr ayında paytaxt məmləkətin ortasında yerləşən İsfahan şəhərinə köçürdü. Gilan xanlığını tabe etdikdən sonra 1599-cu ilin iyul ayında özbəkləri döyüşdə məğlub etdi. Məşhədi geri qaytardı.

Şah Abbas ölkədə vəziyyəti qismən düzəltdikdən sonra Qərb ölkələri ilə əlaqələri möhkəmləndirməklə məşğul oldu.

Romanda qəhrəmanların eşq-məhəbbət səhnələri də diqqətdən kənarda qalmamışdır. Allahverdi xanın gürcü gözəli Yelena ilə eşq macərası təbii boyalarla qələmə alınmışdir.

Romanda Şah Abbasın osmanlılarla, hakimiyyətə asi olmuş gürcülərlə döyüşləri ətraflı təsvir olunmuşdur. Şah Abbasın oğlu və vəliəhdi Məmmədbağır Mirzə vaxtını şərab içməklə keçirdiyindən hökmdar ondan narazı idi. Ona görə də Şah Abbas şərabı qadağan etdi. Lakin onu aradan götürmək mümkün olmadı.

Roman “Şah Abbasın son günləri” fəsli ilə tamamlanır. Müəllif yazır ki, uzunillik döyüşlər Şah Abbası yormuşdu. Onun yaşı 60-ı keçmişdi. Son illər o, ölkənin abadlığı barədə düşünürdü.

lll

Romanın son səhifələrindən bir epizod da diqqəti cəlb edir:

Şah Abbas gözlərini yarıqaranlığa açdı.

– Lələ, sənsən – deyə otağa gələn adamdan soruşdu. O da pıçıltıyla cavab verdi ki:

– Mənəm.

– Məni aparmağa gəlmisən!

– Yox.

– Niyə aparmırsan lələ? Günahım nədir? Məni ora buraxmırlar?..

Lələ Mürşidqulu xan Həmzə mirzənin öldürülməsini yada saldı.

Mürşidqulu xan bu ölümdə şahı günahlandırır və əlavə edir ki, onu bu işdə heç kəsin qınamaq niyyəti yoxdur. Həmzə Mirzə ölməsəydi, paralanmış məmləkət birləşməzdi. “Səltənətə o yox, sən lazımdın. Ona görə də sənin qərarın doğruydu”.

Romanda Şah Abbas surəti bütün cəhətləri ilə canlandırılmışdır. O, ilk növbədə dindar adam idi. Hələ gənc yaşlarında iki dəfə Məşhədə ayaqyalın getmiş, İmam Rzanın məzarını ziyarət etmiş qüdrətli şah kimi diqqəti cəlb edir. 40 ildən artıq müddətdə o, səltənət başçısı kimi ölkənin inkişafı, tərəqqisi, təhlükəsizliyi üçün düşünür, lazım olan tədbirlər görür. Yeri gələndə düşmənlərinə, ona xəyanət edənlərə qarşı amansız, qəddar, başqa məqamda isə günahları bağışlayan, hətta düşməninə güzəştə gedən ağıllı, mülayim bir məmurdur. Müəllif onu şəxsi igidliyinə, döyüşlərdə rəşadətinə qibtə olunan qılınc sahibi kimi təqdim etmişdir. O, saysız-hesabsız döyüşlərdə həm şəxsi şücaəti ilə seçilən, həm də döyüşü ağıllı idarə edən sərkərdədir. Ayrı-ayrı döyüşlərdə həm hücum, həm də müdafiə prosesində onun addımları özünü doğruldurdu.

Onun diplomatik məharəti, xarici dövlət başçıları, səfirləri ilə görüşlərində ölçülüb-biçilmiş hərəkətləri, hadisələri düzgün qiymətləndirməsi, çətin anlarda belə təmkinini pozmaması, düşünülmüş qərarlar qəbul etməsi on minlərlə əsgərdən ibarət qoşunu bacarıqla idarə etməsi təqdirəlayiqdir.

Siyasətdə dost yoxdur, mənafe vardır. Bu gün dost hesab etdiyin sabah düşməninə çevrilir. Bunları ayırd etmək, ölkəni idarəetmə prosesində tez-tez dəyişilən məsələlərdir. Şah Abbasın illik idarəçilik təcrübəsində sadə insanlarla təğyiri-libas olub evlərdə, bazarda, küçələrdə, məclislərdə görüşüb xalqın rəyini öyrənməsi böyük cəsarət və qorxmazlıq tələb edir.

Şah Abbas məhz bu keyfiyyətləri ilə öz xələflərindən və sələflərindən fərqlənir. Onun haqqında yaradılmış yüzlərlə rəvayət, əfsanə, xatirə belə görüşlərin əsas mövzusu olmuşdur.

Romanda iki proloq vardır. Proloq – I 1629-cu ilə aiddir. Yəni Şah Abbasın ölüm ərəfəsidir. Nəvəsi Şah Səfinin (Məmmədbağır Mirzənin oğlu) taxta sahib olması ilə başlayır. Proloq I I isə 01 oktyabr 2007-ci ilə aiddir. Yəni romanın yazılma və nəşr olunma tarixidir.

Şah Abbas Səfəvilər sülaləsinin I Şah İsmayıl, I Şah Təhmasibdən sonra üçüncü ən qüdrətli və şöhrətli hökmdarlarından biri hesab olunur.

Elçin Hüseynbəylinin əsəri də Şah Abbasın adına layiq, qiymətli romandır.

Romanın sonunda AMEA-nın müxbir üzvü, professor Tofiq Hacıyevin qiymətli məqaləsi də verilmişdir. Həmin məqalədə də ifadə olunduğu kimi, bu roman tarixi keçmişimizi bədii ustalıqla əks etdirən dəyərli əsərdir.

(Məqalə ixtisarla çap olunub)

İyun 2013,

Naxçıvan

Yavuz Axundlu

filologiya elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2013.- 5 oktyabr.- S.22.