Bakı və Azərbaycan tarixinə dair əsərlər
(davamı)
M.Ə.Rəsulzadənin oxuculara təqdim etdiyimiz bu
kitabına onun Bakı və Azərbaycan tarixi ilə əlaqədar
Cümhuriyyətin varlığının ilk ilində
yazdığı əsərləri daxil edilmişdir. Onlardan biri Bakı hələ
azad edilməmişdən, 1918-ci ilin sentyabrından əvvəl
İstanbulda nəşr olunan “Tərcümani-həqiqət” qəzetində
Bakı ilə əlaqədar verdiyi bəyanat, 1918-ci il
noyabrın əvvəllərində İstanbuldan vətənə
döndükdən sonra, 1918-ci il dekabrın 2-dən
başlayaraq “Azərbaycan” qəzetində “Azərbaycan
paytaxtı” sərlövhəsi ilə dərc olunan elmi
araşdırmaları, habelə müstəqil dövlətimizin
Azərbaycan adlanması ilə əlaqədar İran
iddialarına cavab olaraq yazdığı “İran və biz”,
“Azərbaycan və İran”, “İran – Azərbaycan” sərlövhəli
məqalələri, həmçinin Cümhuriyyətin bir
illiyi ilə əlaqədar “İstiqlal” məcmuəsində dərc
olunmuş “Azərbaycan Cümhuriyyəti” adlı əsəri
daxil edilmişdir. Zənnimizcə, oxucular
üçün faydalı olacaqdır.
Araşdırıb
toplayanı, ərəb əlifbasından latın
qrafikasına çevirəni, ön sözün müəllifi,
lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd
Hüseynov
Transliterasiyanın
redaktorları: professor Şamil Vəliyev,
elmi
işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)
Redaktor:
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Aygün
Əzimova.
(1918-1919)
Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə
Bakının
Hindistan, İrani-qədim və atəşpərəstliklə
olan əlaqəsi adının nərədən gəldigi həqqində
verilən izahat arasında göstərildi. Burasının
Yunani-qədim və Venedik dövrləri ilə münasibətdar
olduğunu bildirir. Asar da vardır. Bayıl qabağında sular içərisində
bulunan əski qələ hasarını andıran
barıların ənqazı bu asardandır. Şəhərimizin
gözəlliklərindən birini təşkil edən
Kupalniya (dəniz hamamı) yapıldığı zaman bu ənqaz
səmtində “məzkur hamam müqabilindən sahildə duran
“Qız qələsi”nə doğru uzanan bir növ səngfərşlər
kəşf olunduğu zaman mütəxəssis mühəndislər
bunun əski Yunan asari-memariyyəsindən olduğuna zahib
olmuşlardı. Məzkur Qız Qələsi dəxi
adilə türk əsəri isə də, tərzi memarı və
şəkil etibarilə Venedik asarını
andırıyormuş. Haşımov meydanında qoşa
qələ qapısı üzərində müşahidə
olunan rəsmlər dəxi islamiyyətdən əvvəlki
bir dövri-qədimə aid olsa gərək”. İsminin nə
kibi bir məna ifadə elədigi həqqində mövcud olan
bu qədər rəvayətlər içərisində amiyanə
bir təfsiri olan “bad” və “kub” təvəccöhi məruf
olduğu kibi şəhərin qədimligi və kim tərəfindən
təsis olunduğu babda da iranilərcə məruf bir rəvayət
vardır. Bu rəvayətə görə,
Bakı Nuşirəvanı-Adil tərəfindən təsis
olunmuşdur. Buna müqabil şəhərin
Nuşirəvan istilasından daha əvvəl Xəzər
xaqanlığına tabe bir Türkmən xanlığı
dairəsində olduğu da iddia olunmaqdadır. İbn Əl-Əsirin Bakının “Bəsfərcan”
elində bir şəhər olduğunu zikr etdigini qeyd etdik.
“Məcməülbəldan” sahibi Yaqut Həməvi isə Bəsfərcan
elini: “Bəsfurcan”, Bəsluxan, Basluxan kibi Basfurkanın müərribidir.
Türklərin “bay siburqan” dediklərinə
iranilər “Basfurkan”, ərəblər də “Bəsfurcan” və
“Bəsfərcan” demişlərdir.
Şərqdə
Seyhun üzərində kain Siburqan şəhri, Xorasanın mərkəzi-qədimi
olan Mərv önündə axan Macan (Makan) nəhri üzərində
vaqe Əşfurqan (Siburqan) şəhəri və Qərbdə
Kür nəhrinin Şərq tərəflərini mühit
olan “Basburqan” eli türk bilad və asari-məşhurəsindəndir”
deyə izah ediyor.
Şəhərin kimlər tərəfindən təsis
edildigi ixtilaflı olduğu kibi, hankı sənədə təsis
edildigi də ixtilaflıdır. Burasının məmurə
olaraq 1500 sənədən bəri məlum olduğu, hətta
bir rəvayətə görə Miladi-İsadan 978 sənə
əvvəl dəxi burada məmurə olduğu rus
qamuslarında müqəyyiddir.
III
Bakuyi ilk dəfə
bir liman (bəndər) olaraq ərəb müvərrixlərindən
“Əlmüqəddəs” zikr eləmişdir. O zamanlar Dərbənd
(ki ərəblər ona Babül-Əbvab, türklər Dəmir
Qapı diyorlardı) daha ziyadə əhəmiyyət və
şöhrətə malik idi. Bakı isə Dərbənd
mülhəqatından bir bəndər sayılırdı.
Buna görə də məşhur ərəb
müvərrixləri kitablarında bu tərəflərdən
bəhs edərkən Dərbəndə böyük əhəmiyyət
verdikləri halda, Bakıyı zikr etmiyorlar. Fəqət bununla bərabər Bakının bir
liman olaraq olduqca böyük əhəmiyyət peyda elədigi
zamanlar da olmuşdur. Moğol
istilasından sonra Bakı Xəzər dənizinin qərbi ilə
şərqi arasında bir ticarət və tranzit mərkəzi
olduğundan burasına diqqət verilmişdir. İran,
Turan, Xəzər, Rusiya məmləkətləri arasında
bir ticarət deposu halını alan
Bakı o dərəcədə əhəmiyyət peyda eləmişdir
ki, Xəzər dənizinin bir adı da “Bakı dənizi”
olmuşdur.
lll
1.
Əski türklər üç türk gölündən –
Baykal, Aral və Kaspi – böyügü olan Kaspiyə
“Quzğun dəniz” derlərdi. Bunun türklərcə
digər bir adı da “Türk dənizi” idi.
2.
Şirvan vilayətinin, hazırki Bakı quberniyasının
yerində qüruni-əvvəlidə “Albaniya” adilə məruf
bir qövm yaşıyordu. Bu qövm olduqca cəngavər
olub Roma imperiyası ordularına müqavimət eləmişdi.
Sonra şimaldan axın edib gələn türk
seylaninə dayanamayıb Xəzər türkləri tərəfindən
münqəriz olub məmləkətləri tutulmuş və
türk qəbilələri tərəfindən oturaq
edilmişdir.
3.Əski iranilərdə bir üç atəş əfsanəsi
vardır. Bu əfsanə Azərbaycan ənənatı ilə
əlaqədardır. Bu əfsanədəki
həmişə yanar üç atəş “odunsuz yanar, sudan
qorxmazmış” ki, Bakının yerdən çıxar və
suda yanar təbii qazına kinayə edilmişdir.
4. “Ey
morğe səhər eşq ze pərvanə beyamuz Kan suxtera
can şod-o avaz nəyaməd” Sədi
5. Tapmaq,
tapınmaq – türkcədə ibadət və təəbbüd
etmək mənasındadır.
6. Mötəkif
– günlərlə məsciddə oturub da bu yenə ibadətə
(etikafa) oturan zatə denilir.
7.“Aqşam”
qəzetəsində Köprülüzadə Məhəmməd
Fuad bu fəqərə həqqində əlavə ediyor ki:
“Müvərrixən icra edilən tədqiqat nəticəsində
elm aləmində bir həqiqət şəklində tələqqi
edilən bu rəvayətin heç əsli olmadığı
və atəşpərəstlik bu sahəyə ancaq 18 əsrdə
hindlilər və hindli parsilər tərəfindən idxal
edildigi təhqiq etmişdir”.
Bakının islamiyyətdən sonrakı tarixinə və
buradakı asarə axıldıqda burası Şirvanşah
namilə hökumət edən bir sülalənin ikinci paytaxtını
təşkil eləmişdir. İçlərində Məlik Mənuçöhr,
Şah Xəlilullah kibi elm, ürfan dostu olan şirvanşahlar
əsasən Şamaxıda oturuyorlardısa da, Bakı dəxi
bəndər olduğundan burasına dəxi əhəmiyyət
veriyor, əksərən buraya gəliyor, iqamət edərlərdi.
Şah məscidi, Xan sarayı və sonra Şah
olan bağları Şirvanşahlardan qalma baqiyatdır.
Şah məscidi ilə Xan sarayının tərzi-memarisindən
dəxi görüldügü vəchlə Şirvanşahlar
zamanında Bakı olduqca məmur bir bələdə
halında olub, came və mədrəsələri
məruf imiş. Qamusların göstərdiginə
görə Şirvanşahlar altıncı əsr hicridə
buralarda hökmran olmuşlardır.
Məscidi-camein əski binasında mövcud olan kitabələrdən
dəxi camei-məzkurun 5-ci əsr hicridə bina edildigi
görülməkdə idi. 893 səneyi-hicrisində
Müluki-səfəviyyənin cəddi olan Şeyx Heydər tərəfindən
Şirvanşah üzərinə hücum vaqe olmuşsa da,
Ağqoyunlu Yaqubxan imdada gələrək şeyx mumiileyh məğlub
edilmişdir. Fəqət sonra Şah
İsmayıl atasının intiqamını almaq
üçün Şirvana qoşun çəkərək
906-cı tarixdə Şirvanşahı məğlub
etmişdir. Bu məğlubiyyət
şahi-məzkurun vəfatına səbəb olduğu kibi,
Bakı qələsinin də səfəvilər əlinə
keçməsinə bais olmuşdur. Şəhəri
zəbt edən səfəvilər burada mövcud olan sərvət
və samanı nəql eləmişlərdir. Şah İsmayıl Saninin qətlindən sonra bəradəri
Məhəmməd Xudabəndə İran təxtinə
cülus eləmişdi. Fəqət bəradərinin qətlinə
mucib olan daxili ixtilal daha sükut bulmadığındanİran
məmləkətinə bir az zəif gəlmişdi.
İstanbul cahangirləri bu zəifdən istifadə
edərək Sultan Murad Salisi İran səfərinə təşviq
eləmişlər. Nəhayət, Soqqulu Məhəmməd
paşa kibi dərayət sahibi ricalının sözünə
baxmayaraq padşah Lala Mustafa paşa komandasında böyük
bir ordu tədarük etdirərək İran səfərinə
icazə vermişdir. Lala Mustafa paşa
ordusu ilə bərabər 986-cı səneyi-hicridə
Qafqasiya təriqilə İran hüduduna gəldi. Gürcüstan bəyləri Osmanlı ordusunu
hüsni-istiqbal edərək məşhur Özdəmir
oğlu Osman paşa komandasında bir ordunun Qazax, Gəncə,
Ərəş təriqilə Şərqi Zaqafqasiya səmtinə
keçməsinə yol verdilər.
Özdəmir oğlu Osman paşa burada sənələrlə
hərb edərək iranilərlə çarpışdı. Şirvan, Gəncə
kibi şəhərlər dəfələrlə əldən-ələ
keçdi. Nəhayət, Özdəmir
oğlu Osman paşa Dərbəndi kəndisinə iqamətgah
qərar verərək orada oturdu. Krım
tatarlarından kəndisinə kömək gələrək
İran qüvvətlərilə hərb elədi. 987-ci sənədə Dərbənddən qalxaraq
Krım xanı Məhəmməd Gəray xan ilə bərabər
Şirvan üzərinə yürüdülər. Osman paşa əvvəlcə Bakı üzərinə
bir müfrəzə çıxarmışdı. Bu müfrəzə Bakıyı aldı. Mühafizləri olan Xan Əli ilə Məqsud
Soltanı və sair zabitləri məmləkətin əyanı
ilə birlikdə Şamaxıya əsir gətirdi. Krım tatarları adətləri vəchilə
Özdəmir oğluna müavinət üçün gəliyor
və yığma ediyor, təkrar geri dönüyorlardı.
Bu dəfə də öylə
yapmışlardı. Tatarların
döndügünü xəbər alan
İran qüvvətləri Şamaxının
istirdadını düşünmüşlər, tədarükə
başlamışlardı. Bunu xəbər alan
Özdəmir oğlu Şamaxının müdafiəsi
üçün məxsusi qüvvət ayıraraq
düşməni dəf edə bilmiş, kəndisi ləvazim
və tədarükünü düzəldə bilmək
üçün Dərbənddən Bakıya enməyə qərar
vermişdi. Osman paşa o qışı
(987-988) zərərsizcə Bakıda keçirdi. Vaqiənəvis
Əbdürrəhman Şərif bəy əfəndi
“Tarixi-Osmani Əncüməni-məcmuəsi”ndə bu
xüsusda diyor ki: “Özdəmir oğlu Dəmir Qapıdan
Bakıya endi. Xarab olan qələsini təmir və
dağılan əhalisini təmin və cəm elədi.
Bakı əhalisinin sərvəti-təbiiyyəsindən
istifadə çarələrini düşündü. Neft mənbələrini zəbt ilə müqatiəyə
bağladı. İpək məhsulatını
vergiyə tutdu və sair vergiləri tənzim edərək xəzinəyə
xeyli gəlir çıxartdı. Əskərlərin
məvacibini və qələ təmirində
çalışdırdığı əmələnin
üçrətini vermək üçün kafi miqdarda sərmayə
hasil olmuşdu”.
O
qışı Bakıda oturmaqla bərabər Kür nəhrinin
ötəsində qüvvət toplamaqda olan Salman xanı dəxi
rahət buraxmaq istəməyib Qazi Gərayı bir miqdar əskərlərlə
onun üzərinə göndərmişdi. Salman
məğlub edildi. Bunun üzərinə
təkrar zübdə bir qüvvət təşkil edərək
Salman xan ilə bərabər Pirə Məhəmməd xan
komandasında qüvvətli bir ordu ilə iranilər təkrar
Kür nəhrini keçərək Şamaxı üzərinə
yürüş etdilər. Şamaxı müqabilində
vaqe olan böyük bir müharibədə Osmanlı
qoşunu məğlub olub ordu rüəsasından çox az adam qurtula bildi. Bu qalibiyyət
üzərinə Pirə Məhəmməd xan Şabranı
təkrar ələ keçirmiş və Osmanlı fərarilərini
qovaraq Dərbəndə qədər ilğar eləmişdi.
Bunun üzərinə İran xanları
müşavirə edərək Bakı mühasirəsinə
qərar vermiş və bu tərəfə qoşun çəkmişlərdi.
Bakının bu mühasirəsini isə Əbdürrəhman
Şərif bəy böylə təsvir ediyor: “Mühasirədən
əvvəl Osman paşa Dərbəndə getmiş və
Bakı mühafizəsinə bahadirani-üməradan Əhməd
bəyi təyin və iqamə eləmişdi.
Bakı mühasirəsi çox şiddətli
olmuşdur. (988-ci ilin axırları). Mühasirə
qırx gün davam eləmişdir. İranilər
qələyi almaq üçün nərdəban qurmaq və
topraq sürmək kibi müharibə tədbirlərinə
müraciət etmişlərdir. Məhsurin
bir müddət şücaətlə səbat göstərmişlərdir.
Lakin ərzaq və mühimmatları kafi miqdarda
degil idi. Şəhər əhlindən
birisi ox ilə məktub atıb qələ içindəki
müzayiqəyi mühasirinə xəbər verər və
onları yürüşə dəvət elər idi. Zaman oldu ki, məhsurin bəndərdəki gəmilərə
minib kəndilərini xilas etsinlər. Lakin
Əhməd bəyin əzm və şövq və casusun bulunub
da odda yandırılması surətilə məcazat
edilmiş və bundan sonra qələ əhvalından məlumat
ala bilməyən iranilərin məyus olaraq mühasirədən
əl çəkmələri Bakıyı
qurtarmışdır. İran sərdarı
Pirə Məhəmməd xan Bakı mühasirəsindən
qayıdanda Şabranda vəfat etmişdir. Bu adam səfəvilərin sınanmış sərdarlarından
idi. Oğlu nəşini alıb İrana
göndərmişdir”. Bu surətlə
Bakı qələsi 989-cu ildən etibarən Osmanlı təhti-idarəsinə
keçmişdir. Bakı 23 sənədən
ziyadə Osmanlı idarəsində qaldıqdan sonra Türkiyə
ilə İran arasında əqd olunan müsalihə icabı
olaraq Osmanlı ordusu buralardan çəkilərək Bakı
təkrar səfəvilərin idarəsinə
keçmişdir. 1017 tarixli bir kitabə
şəhər surinin Birinci Şah Abbas səfəvi tərəfindən
təmir edildigini göstərməkdədir.
IV
Səfəviyyədən
sonra bu tərəflərdə təvaifi-müluk əmələ
gəlib Azərbaycan vilayətləri birər müstəqil
və nim müstəqil xanlıqlar halında yaşarkən
Bakı dəxi uzun bir zaman xanlıq halında
yaşamışdır. Bakının o zamanlarda nə kibi bir
həyatla yaşadığını məşhur türk səyyahından
ögrənə biliyoruz: 1057 səneyi-hicrisində Bakıya gəlmiş
Osmanlı səyyahişəhiri Övliya Çələbi həzrətləri
Bakı qələsini bir vəchiati tərif ediyor: “Bakı qələsi
Şirvan əyalətində olub Əcəm (İran) sərhədidir.
Burada bir ziyafət edilib təamdan sonra Ərzurum
valisi Məhəmməd paşa əfəndimizin naməsini
inci (mirvarid) təsbehlə, məvac ipəkli firəng
xaraların şəmşiri-hədayəyi xana verdim. Səfasından:
“Xeyri-müqəddəm, xoşqədəm gətirdiniz” – deyə
dilnəvazlıqlar etdi. Təbriz və
Naxçıvan xanlarının namələrini də verdim.
“Suriniz mübarək ola” – deyə çox
sənaxanlıq elədim1. Zatən namələrdə
də həqiri xeyli tovsif etmişlər. Rəvan
xanı2 həqiri kəndi həmşirəsi sarayına
mehmanlığa verildi. On gün, on gecə
zövqü-səfalar etdik. Xan isə
göstərmədik xan və sultan3 qoymadı. O gün
həqirə mülaqat əcəmanə əlbəsə, on
tümən bəxşeşi şahanə ehsan olundu.
Rəfiqlərimizlə şəhəri tamaşaya
başladıq. “Bakı qələsi Moskov kralına
qarşı Dara şah tərəfindən Bəhri-Xəzər
sahilində bir püşteyi-ali üzərində mürəbbülşəkl
olaraq bina edilmiş bir qəleyi-rənadır. İç qələsinin qərbə nazər bir
qapısı vardır. Hədidi
naxçıvanidəndir4. Mühiti
yeddiyüz addımdır. Yetmiş qələ
altıyüz bəddəndir. Divarın qəddi
yüz zərai məkidir. Qaya üzərində
olduğundan xəndəyi yoxdur. Qələ içərisində
topraq örtülü yetmiş qədər əski ev vardır. Heydər şah camei adilə bir də
came varsa da, minarələrdir. Xan karvansara,
hamam və sairədən nişan yox. Lakin
dərya kənarındakı ribat5 böyük karvansarası,
bin qədər evli, bağ və baxçası, came, xan və
hamamlı çarşı və bazarlı bir şəhər
məmurdur ki, üç tərəfi sur ilə mühafizəli
olub üç qapısı vardır. Şimala
açılan Gilan qapısı, cənuba Babüləbvab
qapısı, qərbə dərya kənarında liman
qapısıdır. Buradan yeddi ədəd
böyük minarə görünməkdə idi, üç
hamamı varsa da, Mirzəxan hamamı qayət xoşdur. Çarşı və bazarı o qədər
müzəyyən degildir. Lakin Moskov sərhəddi
olduğundan şahsevən, dizçökən əskərləri
vardır. Şirvan əyalətində
başqaca xanlıqdır. 3 bin əskər və 12
hakimi (uyezd naçalniki) vardır. Başqaca
qazısı və 7 nahiyəsi vardır.
Bir qaç kərə Moskov qazağı qarşı
İdil nəhrindən şaykalar ilə gəlib Gilanı və
Bakı nahiyələrini nəhb və qarət etmişdir. Çünki
qarşı tərəfi 300 mildə Moskov diyarıdır.
Hətta bu qələyi Özdəmirzadə fəth
etmiş, içində osmanlılardan Qubad paşa hakim ikən
Əcəmin (İranın) təşviqilə Moskov
qazağı gəlib Bakı qələsini mühasirə
etmişsə də, onlarla bərabər əcəmlər də
dəndan tiğdən keçirilmişdir. Hala gəmikləri sahili-bəhrdə bir
püşteyi-ali üzərində durur. Şəhərin
havası səhləcədir. Çünki qəzalarında
pirinc, kətan, yağ, bostan hasil olur. Amma suyu neft yağı qokar. Şəhər
qərbində yeddi yerdə neft mədənləri vardır
ki, hər biri bir lövndir, sarı, qırmızı, qara...
ilaxır. Nahiyələrində misgər,
misdan, riynəb, nəvahisi əhalisi şəmi-əsəl,
şəmi-ruğən yaqmayıb həp qara neft yağı
çıraqda yakarlar. Xalqı qayət təndürüst
vətənpərvərdir.
Olduqca dilbəri də vardır. Şəhəri on səkkizinci
iqlim ərzi-hüdudundadır. Əhalisi əksəriyyən
sünnüdür. Bu qələ ilə Dəmir
Qələ arası dərya kənarından dörd mənzildir.
Aralarında Misgər nahiyəsinin kəndləri
məmurdir. Əhalisi köçbə
türkmənlərdir. Obalarilə qonub
köçərlər. Şabran şəhəri
Bakının şərqində və üç mənzil məsafədədir.
Şamaxı şəhəri də şərqində
olub 5 mənzildir. Gilan da
şimalındadır. Bakı
Şamaxının bəndər iskələsidir.
Çin və Xatai ilə Xətəndən, Qəfur eli ilə Rənan şəhərlərindən
Qalmax (Kalmıq) və Moskov diyarlarından daima elçilər
və karvanlar məta gətirərlər. Moskovlar
daima Bakıya gəlib Bakıdan tuz (duz), neft, zəfəran,
ipək (hərir) alıb Moskovaya götürüyorlar. Moskov elçiləri gəlib rəhn (girov) dururlar.
Moskov diyarından səmur, balıq dişi,
sincab əksəriyyən İrana Bakıdan
çıxarılır. Bir qismi də
Gilandan çıxar. Bakı nahiyələrində
bəzi şora yerlər vardır. Adam və ya at
ayağını basıb bir az dursa
ayaqları yanar. Karvan xalqı bəzi yerləri
həfr edərək (qazıyaraq) təncərə
(qazança) qoyur, təamları zəminin hərarətindən
bir anda bişər. Əcayib hikmətixudadır.
Bəzən Moskov qazağı kənarı
sazlı gəmilərlə Kür nəhri ilə gəlib
Bakı ətrafını nəhb və qarət edərlər.
Buradan aldıqları əsirləri Gilan
bazarına aparıb orada satarlar. Nəhrin
eni Tuna qədər varsa da dərinligi o qədər degildir”.
Övliya Çələbi bu təfsilatı verdikdən sonra
səyahətinin xatiməsini təsvir üçün
yazıyor ki: “Bir yandan şəhərə tamaşa etdigimiz
kibi digər tərəfdən də Əcəm surlərinin
(ziyafətlərinin) zövq və səfalarına qoyulduq.
Suri-zifafi təhrir eyləsən böyük bir kitab
olur. Rəvan
xan (Tağı Əli xan) ilə Bakı xanı (Əşrəf
xan)dan səmur əcəmanələr,
kürçilər, tavus dəvələr ehsan aldıq. Rəvan
xan dəxi Kəmər ki, bin baş karvan göndərməgi
təəhhüd edərək Paşa əfəndimizə bir
səmur kürk, on çift Gilan yayı, altı gürcü
qilami, on cift balıq dişi, üç ənbər
şamama hədaya verdi. Ayrıca
məhəbbətnamələr də təhrir elədi.
Həqirə dəxi on tümən bəs xərcirah
təvabelərimizə on tümən abbası ehsan elədi.
Cümlə Bakı əyanı ilə
vidalaşaraq qiblə tərəfə rəvan olduq”.
Övliya
Çələbi Bakının neftindən də təfsilat
veriyor, onun səyahətnaməsinə görə: “Neft
yağı mədənləri yerdən qaynayaraq
çıxar. Kiçik göllər neft
yağı suların üzərində qaymaq bağlar. Neft başqaca əmanət olub sənəvi şaha
yeddi min tümən ağça gətirir. Neftiəmniyyənin adamları bu
gölçügizlərin içinə girib gecələri
nefti yığaraq keçi tuluqlarına doldururlar. Sonra bunu tüccar alıb diyar-diyar
götürürlər. Səkkiz rəngdə
neft olur. Lakin sarı neft qayət məqbuldur.
Siyah neft şahlıqdır ki, İran
diyarının, Özbəkistan, Hindistan, İraq,
Kürdüstan, Gürcüstan, Dağıstan, Ali-Osman sərhədlərindəki
qələlərə bu qara nefti götürüb ətraflarına
çırağban edərlər. Əskər
üzərlərinə hücum etdikdə üzərlərinə
və ayaq altlarına neftli yorğan və köhnə əşya
atıb atəşbazlıq edərlər. Neft qələ və şəhər
mühimmatı üçün lüzumludur.
Hətta şah hüzurində, dəri-dövlətlərində
yanan məşəllər həp Bakı neftindəndir. Neftin gecəli,
gündüzlü nigəhbanları vardır.
Çünki atəş dəgərsə ila
nəhayə yanıb sönmək bilməz. Onun
üçün neft mədənlərinin kənarında
dağlar kimi qum təpələri amadə
durur. Neft mədəninə bir şərarə isabət eləsə
haman cümlə riaya yetişib üzərinə
topraq ataraq söndürürlər. Başqa əlacı
yoxdur”.
Övliya Çələbinin səyahətnaməsində
bu qədər tərif olunan Bakı nefti həqqində ərəb
coğrafiyaçıları da məlumat vermişlərdir. Məsudinin
“Mürücüz-zəhəb”ində bu xüsusda təfsilat
verildigi kibi, Yaqut Həməvinin “Möcəmül-Belda”
nında izahat vardır. Yaqutun izahatına görə
Bakıda başlıca iki neft mənbəi varmış ki,
birindən sarı və ya ağ neft, digərindən
qara, yaxud yaşıl neft çıxarmış. Məsudi
buradan başqa heç bir yanda ağ neft
çıxmadığını da əlavə ediyor. Hicri doqquzuncu əsrdə Əlbakuvinin
yazdığına görə gündə
çıxarılan neftin miqdarı iki yüz qatır
yükü imiş. “Dərbəndnamə”dən
iqtibasla Məhəmməd Cavad bəy diyor ki, Bakıdakı
neft mənbələri ilə duz mədənləri Dərbənd
əhalisinə aid bir vəqf idi. Hicri 1003
tarixli bir kitabədən çıxarılan məlumata
görə bunlar seyidlərə təxsis edilmiş bir vəqf
imiş. Şah İsmayıl Səfəvi
imzasilə idareyi-ruhaniyyə quberniya məclisi dəftərxanəsinin
övraqi arasında məhfuz və saiqə nəzərən
neft quyularından bir neçəsi Tazə Pir həyətində
mədfun bulunan Şeyx həzrətlərinə vəqf
edilmiş imiş.
V
Övliya Çələbi mərhumun hekayəsindən də anladıq ki, ruslar Bakının neftinə pək əski zamandan bəri göz dikmişlər və uzaq zamanlardan bəri burasına bir takim hücumlar və təcavüzlərdə bulunmuşlardır. 1000 sənə əvvəl 914 səneyi-miladisində knyaz İqor zamanında ruslar Bakıya doğru bir səfər eləmişlərdir. 942-ci sənədə Bakı və Şirvan vilayətinin zənginligi təkrar rus kazaklarının təməini cəlb edərək buralara akın eləmiş və Kür nəhri ilə ta Bərdə şəhərinə qədər enmişlərdir. 1553-cü sənədə Hacıtərxan ruslar tərəfindən alınmışdır. Hacıtərxanın alındığını mütəaqib ruslar İran ilə münasibatitüccariyyəyə girmək istəmişlər. Bu səbəblə də Bakı bəndərinə hücumları artmışdır.
17-ci əsrdə Bakı ilə Şirvan məşhur Stepan Razin komandasındakı kazak aqınçılarının təərrüzlərinə düçar olmuşdur. Razin dəstəsi şlyupkalarla Bakı sahilinə eniyor, Kür nəhrinə gəliyor, sahilləri yağma və tarac edərək müvəqqəti qələbələr ehrazından sonra qoyub çəkiliyorlardı. Böyük Petro siyasi geniş planlarının cüzində Xəzər dənizinə çox əhəmiyyət verirdi. Burası Şərq məmləkətlərilə bir ticarət yolu idi. Hacıtərxan voyovodası Musin-Puşkinə 1700-ci ildə əmr edilmişdi ki, tariqi-Şamxali ilə münasibatitüccariyyədə bulunsun. Bu andan etibarən Orta Asiya məmaliki ilə münasibati-tüccariyyəyi artırmaq çarın daimi düşüncəsini təşkil eləmişdir. Bu məqsədlə 1715-ci ildə knyaz Bekoviç-Çerkaskiyə əmr edildi ki, Orta Asiyaya doğru səfərə hazırlansın. Kəndisinə eyni zamanda bu da tapşırıldı ki, Ceyhun nəhrini əski məcrasına salaraq Xəzər dənizinə axıdılması üçün tədbirlər görsün. 1718-ci sənədə yenə böylə bir məqsədlə Volınski səfirlik sifətilə İrana göndərildi.
Volınski İran ilə təfsilən tanış oldu. Eyni zamanda Petroyu Xəzərin sahillərini tutmaya təşviq elədi. Yoxsa buralarını əfqanlılar tutacaqlar – deyə çarı əndişəyə buraqdı.
Çar Volınskinin tövsiyələrinə qulaq asdı. Bilxassə ki, Şamxal Ədil Gəray bütün Dağıstan cəmaətləri naminə elçi göndərib ərzi-tabeiyyət eləmişdi. Bunun üzərinə Petro Volınskiyə İran səfərinə hazırlanmayı əmr eləmişdi. Səfər hazırlanmış, fəqət sonra İrana hərb elan etmək niyyətindən vaz keçilərək Dağıstana gəlməklə iktifa edilmişdi. Böyük Petro 1722-ci ildə Tariqi-Şamxal Ədil Gərayın dəvəti üzərinə Dağıstana gəldi. Sulaqda istiqbal edildi.
Sonra çarın məhfili Dərbəndə doğru getdi. Yolda Qaytak xanı Soltan Mahmud müqavimət göstərdigindən dəf edildi. Böyük Petro Dərbəndi alıb oradaca qışlamışdı. Petro Bakıya çox böyük əhəmiyyət veriyordu. Çar general Matuşkinə əmr eləmişdi ki: “Təcilən Bakıya get, məzkur şəhəri al, Allah yardımçın olur. Şəhərin açarlarını alır, göndərirsən”. 1723-cü ildə Matuşkin Bakıyı almışdır. O sənədə İran ilə əqd olunan bir müqavilə mövcibincə Bakı ilə Dərbənd Rusiyaya tərk edilmişdir. 1732 və 1735-ci sənələrdə çariça Anna İvanovna zamanında əqd olunan Rəşt müahidənaməsinə görə Bakı, Quba və Dərbənd təkrar İrana qaytarılmışlardır. Bu surətlə Şimali Azərbaycandan çəkilmiş olan Rusiya Böyük Yekatrina zamanında təkrar ovdət eləməgə başlamışdır. 1796-cı sənədə general Zubov Dərbəndi almışdır.
1801-ci ildə Gürcüstan Rusiyaya iltihaq etmişdi. Bu hal üzərinə bugünki Azərbaycan Cümhuriyyətini təşkil edən Azərbaycan qitəsi, bilxassə hər növ hücumlara məruz qalan Bakı-Şirvan vilayəti artıq iki atəş içində qalmışdı. Şu sırada rusların Qafqaziyadakı ordularının komandanlığına məşhur Sisiyanov təyin olundu. Sisiyanov bir kərə Rusiya əlinə keçmiş olduğu halda tərk olunan Bəhri-Xəzər sahillərini təkrar zəbt etmək fikrinə düşdü. 1805 sənəsi yaz zamanı general-mayor Zavalişin komandasında 500-dən ibarət bir qüvvə toplayaraq gəmilər vasitəsilə Bakı üzərinə göndərdi. O zaman Bakının xanı Hüseynqulu xan idi. Zavalişin Bakıya yaxınlaşınca Qubadan Bakıya kömək gəldigini xəbər aldı. Bu xəbəri alınca təərrüz etmək cəsarətini göstərmiyərək şəhəri qoyub çəkildi. Zavalişinin bu surətlə çəkildigini xəbər alan general Sisiyanov bərk acığı tutmuşdu. Xəstəliginə baxmayaraq Zavalişinə şiddətli itablarda bulundu. Qış düşdügünü aldırmayaraq 1500-ə qədər piyada, 200 atlı kazak və ona qədər top ilə özü bizzat Bakı üzərinə gəldi. Dekabr ayı idi. Sisiyanov bilirdi ki, şiddətli hərəkət etməzsə Zavalişinin ricəti yeni ram edilmiş Bəhri-Xəzər sahilindəki xanlara suyi-təsir hasil edər, hərəkətə gələrlər. Bunun üçün o, rus silahının nüfuz və etibarını qüvvətləndirmək istiyordu.
1. Övliya Çələbi Bakıya gəldigi zaman xanın toy məclisi varmış.
2. Övliya Çələbi Rəvan xanı ilə birlikdə Bakıya varid olmuşdur.
3. Sultan
İran nizamincə bir mənsəbdir.
4.
Naxçıvan dəmirindəndir.
5. Şəhərin
əskəri olmayan digər qismi ki, o da hasarlı imiş.
6.
“Aqşam” qəzetəsi, Köprülüzadə Məhəmməd
Fuad.
(Ardı var)
Şirməmməd HÜSEYNOV
525-ci qəzet.-
2013.- 5 oktyabr.- S.26-27.