Azərbaycandakı məscidlər: mənəviyyat
və tarixi memarlıq abidələri-
davamı
Azərbaycan tarixən müxtəlif inancların, fərqli dini konfessiyaların birgə və əmin-amanlıq şəraitində
yaşadığı ölkədir. Respublikamızda kilsələr, sinaqoqlar, məscidlər və müxtəlif dini məbədlər eyni vaxtda yanaşı fəaliyyət göstərir.
Keçən silsilə yazılarımızda
şəxsi müşahidələrimizə,
müxtəlif mənbələrə,
o cümlədən də
Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin
rəsmi saytına əsaslanaraq ölkə ərazisində mövcud olan qədim alban məbədləri haqqında oxucularımıza
məlumat vermişdik.
İndi isə Azərbaycan əhalisinin böyük əksəriyyətinin
– təxminən 95 faizdən
artığının etiqad
etdiyi islam
dininin müqəddəs
ibadətgahlarından – məscidlərdən
söhbət açacağıq.
Ölkə ərazisində, demək olar ki, hər bir
rayon və şəhərdə
böyük və kiçik olmaqla onlarla məscid fəaliyyət göstərir.
Növbəti silsilə yazılarımızda
paytaxt və Abşeron yarımadasından
başlamaqla ölkə
ərazisində fəaliyyət
göstərən məşhur
məscidlərimizdən bəhs
edəcəyik. Əlbəttə ki, ölkədə hazırda mövcud olan yüzlərlə məscidin hər biri haqqında ayrılıqda məlumat vermək mümkün deyil, silsilə yazılarımızda daha
çox tarixilik və memarlıq-arxitektura
baxımından seçilən
abidələrimiz diqqət
mərkəzində olacaq.
lll
Qiymətli tarixi abidələrlə zəngin Şəki dini abidələr, ibadətgahlar baxımından
da kasad deyil. Şəhərdəki XVIII-XIX əsrlərdə tikilmiş
Ömər Əfəndi
məscidinin fasadı
bişmiş kərpic
naxışları ilə
diqqəti xüsusilə
cəlb edir. Fasaddakı kərpic karniz, divar səthindən qabağa çıxan nazik tağlarla işlənmiş pəncərəüstü,
bir-birini əvəz edən kərpic və daş hörgü sıralarından
ibarət pəncərəarası
divarlar onun memarlıq simasını tamamlayan nüanslardandır.
Tikintinin
əsas tutumuna daxil edilmiş minarənin üzərində
kərpiclə işlənmiş
bəzək işləri
Şəki sənətkarlarının
xüsusi memarlıq üslubunu, bacarıq və qabiliyyətini özündə əks etdirir. Binanın tikintisi özünəməxsusdur,
bədii ifadəliliyinə
görə Şəki
memarlığı ruhunda
tikilib. İnteryerin
dekor elementi olan mehrabı xüsusi məharətlə
işlənib.
Şəkidəki daha bir qiymətli
dini abidə Mərkəzi Cümə məscididir. XVIII-XIX əsr abidəsi olan Cümə məscidinin tikintisində
yerli inşaat materiallarından istifadə
edilib.Plan quruluşuna
görə tağlı,
sütunlu salondan ibarət olub, daş və ağaclarla bölmələrə
ayrılaraq binadakı
bu böyük aşırımı örtməyə
imkan yaradıb. Alçaq yaşayış evlərinin
və yaşıllıqların
fonunda özünün
hündürlüyü ilə
seçilən minarə
məscidin kompozisiyasında
mühüm yer tutur. 28,5 metr hündürlüyündə
olan minarə məscid binasından bir neçə metr aralı, ayrıca dayanan tikilidir. Yuxarıya doğru nazikləşən
minarə kərpic hörgülərlə, relyefli
naxışlarla bəzədilib.
Minarənin tikintisində əlli
dörd min kərpic işlənib. Minarəni tamamlayan
şərəfə hissəsi
çox məharətlə
inşa edilib. Məsciddə dövlət qeydiyyatından
keçmiş dini icma fəaliyyət göstərir.
Şəkinin qonşuluğunda yerləşən,
təbii iqlimi, səfalı guşələri
ilə diqqəti çəkən Qəbələdə
də yaşı
100-dən artıq olan
Cümə məscidi
var. Tikilinin bünövrəsi
1898-ci ildə qoyulub. Yerli əhalinin köməyi və şəkili usta Salamın rəhbərliyi ilə inşa olunan məscidin tikintisində çay daşlarından,
dözümlülüyü ilə seçilən meşə materiallarından
istifadə edilib. Məscidin daxilindəki ağac materialını və binanın üst örtüyünü ölkəmizdəki
bir sıra məscidin tikintisində maddi köməyi dəymiş, görkəmli
xeyriyyəçi Hacı
Zeynalabdin Tağıyev
göndərib. Bişmiş kərpicin, qapıların,
pəncərələrin hazırlanması
üçün lazım
vəsaitin əldə
olunmasına Qəbələnin
xeyriyyəçi insanlarından
olan Hacı Məhəmməd yardım
edib. Həmçinin Zaqafqaziya Ruhanilər
İdarəsinin də
məscidin tikintisinə
müəyyən köməyi
olub. Məscid 1906-cı ildə əhalinin istifadəsinə
verilib. Sovet hakimiyyəti dövründə
Qəbələ şəhər
Cümə məscidi
yığıncaq və
iclas salonuna, məhkəmə iclaslarının
keçirildiyi məkana
və kluba çevrilib.Məscidin bütün
əmlakı müsadirə
edilib, binada olan dini ədəbiyyat
yandırııb. Hətta məsciddə
olan ərəb əlifbası ilə yazılmış bütün
elmi kitablar və tariximizdən xəbər verən elmi külliyyatlar da kortəbii şəkildə məhv edilib. Sovet hökumətinin dağılmasına
az bir
vaxt qalanda məscidin binasında Tarix Diyarşünaslıq
muzeyi yaradılıb.
2004-cü ildə məscidin
binası boşaldılıb,
həmin il
əsaslı təmir
edilib və 2005-ci ildə məscid uzun illər sonra təkrar ibadət ocağı kimi dindarların istifadəsinə verilib.
Azərbaycanın ən məşhur
məscidlərindən biri
də Gəncə şəhərindəki Şah
Abbas məscididir. Bu dini abidə
XVII əsr Azərbaycan
memarlığının şah
əsərlərindən sayılır.
Şah Abbas məscidi 1606-cı ildə inşa edilib. Gəncənin mərkəzində yerləşən və xalq arasında Cümə məscidi kimi tanınan möhtəşəm məbədin
memarı Şeyx Bahəddin Məhəmməd
Amilidir. Şah Abbas
məscidinin özəlliyi
həm də ondadır ki, yumurta ağı ilə gil-əhəng qatışığı və
bişmiş qırmızı
kərpicdən tikilib.
1776-cı ildə məscid binasının qarşısına iki minarə əlavə olunub. Məbədin ibadət salonunun
sahəsi çox genişdir və aşırımlarının hündürlüyü
ilə fərqlənir.
Şah Abbas məscidində minbərin üzərində
olan oyma bəzəklər şəbəkəçilik
sənətinin gözəl
nümunələrindən hesab edilir. 1920-ci ildə bolşeviklər
tərəfindən şəhərə
və ətrafa atılan mərmilərin təsirindən minarələrin
biri əyilib. Sovet hakimiyyətinin apardığı
məlum ateist siyasət nəticəsində
məscidin mədrəsəsi
dağıdılaraq tamamilə
məhv edilib. Məşhur
Azərbaycan şairi və tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov Şah Abbas məscidinin tikintisi, tarixi və memarı barədə geniş məlumat verib. Tarixdən də məlumdur ki, görkəmli ədib Mirzə Şəfi Vazeh uzun müddət bu məscidin mədrəsəsində xəttatlıqdan
dərs deyib. Məhz burada xalqımızın böyük mütəfəkkiri
Mirzə Fətəli
Axundov ondan nəstəliq xəttini öyrənib.
2008-ci ildə Prezident İlham Əliyevin şəxsi göstərişilə Heydər
Əliyev Fondu hesabına Şah Abbas məscidində əsaslı bərpa işləri aparılaraq ibadətgahın qapı-pəncərələri
dəyişdirilib, şəbəkələrə
yenidən işlənərək
əsrarəngiz görkəm
verilib.
Gəncədə həmçinin Böyük
Bağmanlar məhəlləsində
yerləşən, tikintisi
əvvəllər başlansa
da, 2006-cı ildə Heydər Əliyev Fondunun hesabına başa çatdırılaraq
istifadəyə verilən
“Həzrəti Zeynəb”
məscidi də fəaliyyət göstərir.
S.ABDULLAYEVA
525-ci qəzet.-
2013.- 10 oktybar.- S.4.