Sivilizasiyaların kəsişməsində Afrika

Yeni minillik geosiyasi müstəvidə sivilizasiyalar arasında mübarizə ilə xarakterizə olunur. Samuel Hantinqtonun yeni bir nəzəriyyə kimi irəli sürdüyü sivilizasiyaların toqquşması xəttinə əsaslanan beynəlxalq münasibətlər müasir dövrün geosiyasi mənzərəsinin əsasında dayanır. Dini birliyə dayanan sivilizasiyalar arasında isə ümumiyyətlə harmoniya müşahidə olunmur. Müxtəlif dinlərin yayılma arealının kəsişmə sərhədi boyunca daim toqquşmalar baş verir. Tarixi dövr ərzində bu sərhəd xəttinin əsas arteriyası öz coğrafiyasını dəyişmişdir. Misal üçün, Ərəb Xilafətinin dövründə bu xətt bir tərəfdə Yaxın Şərqdən, digər tərəfdə isə Pireney yarımadasından keçirdi. Osmanlı dövründə sivilizasiyaların əsas kəsişmə nöqtələri Balkan və Qafqaz bölgələri idi. XX əsrdə Yaxın Şərq və Hindistan-Pakistan (Kəşmir) sərhəddi əsas toqquşma nöqtələri hesab olunurdu.

Müasir dövrümüzdə adı çəkilən bölgələr qaynar nöqtələr olmaqla bərabər, sivilizasiyaların toqquşmasının ən kəskin müşahidə olunduğu yer Afrikadır. Afrikada sivilizasiyalarınuyumsuzluğu geosiyasi müstəvidə də (dövlətlər arasında), müxtəlif dinlər və tayfalar arasında da özünü göstərir. Eyni zamanda sivilizasiyaların toqquşduğu xətt boyunca geosiyasi proseslər daha da mürəkkəbləşir. Yeni dövlətlər yaranır (Cənubi Sudan), separatist meyllər güclənir, geosiyasi həssas məkanlar ortaya çıxır.

Böyük tarixi dövr ərzində müstəmləkə qitəsi olaraq tanınan Afrika müasir dövrümüzdə geosiyasi səhnədə mühüm əhəmiyyətə malik zonaya çevrilmişdir. Zəngin təbii ehtiyatlar, dinamik artım göstərən iqtisadiyyat, sürətlə artan əhali “Qara qitə”nin dünyada mövqeyini müəyyənləşdirən amillərdir. Dünyanın bütün təbii ehtiyatlarının 30%-i Afrikanın payına düşür. Proqnozlara görə 2020-ci ilədək Afrikada neft hasilatı 900 milyon – 1 milyard ton olacaq,2033-cü ildə Afrika ÜDM həcminə görə Şərqi Avropa, 2039-cu ildə isə Latın Amerika səviyyəsinə çatacaq.

Bütün bu proqnozlar sabitliyə əsaslanaraq hazırlanmışdır. Lakin günümüzdə Afrika ətrafında müxtəlif geosiyasi proseslər dövr edir. Bu gün “Qara qitə” müxtəlif dinlərin və mədəniyyətlərinfərqliliyinə əsaslanan sivilizasiyalar arası mübarizənin ən kəskin olduğu məkandır. Afrika müstəmləkə dövründən miras qalan dövlətlərin sərhədlərinin ədalətsiz bölünməsindən hələ də əziyyət çəkir. Bu faktora qitədə xarici qüvvələrin müdaxiləsi ilə qızışdırılan islam-xristian qarşıdurmasını da əlavə etsək Afrikanın geosiyasi mənzərəsində dəyişikliklərin olması qaçınılmaz görünür.

Bu gün bütün dünyanın diqqəti daha çox Ərəb dünyasına, o cümlədən Afrikanın ərəb ölkələrindəki proseslərə yönəlmişdir. Lakin əslində qitədə bundan da dərin böhrana səbəb ola biləcək sivilizasiyalar arası mübarizə gedir. Geosiyasi müstəvidə yeni trendlər özünü göstərir. Çin Afrikanın əksər ölkələrində ən böyük investora çevrilmişdir. Çinin Afrika bazarına tədricən və yavaş-yavaş daxil olması başı ərəb oyanışına qarışan regionun ənənəvi gücləri olan Qərb dövlətlərini faktla üz-üzə qoymuşdur. Bizim qənaətimizə görə, Afrikada sivilizasiyalar arasında mübarizənin əsasında belə geosiyasi ambisiyalar dayanır.

Beləliklə, “Qara qitə”də sivilizasiyaların kəsişmə xətti istiqamətində geosiyasi mübarizənin bütün mənzərəsi.

Afrikanın ərəb ölkələrində sivilizasiyalararası təmasın geosiyasi konturları

Hazırda Afrikada ən mühüm trend İslam və Xristian dünyası arasında mübarizədir. Bu mübarizə sivilizasiyaların təmas nöqtələrində daha kəskin xarakter daşıyır. Bu silahlı münaqişə, separatist mübarizə, bəzən isə terror təşkilatlarının fəaliyyəti ilə müşayiət olunur. Afrikada islam-xristian qarşıdurmasının sərhəd zolağı Saxaradan cənuba doğru Tropik Afrika ölkələrindən keçir. Coğrafi areal baxımından da “Qara qitə”də islamın sərhədi çöllə meşə landşaftının ayrılma xətti boyunca uzanır.

Britannika ensiklopediyasının məlumatına görə 1 milyarddan çox insan yaşayan Afrika qitəsində 48% xristian,41% isə müsəlmandır (2010-cu il üçün). Efiopiya, Misir kimi ölkələr istisna olmaqla xristianlığın qitədə yayılması daha çox müstəmləkə dövrünə düşür. Son 100 ildə xristianlığın yayılmasında yüksək sıçrayış müşahidə olunur. Belə ki, əgər 1900-cü ildə qitədə xristianların sayı cəmi 9 milyon nəfər idisə, 2000-ci ildə bu rəqəm 380 milyon nəfər olmuşdur. Hazırda Afrikada 31 ölkədə xristianlar sayca çoxluq təşkil edirlər. Müqayisə üçün qeyd etmək olar ki, əhalinin yarıdan çoxu müsəlman olan ölkələrin sayı 21-dir.

Afrikada islam dininin yayılmasını isə 2 əsas mərhələyə bölmək olar. Birincisi, VII-XI əsrlər Şimali Afrikanın ərəb və bərbər tayfalarının islam dinini qəbul etməsi. Ərəb Xilafətinin işğal və siyasi-iqtisadi-mədəni təsiri altında Afrikanın əsasən səhra landşaftında islam dini hakim dinə çevrilmişdir.İkinci mərhələ isə XII əsrdən başlayaraq ticarət, hakim elitanın dini qəbul etməsi, müxtəlif dini cərəyanlarının, o cümlədən sufizmin təsiri altında islam dininin yayılması ilə xarakterizə olunur. Maraqlıdır ki, güc və işğala əsaslanan Xilafət dövründən fərqli olaraq ikinci mərhələdə islam dini daha geniş ərazilərə yayılmışdır.

Hazırda bu regionda ərəb və bərbərlərin mütləq üstünlük təşkil etdiyi 7 ölkə (Misir, Tunis, Liviya, Əlcəzair, Mərakeş, Mavritaniya, Sudan) var. Bu ölkələrdə əhalinin 90%-dən çoxunu müsəlmanlar təşkil edir. Bundan əlavə əhalisi ərəb olmayan və ya ərəblərin azlıq təşkil etdiyi, ancaq rəsmi dillərindən biri ərəb dili olan 4 dövlət var – Cibuti, Somali, Eritreya, Çad. Bunlar içərisində yalnız Çad nisbətən çoxsaylı ərəb əhalisi ilə seçilir (ölkə əhalisinin 12%-i). Digərlərinin ərəbdilli olmasını bu dilin ölkədə çoxsaylı tayfalar arasında birləşdirici funksiyası ilə əlaqələndirmək olar.

Müsəlmanların mütləq çoxluq təşkil etdiyi ərəb ölkələrində sivilizasiyaların qarşıdurması kəskin deyil. Bu baxımdan yalnız Misir və Sudanı fərqləndirmək olar. Misirdə son dövrlər xristian koptlarla müsəlman ərəblər arasında qanlı hadisələr baş verir. “Ərəb oyanışı” baş verən bütün digər ölkələrdə olduğu kimi Misirdən də xristianlar kütləvi şəkildə xaricə miqrasiya edirlər. Bununla belə, bu qarşıdurmanın Misirin geosiyasi çəkisinə hər hansı bir təsiri olmayacağını söyləmək olar. Bu hadisələri sivilizasiyalararası mübarizə deyil, ölkə daxili ictimai proses kimi qiymətləndirmək daha doğrudur.

Afrikada sivilizasiyaların toqquşma xəttində ərəb dövləti

Ərəb ölkələri içərisində yalnız Sudan sivilizasiyalararası toqquşma xəttinin tam mərkəzində yerləşir. Afrika qitəsində Sudan Kamerun, Nigeriya və Kot-Divuarla bərabər müsəlman Şimalla xristian Cənub arasında sərhəddir. Sudanda dinlərarası təfriqə ölkə həyatında həlledici amil olmuşdur. Şimalın müsəlman ərəb əhalisi ilə Cənubun qara dərili yerli xalqları arasında mübarizə Sudan müstəqillik qazandıqdan bəri (1956-cı il) davam edir. Müstəmləkə dövründə ingilislərin cənubda xristianlığı yaya bilməsi isə ölkənin taleyində həlledici təsir göstərmişdir. Hələ müstəmləkə dövründə İngiltərə Şimal və Cənub arasında nifaq toxumu səpmişdi. Cənubda ərəb dilinin yayılmasına qarşı ingilis dili tədris olunurdu, bağlı zonalar yaradılmışdı və Şimaldan yaşamaq üçün gəlməyə icazə verilmirdi. Uzun illər mübarizədən sonra Cənubi Sudan Qərb ölkələrinin dəstəyi ilə 2011-ci ildə müstəqilliyini qazandı. Eyni zamanda indi Cənubda əhalinin 20%-ni təşkil edən müsəlmanların sıxışdırılması, islam mədəni irsinin, məscidlərin dağıdılması ilə bağlı məlumatlara rast gəlinir.

Cənubi Sudanın müstəqillik qazanması ilə Afrikada müsəlman Şimalla xristian Cənub arasında sərhəd bir qədər yuxarı çəkildi. Keçmiş Sudanın neft ehtiyatlarının 75%-nin yerləşdiyi Cənubi Sudan dövləti hazırda Afrikada bütün böyük güclərin mübarizə apardığı məkandır. Fransa, İngiltərə, ABŞ ölkə iqtisadiyyatında mühüm yer tutmaq uğrunda mübarizə aparsalar belə, hələlik ən böyük sərmayədarlar Çin şirkətləridir. Bundan əlavə Hindistan Neft və Təbii Qaz Korporasiyası (ONGC) və Malayziyanın “Petronas” şirkətləri də neft layihələrində yer tutublar.

Bir məqamı da qeyd etmək istərdik ki, yeni müstəqil dövlətin yaranmasına baxmayaraq, ənənəvi Şimal-Cənub xəttində həm geosiyasi müstəvidə, həm də sivilizasiyalararası münasibətlərdə sabit mühitin formalaşmasını söyləmək hələ tezdir.

Birincisi, iki dövlət arasında mübahisəli ərazilər qalmaqdadır və öz həllini gözləyir.İkincisi, regionda sivilizasiyalararası mübarizə tək dini zəminlə məhdudlaşmır. Belə ki, Sudan ərazisində Darfurda hər ikisi müsəlman olan hökumət qüvvələri və ərəblərdən ibarət silahlı qruplaşmalarla yerli qaradərili tayfalar arasında silahlı mübarizə gedir. Darfur təkcə Sudan üçün deyil, ümumiyyətlə mərkəzi Afrikada sabitlik üçün təhlükə yaradan məkan hesab edilir. Sudan-Çad münasibətlərində də Darfur rol oynayır. Çadda Darfurdan qaçan 200 minlik qaçqın yerləşmişdir. Darfurdan həm Çad, həm də Sudan hökumətinin dəstəklədiyi silahlı qüvvələr istifadə edir. Darfur probleminin həlli ilə bağlı böyük güclərin maraqları da toqquşur. Fransa və Çin şirkətləri hazırda regionda neft layihələrində böyük paya malikdirlər. Rusiya Sudan əsas silah təchizatçısıdır. Buna görə də BMT-də bu dövlətlər Darfurla bağlı məsələdə Sudanı müdafiə edirlər.

Üçüncü faktor isə siyasi məqamlarla bağlıdır.Məlum olduğu kimi, Cənubi Sudan Respublikasının Prezidenti ilk rəsmi səfərini İsrailə etmişdir. Sudanla İsrailin düşmən münasibətlərdə olması bu səfərin əhəmiyyətini şərtləndirir. Səfər zamanı su sərvətlərindən istifadə ilə bağlı əməkdaşlıq müqaviləsi imzalanmışdır. Mütəxəssislər bununla da İsrailin Nil hövzəsi su probleminə müdaxilə etmək imkanı qazandığını qeyd edirlər. 1İsrailinAfrikada geosiyasi müstəvidə oynadığı rol sivilizasiyalar arası toqquşma zolağı boyunca sabitliyə müdaxilə etmək iqtidarında olan faktor kimi qiymətləndirilir. Biz bunu Somaliyə münasibətdə İsrail-Keniya əməkdaşlığı zamanı da müşahidə edirik. Bu məsələyə bir qədər sonra ayrıca toxunacağıq.

Beləliklə də, Afrikanın bu regionunda sivilizasiyalar arası mübarizə kəskin dövr yaşayır. Geosiyasi mühitdə sabitsizlikdir və hər an müharibə təhlükəsi var. Darfur regionda sabitlik üçün əsas təhlükə yaradan məkandır. Böyük güclərin və İsrailin regionda güclü təsir imkanları var. Hazırda sivilizasiya müstəvisində müsəlman Şimal geri çəkilmişdir. Gələcəkdə hadisələrin necə cərəyan edəcəyi isə daha çox böyük güclərin müdaxiləsindən asılı olacaq. Hər halda region Afrikanın ən qaynar nöqtələrindən biri olaraq qalır.

Ərəb olmayan ərəbdilli ölkələrdə sivilizasiya xəttinin yeni konturları

Yuxarıda sadaladığımız ərəb olmayan və ya ərəblərin azlıq təşkil etdiyi ərəbdilli ölkələr sivilizasiyaların kəsişmə xətti ətrafında yerləşirlər. Bu ölkələrdən ikisində Somali və Çadda fərqli sivilizasiya daşıyıcılarının mübarizəsi olduqca kəskindir, digər ikisində isə – Cibuti və Eritreyada xüsusi bir təfriqə müşahidə olunmur. Eritreyada müsəlman və xristianların sayı təxminən bərabərdir. Əhalinin 50%-i islam, 48%-i isə xristianlığın müxtəlif cərəyanlarının tərəfdarıdır. Çadda da bu nisbət böyük deyil. Əhalinin 53%- müsəlmandır. Lakin Çadda müstəmləkə dövründə katolikliyi qəbul etmiş sara tayfasının müstəqillikdən sonra (1960-cı il) hakim elitaya çevrilməsi ilə ölkədə dini zəmində münaqişə və vətəndaş müharibəsi baş vermişdir. Şimalda yaşayan müsəlman çoxluğun Cənubla mübarizəsi, eyni zamanda əhalinin 12%-ni təşkil edən ərəblərin qara dərili yerli əhali ilə silahlı toqquşmaları geosiyasi mühitin əsasında dayanır. Bundan başqa Darfurda nəzarətsiz zonanın olması bölgənin sabitliyi üçün təhlükədir. Çadda Darfurdan qaçan 200 minlik qaçqın yerləşmişdir, Darfurda isə hökumət qüvvələrinə qarşı vuruşan hərbi qruplaşmalar məskən salmışdır.

Sivilizasiyalararası münasibətlər perspektivindən qiymətləndirdikdə Çadda ayrılma xəttinin Cənuba doğru genişlənəcəyini ehtimal etmək olar. Belə ki, 120 dil və dialektin danışıldığı ölkədə ərəb dili birləşdirici funksiya daşıyır. Bu faktor ölkənin gələcəyi üçün mühüm rol oynayır. Hələ keçən əsrin əvvəllərində müstəmləkə imperiyaları buna qarşı mübarizəyə başlamışdılar. Belə ki, 1920-ci illərdən Çadda protestant məktəbləri açılmışdı və müxtəlif Avropa dilləri yayılırdı. Lakin ölkədə təhsil səviyyəsi və təhsil müəssisələrinin sayı olduqca aşağıdır. Rəsmi statistikaya görə ölkə əhalisinin yalnız 35%-i yazıb oxumağı bacarır. Belə olan halda isə mədrəsələrdə tədris olunan ərəb dilinin və dolayısı ilə islam dininin daha da yayılmasına şərait yaranır.

Çadda iqtisadi faktor da artıq müsəlman Şimalın xeyrinə dəyişmişdir. Belə ki, ölkədə əvvəllər əsas böyük investorlar Fransa və ABŞ idi. İndi iqtisadi səhnəyə Çin çıxmışdır. Çin ölkədə, əsasən də, neft sektorunda ən böyük layihələrdə iştirakçıdır. Cənubun tərəfini açıq-aşkar saxlayan qərblilərdən fərqli olaraq Çin bitərəfdir və mövcud müsəlman Prezidentin hakimiyyəti ilə yaxşı əlaqələrin saxlanmasında maraqlıdır. Bütün bunları nəzərə alaraq, indiki halda Çadda müsəlman Şimalın mövqeyinin daha da güclənəcəyini ehtimal etmək olar. Lakin Qərb qüvvələrinin müdaxiləsi olarsa geosiyasi perspektivdə Çadın qaynar nöqtəyə çevrilməsi ehtimalı yüksəkdir. Xüsusən də, Cənubi Sudan nümunəsindən sonra.

Afrikanın barıt çəlləyi

Ərəbdilli ölkələr arasında Somalini sivilizasiyalararası münasibətlərin ən kəskin olduğu yer olaraq qiymətləndirmək olar. Afrikanın “barıt çəlləyi” olan Somali sivilizasiyaların qırılma xəttində yerləşir. Son illər bu ölkənin adı radikal dini təşkilatların, terror təşkilatlarının vətəni kimi çəkilir. Somali yaraqlıları Hind okeanında pirata çevrilmişlər. “Əl Qaidə” ilə bağlılığı olan “Əş-Şəbab” terror təşkilatı nəinki ölkədə bütünlükdə regionda ən böyük təhlükə mənbəyidir. Keniyada, Uqandada bu terror təşkilatı tərəfindən qanlı aksiyalar həyata keçirilir. İslami dəyərlərlə heç bir əlaqəsi olmayan bir terror təşkilatının fəaliyyəti Qərbdə islam fundamentalizmi kimi qiymətləndirilir. Qərb mediası tərəfindən sivilizasiyalararası münasibətdə müsəlman Şimal və xristian Cənubun sərhəd xəttinin konturlarının cızılması məsuliyyəti “Əş-Şəbab” təşkilatının üzərinə qoyulub.

Lakin gəlin görək islamı radikallaşmaqda ittiham edənlər Somalidə vəziyyətin bu həddə çatmasında özlərini nə qədər günahkar hiss edirlər. Əhalisinin mütləq əksəriyyəti müsəlman olan Somalinin bu günkü vəziyyətinin əsasında ilk növbədə keçmiş müstəmləkə sisteminin fəsadları dayanır. 1960-cı ildə İtaliya və Britaniya müstəmləkələrinin birləşməsi nəticəsində yaranan dövlətin qonşularla sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsində böyük problemlər qaldı. Həm Keniyada, həm də Efiopiyada somalili tayfaların yaşadığı ərazilər var. Hətta bununla bağlı 1963-1967-ci illərdə Somali ilə Keniya arasında müharibə də olmuşdur. Qərb müsəlman olmayan Keniyanı dəstəklədi. Somalinin Efiopiya ilə qarşıdurmasında isə həmin vaxt hər iki dövlətin himayəçisi olan SSRİ yenə də müsəlman olmayan Efiopiyanı dəstəklədi. Yəni, bütün hallarda qeyri-müsəlmanların maraqları müdafiə olundu, ədalət prinsipi gözlənilmədi. Bu isə islamçı qüvvələrin radikallaşması üçün münbit şərait yaratmış oldu.

Digər tərəfdən 1991-ci ildən sonra faktiki olaraq ölkədə mərkəzi hakimiyyət mövcud deyil. Somali ərazisində 10-ə qədər öz müstəqilliyini elan edən qurumlar meydana gəlib. Faktiki olaraq ölkə ərazisinin böyük hissəsi “Əş-Şəbab” silahlılarının nəzarəti altındadır. Bu təşkilat ölkə ərazisindən başqa Keniya, Uqanda kimi dövlətlərdə də siyasi təsir vasitələrinə malikdir.

Vəziyyətin bu yerə çatması ilə bağlı bir məqama diqqət çəkmək istərdik. Ölkə xaos vəziyyətinə düşdükdən sonra keçən əsrin 90-cı illərində ABŞ və müttəfiqləri öz hərbi kontingentini Somalidən çıxardı. BMT sülhməramlıları da ölkədə uzun müddət qalmadılar. Eyni zamanda ölkədə vətəndaş müharibəsi zamanı “Əş-Şabab”ın əsas rəqibi olan liberal islamçıları dəstəkləyən olmadı. Ölkəyə yerləşdirilən Afrika İttifaqının hərbi kontingentində Somali ilə münasibətləri onsuz da pis olan Keniya, Uqanda hərbçilərinin olması da əks nəticə verdi. Afrika İttifaqı ölkələrinin birləşmiş silahlı qüvvələri Keniya ordusunun dəstəyi və ABŞ pilotsuz təyyarələrinin köməyi ilə Somalidə yerləşən terror təşkilatına qarşı böyük əməliyyat başlatmışdı. O zaman Keniya ordusu Somali ərazisinə daxil olaraq “Əş-Şəbab” təşkilatına ağır zərbələr vurmuşdu.

Beləliklə, Somalinin nəzarətsiz əraziyə çevrilməsinə göz yumulmuşdu və yaranan boşluqda xarici qüvvələrin kənar müdaxiləsinin düzgün hesablanmamasının əks effekt verəcəyi əvvəlcədən gözlənilirdi. Somalidə silahlıların Hind okeanında piratlıq etməsinə də adekvat cavab verilmirdi. Bütün bunlar öz nəticəsini göstərməli idi. Bu baxımdan, ədalətsizliyə məruz qalan cəmiyyətdə radikallaşma meyllərinin baş qaldırması qaçılmazdır. Somali cəmiyyətində ən təsiredici faktor isə dindir. Bu radikallığa dini don geyindirilməsi və böyük dövlətlərin mediasında məsələnin dini faktordan qiymətləndirilməsi terrorist adı altında bir çox daxili və xarici qüvvələrin əməkdaşlıq etməsini ehtimal etməyə əsas verir. “Əş-Şəbab” 2010-cu ildə Uqandanın paytaxtı Kampalada həyata keçirdiyi terror hücumu zamanı 76 nəfər, 2013-cü ilin sentyabrında Keniyanın paytaxtı Nayrobidə alış-veriş mərkəzinə hücum zamanı isə 70-ə yaxın adam öldürülüb. Hətta 1998-ci il Keniya və Uqandada ABŞ səfirliklərinin partladılmasında da onların əli var.

Beləliklə də,problemin yaradılmasında birbaşa iştirak edən qüvvələr niyəsəregiona müdaxilədə istəksizdirlər. Bundan fərqli olaraq ərəb ölkələrində radikal islam təşkilatları olmadığı halda, müdaxilə üçün əlavə bəhanələr axtarılır. Belə görünür ki, böyük güclər bu regionun nəzarətsiz qalmasında daha maraqlıdırlar. Nəzarətsiz zona isə terror qruplaşmaları üçün ideal məkandır. Təsadüfi deyil ki, bu gün “Əş-Şəbab” həyata keçirdiyi terror aksiyalarının sayına və nəzarət etdiyi əraziyə görə yalnız Talibanla müqayisə edilə bilər.

Bütün bunlar sivilizasiyaların qırılma xəttində yerləşən Somalinin yeni bir domino effekti yarada biləcək proseslərdə siyahıya başçılıq etmək ehtimalı yaradır. Güman etmək olar ki, belə ölkələr silsiləsinə Çinin əsas investor olduğu Afrika ölkələri daxil olacaq. Bunun üçün isə yeni bir iqtisadi böhran dalğası fürsət ola bilər. Yəni, əsrlərdir davam edən bazarların yenidən bölüşdürülməsi bu proseslərin əsas səbəbidir. Yekunda belə nəticəyə gəlmək olar ki, Afrikanın barıt çəlləyi olan Somalidə problemlər dinlər və ya sivilizasiyalararası problemdən daha çox böyük güclərin maraqlarının qurbanıdır. İndiki halda terrorun burda məskən salması regionun gələcək istifadəçilər arasında bölüşdürülməsi üçün konservləşdirilməsinə xidmət edir. Terror olan bölgəyə heç bir iqtisadi layihə yönəlmir, yeni güclər gəlmir. Görünən odur ki, maraqlı tərəflər hələlik bu zonanı istifadəsiz saxlamaq istəyirlər.

Səhra Afrikadan Tropik Afrikaya keçid

Bu regionda islam-xristian qarşıdurması və ümumiyyətlə fərqli sivilizasiya daşıyıcılarının kəskin mübarizəsi müşahidə edilmir. Lakin geosiyasi baxımdan olduqca həssasdır və sabitliyə təhlükə baxımından müxtəlif tayfaların separatist meyllərini qeyd etmək olar. Region üçün ən həssas məsələ tuareqlərin taleyi ilə bağlıdır.

Hər tərəfdən islam dövlətləri ilə sərhəd olan Malidə əhalinin 90%-i müsəlmandır. Dini təfriqə baxımından hər hansı münaqişə hiss olunmur. Lakin son illər ölkədə və regionda sabitlik üçün bir neçə təhlükə yaradabiləcək bir neçə məqamı sadalamaq olar. Birincisi, islam adından istifadə edən müxtəlif terror təşkilatlarının rolunun artması. İkincisi,tuareqlərin müstəqil dövlət yaratmaq istəyi.

Tuareqlər bu bölgədə sabitliyə təhdid kimi qiymətləndirilirlər və xarici qüvvələrin regiona müdaxiləsi zamanı istifadə oluna bilərlər.Tuareqlər Nigerdə (1,7 milyon nəfər), Malidə (1,4 milyon), Əlcəzairdə (1 milyondan çox), Burkino-Fasoda (600 000), Liviyada (560 000) yaşayırlar. Lakin bu rəqəmlər belə nisbidir. Belə ki, səhra xalqı olan tuareqlər üçün dövlət sərhədləri xüsusi əhəmiyyət daşımır. Onların yaşayış yeri bütün səhra boyudur və tuareqlər hər hansı bir səbəbdən ölkə sərhədlərini tərk edərək yaşayış yerlərini dəyişirlər. Tuareqlər üçün müstəqil dövlət təfəkküründən çox, azad yaşamaq ideyası daha önəmlidir. Doğrudur, son illər müstəqil Azavad dövləti ideyası ortaya atılıb. Lakin bütün hallarda bu xalq üçün sərhədsiz məkan anlayışı var. Təsadüfi deyil ki, 1990-1995-ci illərdə və 2007-2009-cu illərdə Niger və Malinin şimalında tuareqlərin baş tutmayan çevrilişindən sonra onlar Liviyaya getmiş və burda dövlət hərbi qruplaşmalarının tərkibinə daxil olmuşdular. Müəmmar Qəddafi devrildikdən sonra onunla əməkdaşlıq edən tuareq hərbi birləşmələri Maliyə qayıtdılar və az qala ərəb baharının bu ölkəyə də sıçramasına səbəb olmuşdular.

Malinin tuareqlər yaşayan 3 şimal regionu ölkə ərazisinin 65%-ni təşkil edir, ancaq ölkə əhalisinin cəmi 10%-i burada yaşayır. Yəni, ümumi nisbətdə əhlinin sayına görə tuareqlər böyük çəkiyə malik deyillər. Lakin burda dəyərlərin barışmazlığından söhbət gedir. Tuarqlər qadına və qadın azadlığına olduqca böyük əhəmiyyət verirlər və islamda bəzi məhdudlaşdırıcı meyarlarla razılaşmırlar. Təsadüfi deyil ki, müsəlman olan tuareqlərdə qadınlar hicab örtmürlər, əksinə kişilərin baş örtüyü var. Qadınların təhsil səviyyəsi də ölkə göstəricilərindən yüksəkdir. Son illər yaranmış “ƏnsarƏd-Din” (“Din mühafizəkarları”) silahlı qruplaşmasının tuareqləri cəlb etməsinə baxmayaraq radikal cərəyanlara ümumiyyətlə meylli deyillər.

Malidə “Əl-Qaidənin Məğrib” qolu, “ƏnsarƏd-Din” silahlı qruplaşması son illər ölkə həyatına təsir qüvvələrini artırmışlar. 2012-ci ildə ölkədə baş verən hərbi çevrilişdən istifadə edən hər iki qüvvə ölkənin şimalında yeni müstəqil dövlətin – Azavadın yaradılmasını elan etdilər. Lakin bir müddət sonra Azavadın azadlığı uğrunda milli hərəkatdan olan qiyamçı tuareqlər və “Ənsar Əd-Din” qruplaşmasından olan radikal islamçılar birgə əməkdaşlıqdan imtina etmişlər. Əsas fikir ayrılığının dini dünyagörüşü üzərində formalaşmışdır. Tuareqləri “ƏnsarƏd-Din”in şəriət qaydaları üzərində qurulmuş dövlət yaratmaq və bütün qeyri-müsəlman humanitar təşkilatlarının fəaliyyətinə qadağa qoymaq istəyi qane etmir. Bütün bu ssenarilər yekunda 2013-cü ilin əvvəlində Maliyə Fransanın başçılığı ilə hərbi kontingentin yeridilməsi ilə nəticələndi.

Bəzi mütəxəssislər belə hesab edirlər ki, bu hadisələr geosiyasi oyunlardır. Geosiyasi gedişlər fransızların regiona yeni daxil olan çinliləri sıxışdırması üçün atılır. Çin Afrikanın geridə qalmış ölkələrində qrant və güzəştli kreditlər hesabına həm öz məhsullarını satmaq üçün bazar, həm də yeni xammal mənbəyi qazanır. Çinin Afrikadakı əsas fəaliyyəti xammal axınının əsas istiqamətini özünə tərəf dəyişməkdir. Lakin Çin investisiyası üçün ən xarakterik cəhət onun sabit ölkələrdə davamlı olmasıdır. Ölkədə xaos, silahlı münaqişə olan ölkələrdə Çin kapitalı çox davam gətirmir. Görünən odur ki, hazırda Malidə baş verən hadisələr məhz buna yönəlibdir. Təxminən Kot-Divuar ssenarisi. Orada da vətəndaş müharibəsində Fransa çinliləri ölkəyə buraxmayacağı vədini vermiş tərəflərdən birini müdafiə edirdi.

Belə görünür ki, Malinin gələcəyi böyük güclərin (Çin və Fransa) geosiyasi mübarizəsindən birbaşa asılıdır. Çin üçün hazırkı vəziyyət qənaətbəxşdir. Fransa isə Çinin ölkədə nüfuzu artacağı halda yeni siyasi konturların cızılmasına hazırdır.Fransa Malidə mövqelərini itirməyə razı olmaz. 2013-cü ilin əvvəlində BMT TŞ-nın sanksiyalarını gözləmədən Fransanın Maliyə dərhal qoşun yeritmək haqqında qərarını məhz bu prizmadan qiymətləndirmək olar. Fransanın rəhbərlik etdiyi hərbi müdaxilədən sonra nisbi sakitlikdir. Lakin hər an siyasi eskalasiya baş verə bilər.

Səhra Afrikadan Tropik Afrikaya keçid regionunun bir digər ölkəsi Nigerdə də eyni vəziyyətdir. Bu ölkə də əlahiddə dini təfriqə ilə seçilmir. Baxmayaraq ki, Nigerdə artıq xristianların sayı çoxdur. Əhalinin təxminən 20%-i xristiandır. Bununla belə əsas mübarizə geosiyasi maraqlar üzərində qurulub və başlıca qüvvə tuareqlərin cəmiyyət həyatında iştirakı ilə bağlıdır. Malidə olduğu kimi ölkə əhalisinin cəmi 10 %-ni təşkil edən tuareqlər dövlətin ərazisinin üçdə ikisində çoxluq təşkil edirlər. Keçən əsrin 90-cı illərindəki qiyamlardan sonra 1995-ci ildə mərkəzi hökumətlə “Saxara Səhrası Tuareqlərinin İnqilabi Silahlı Qüvvələri” arasında atəşkəs imzalanıb.

Regionda əsas böyük xarici oyunçu Fransa siyasi və iqtisadi maraqlarını qorumaq üçün hərbi qüdrətini artırır. Mütəxəssislər Maliyə hərbi müdaxiləni də daha çox bu baxımdan qiymətləndirirlər. “LePont” qəzetinin məlumatına görə Fransa Nigerdə fəaliyyət göstərən “Areva” uran şirkətinin mədənlərinin və işçilərinin qorunması üçün bölgəyə xüsusi bir hərbi qüvvə göndərməyi planlaşdırır. Dünyanın ən böyük uran istehsalçılarından biri olan “Areva” şirkətinin xüsusilə Nigerdə əhəmiyyətli sərmayə qoyuluşları var. Şirkətin ölkədə 2600 işçisi var.Niger uran istehsalına görə dünyada dördüncü yerdə dayanır. Qeyd edək ki, elektrik enerjisinə olan tələbatın 75%-ni nüvə stansiyalarında təmin edən Fransa nüvə yanacağının əhəmiyyətli hissəsini Nigerdən alır.

Beləliklə, Səhra Afrikadan Tropik Afrikaya keçid regionunda əsas mübarizə sivilizasiyalar arasında deyil, geosiyasi səhnədədir.

Şimal-Cənub ayrıcı –sivilizasiyaların qırılma xətti

Səhraaltı Afrikada dini zəmində sivilizasiyalararası mübarizəni 2 kateqoriya üzrə müqayisə etmək olar. Birincisi, müsəlmanların çoxluq təşkil etdiyi ölkələr – Seneqal (94%), Qambiya (90%), Qvineya (85%), Burkino-Faso (60%), Syerra-Leone (60%), Qvineya-Bisau (50%), Kot-Divuar (39%). Bu ölkələrdə etnik zəmində xüsusi problemlər müşahidə olunmur. Ortaq dəyərləri bölüşən tayfalar arasında baş verən qarşıdurmaları isə heç bir halda sivilizasiyaların mübarizəsi kimi qiymətləndirmək doğru olmaz.

İkinci kateqoriya müsəlmanların azlıqda qaldığı, xristianların çoxluq təşkil etdiyi ölkələr –Tanzaniya (müsəlmanların ümumi nisbəti 35%), Kamerun (20%), Liberiya (20%), Mozambik (20%), Mərkəzi Afrika Respublikası (15-20%), Uqanda (12%), Keniya (10%) və s. Bu ölkələrin əksəri üçün dini zəmində qarşıdurma və dəyərlərin disharmoniyası daha xarakterikdir. Diqqət çəkən məqam bu regionda islamın daha çox radikal xarakter daşımasıdır. Bunda Keniyada, Uqandada “ƏşŞəbab” qruplaşmasının terror aktları, Mərkəzi Afrika Respublikasında “Seleka” qruplaşması tərəfindən silahlı aksiyalar da öz rolunu oynayıb.

Ümumiyyətlə, terror dini, irqi, etnik xarakterə yox müəyyən siyasi məqsədə yönəlmiş aksiyadır. Lakin məsələnin bir digər tərəfi də var ki, bu regionda müsəlmanların sıxışdırılmasına cəmiyyətdə hər hansı bir reaksiyanın olması da qaçınılmazdır. Dünya mətbuatında tez-tez Keniyada, Konqoda, Mərkəzi Afrika Respublikasında müsəlmanlara qarşı qətliamların törədilməsi ilə bağlı faktlara rast gəlirik. Bu xüsusda Keniyanı xüsusi qeyd etmək istərdik. Keniya son vaxtlarda 1998-ci ildə Nayrobidə ABŞ səfirliyinin partladılması ilə diqqət çəkdi. Bundan sonra 2007-ci ildə də ABŞ səfirliyinin iki əməkdaşı öldürülmüşdü. 2013-cü ilin sentyabrında “ƏşŞəbab” terrorçularının alış-veriş mərkəzində qanlı aksiyasınadək də bir neçə iri terror aksiyaları həyata keçirilmişdi. Bütün bunların arxasında nələr dayanır?

Keniya regionda ABŞ-la və İsraillə ən sıx əməkdaşlıq edən ölkədir. Keniya hərbçiləri Qərbin dəstəyi ilə qonşu müsəlman ölkələrdə həyata keçirilən bütün hərbi əməliyyatlarda iştirak edirlər. İsrail xüsusi təyinatlıları Keniya ordusuna daim yardım edirlər. Sonuncu terror hadisəsində də İsrail hərbçiləri cəlb olunmuşdular. Belə olan halda bu dini mübarizə deyil, qlobal terror şəbəkəsinin mübarizəsidir. Lakin əvəzində ölkədə Somali ilə sərhəddə müsəlman azlığa qarşı daim diskriminasiya faktları ilə bağlı məlumatlara rast gəlirik.

Qeyd etməliyik ki, Səhraaltı Afrikada islam dininin daha çox hakim olduğu ölkələrdən fərqli olaraq, müsəlmanların azlıq təşkil etdiyi ölkələr sivilizasiyaların toqquşduğu məkan hesab olunurlar. Lakin burda fərqli sivilizasiya xətlərinin kəsişmə xəttinin dəyişmə ehtimalı çox azdır. Bu mənada yalnız Tanzaniya və Mərkəzi Afrika Respublikasını fərqləndirmək olar. Əhalisinin 35%-ə qədəri müsəlman olan Tanzaniyada Zənzibar adası xüsusi statusa malikdir. Burda böyük əksəriyyət, təxminən 90%-ə qədər islam dini daşıyıcılardır. Coğrafi baxımdan ada-qitə ayrılığı, tarixi baxımdan fərqli ənənə, mədəni baxımdan fərqli dəyərlər geosiyasi konturların dəyişə bilməsi ehtimalı yaradır.Ölkədə dini zəmində baş verə biləcək hər hansı münaqişə dəyişikliyə apara bilər. Burda siyasi sərhədlərin müsəlman Şimalın xeyrinə dəyişmək ehtimalı böyükdür.

Afrikada Şimal-Cənub sivilizasiya xəttində ən zərif yerlərdən biri də Mərkəzi Afrika Respublikasının ərazisindən keçir. Ölkədə dini zəmində münaqişə adi hala çevrilmişdir. Siyasi baxımdan da sabit hakimiyyət mövcud deyil. Ölkədə müsəlmanlar azlıq təşkil etsə də (15-20%) siyasi gücə malikdirlər. Hazırda hərbi çevriliş edən Mişel Cotodiya müsəlmandır. “Seleka” hərbi qruplaşmasına rəhbərlik edən bu şəxsin hakimiyyətə gəlməsindən sonra müsəlmanların daha az məskunlaşdığı bölgələrdə onlara qarşı insidentlərin sayı artmışdır. MAR-ınDarfurun nəzarətsiz bölgəsi ilə sərhədlərin olması da əlavə gərginlik yaradır. Beləliklə, burda da sivilizasiya xətti müsəlman Şimalın xeyrinə dəyişə bilər.

Üçüncüsü, Səhraaltı Afrikada xüsusi olaraq Nigeriyanı fərqləndirmək lazımdır. Afrikanın əhali sayına görə ən böyük dövləti olan Nigeriyada islam cüzi üstünlüklə xristianlıqdan daha çox yayılmışdır. Yəni qüvvələr nisbəti bərabərdir. Nigeriya hazırda Şimal-Cənub sivilizasiya xəttinin tam mərkəzində yerləşir və bura ən kəskin mübarizə məkanıdır. Ölkədə müstəmləkə dövründə də dini zəmində qarşıdurma olmuşdur. Lakin ən kəskin faza Nigeriyanın şimal əyalətlərində şəriət qaydalarının tətbiq olunmasından sonra başlamışdır. 1999-cu ildən Nigeriyanın 12 ştatında şəriət qaydaları qüvvədədir. Xristianlar yaşayan cənub regionları daha varlıdır və paytaxtın burda yerləşməsi əlavə üstünlük qazandırır. Şimalda “Boko Haram” (Qərb təhsili haramdır) radikal islam cərəyanı böyük təsirə malikdir və ölkədə Qərb təhsil, mədəniyyəti və nüfuzuna qarşı mübarizə aparır. Cənubda isə radikal xristian silahlı qruplaşmaları var. Son illər qanlı toqquşmaların ardı-arası kəsilmir. Belə görünür ki, tamamilə fərqli dəyərlərə sahib iki qütbün mübarizəsi gedir.

Bu mübarizə siyasi institutlardan tutmuş ailəyə qədər bütün sahələri əhatə edir. Misal üçün SPİD virusu daşıyıcıları ilə mübarizə. Nigeriya bu virus daşıyıcılarının sayına görə dünyada 3-cü yerdədir. Müsəlman təşkilatlar ən təsirli vasitə kimi ailə institutunun möhkəmləndirilməsini görürlər və bunu təbliğ edirlər. Bu isə Cənubda etirazla qarşılanır. Beləliklə də, Nigeriya Afrikada Şimal-Cənub xəttinin ən qaynar nöqtəsində yerləşir. Eyni zamanda bütün dünyada islam-xristian qarşıdurmasının ən kəskin yeri Nigeriyadır. Hər iki tərəfdən bir çox radikal dini təşkilatlar qanlı aksiyalar törədirlər. Buna görə də heç bir dəyərləri bölüşə bilməyən dini ayrılıq ölkənin bölünməsinə aparıb çıxara bilər.

Beləliklə, araşdırmalarımız Afrikada sivilizasiyaların təmas xəttinin gələcək konturları, geosiyasi həssas regionlar və aktiv siyasi oyunçularla bağlı bir ümumiləşdirmə aparmağa imkan verir. Birincisi, əsas həssas regionların Darfur, Mali və Nigerin tuareqlər yaşayan bölgəsi, Çadın şimalı və Somali olduğunu qeyd etməliyik. Mərkəzi hökumətin nəzarətindən kənar bu bölgələr sabitlik üçün təhlükə mənbələridir. İkincisi, tədqiq etdiyimiz bölgədə “ƏşŞəbab”, ƏnsarƏd Din”, “Seleka”, “Bako Haram” kimi radikal dini terror təşkilatları və silahlı qruplaşmalarfəaliyyət göstərir. Son illərdə ortaya çıxan bu təşkilatların “Əl Qaidə” ilə bağlantısı var. Bundan əlavə regionda böyük güclərin dəstəklədiyi qüvvələr də mövcuddur. Bütün bunlar qarşıdurmanı qaçılmaz edir.

Nəhayət ehtimal etmək olar ki, Afrikada sivilizasiyaların təmas xəttində Qərbdən Şərqə doğru aşağıdakı dəyişikliklər ola bilər. Qərbi Afrikada dəyişikliklər gözlənilmir. Nigeriyada hazırkı qarşıdurma xətti boyunca bölünmə ola bilər. Bütün hallarda bu qüvvələr nisbətini dəyişmir. Çadda və Mərkəzi Afrika Respublikasında müsəlman Şimalın xeyrinə, Sudanda isə xristian Cənubun xeyrinə yerdəyişmələr gözlənilir. Afrikanın ən Şərqi Somali isə hələ bir müddət nəzarətsiz qalacaq və burda Şimal-Cənub sivilizasiyaların təmas xəttində dəyişiklik gözlənilmir.

Ərəstü Həbibbəyli

iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2013.- 12 oktybar.- S.10-11-12.