Məşhur gürcü şairləri
Naxçıvanda
AZƏRBAYCAN-GÜRCÜSTAN DOSTLUĞUNUN XIX ƏSRİN İLK YARISINDA YAZILMIŞ MARAQLI SƏHİFƏLƏRİ
Azərbaycan və
Gürcüstan xalqlarının tarixi qonşuluq əlaqələri çox qədimdir. Bu mehriban, sədaqətli
qonşuluq əlaqələri əsl mənəvi dostluğa
çevrilmiş və salnamələrdə, bədii ədəbiyyatda
öz əksini tapmışdır.
Əvvəlcə
qeyd edək ki, Azərbaycan və Gürcüstan arasında mənəvi
dostluq körpüsü Nizami Gəncəvi, Şota Rustaveli,
Molla Pənah Vaqif, Besiki, Mirzə Fətəli Axundzadə,
Mirzə Cəlil, Aleksandr Çavçavadze, Nikoloz
Barataşvili, İlya Çavçavadze, Səməd Vurğun,
Georgi Leonidze, Simon Çikovani... kimi söz
bahadırlarının əsərlərində böyük
ustalıqla təsvir edilmişdir. Hər iki
xalqın nəsilləri arasında yaranmış bu poetik
dostluq haqqında onlarca maraqlı, sanballı elmi-tədqiqat əsərləri
yazılmışdır. Ona görə də
biz bu haqda söhbət açmaq fikrində deyilik. Gürcüstanın məşhur romantik şairlərindən
ikisinin XIX əsr Naxçıvan tarixində iştirak etmələrindən
danışacağıq.
XIX əsrin birinci yarısında Gürcüstanda
romantik poeziyanın əsasını qoyanlardan biri – Aleksandr
Qarsevanoviç Çavçavadze həm də
dövrünün siyasi xadimi və məşhur hərbçisi
olmuşdur.
Bu haqda bir az sonra.
Maraqlı və ziddiyyətli tale yolu keçmiş
Aleksandr Çavçavadze Şərq, xüsusən İran
poeziyasının təsiri altında
yazıb-yaratmışdır. Onun şeirlərinin
adları, forması, mövzusu və bədii üslubu da buna əsaslı
sübutdur. Məşhur gürcü ədəbiyyatşünası
Dmitri Kipiani 1846-cı ildə A.Çavçavadze haqqında
yazmışdır: “Gürcülərə məlum olan
mahnıların, həm də yüksək hiss və fikirlərlə
aşılanmış ən yaxşılarının, demək
olar ki, hamısının, yaxud heç olmasa dörddə
üçünün müəllifi Aleksandr
Çavçavadze idi”.
Aleksandr Çavçavadzenin yazdığı mahnı
və nəğmələrin əksəriyyəti azərbaycancadır. Təsadüfi
deyil ki, onun ən çox sevdiyi söz ustadlarından biri
Aşıq Allahverdi (N.Nərimanovun babası – müəllif)
olmuşdur. Hətta Aşıq Allahverdi
şair dostunun gürcü dilində yazdığı
mahnıları da oxuyurmuş. Onun
yazdığı müxəmməslər, müstəzadlar,
qəsidə və qəzəllər bu gün də oxucunun qəlbini
riqqətə gətirir. İki əsrin
qovşağında yaşayan Aleksandr Çavçavadze
1812-ci il Fransa-Rusiya, 1826-1828-ci illər
Rusiya-İran, 1828-1829-cu illər Rusiya-Türkiyə müharibələrinin
fəal iştirakçısı olmuşdur. Hətta
sürgün həyatı da yaşamışdır. Burada vacib bir haşiyə yerinə düşər.
Aleksandrın atası Qarsevan Çavçavadze görkəmli
siyasi xadim olmuşdur. Kartli-Kaxetiya çarlığının
II İrakli və XII Georgi hakimiyyəti illərində
gürcü çarlarının Rusiya İmperiyasında səfiri
vəzifəsində çalışmışdır.
II İraklinin Naxçıvan xanlığı ilə
apardığı danışıqların fəal
iştirakçısı olan Qarsevan 1803-cü il
Georgiyevsk müqaviləsinin (bu müqaviləyə əsasən,
Rusiya Daryol dərəsindən Cənubi Qafqaza daxil olur)
iştirakçılarındandır. O, 1811-ci ildə
Sankt-Peterburqda vəfat etmiş və oradakı Aleksandr Nevski
monastrında dəfn edilmişdir.
Aleksandr Çavçavadze 1786-cı ildə
Sankt-Peterburqda anadan olmuşdur. Qarsevan oğlunun 9
yaşı tamam olanda onu oxumaq üçün Bamanın
pansionuna göndərir. Aleksandr 1795-ci ildən
1799-cu ilədək həmin pansionatda yaşayır və
oxuyur. Atasının ölümündən bir neçə
il sonra anası ilə Tiflisə
qayıdır.
Aleksandrın 19 yaşı olanda, yəni 1805-ci ildə
evdən qaçır və Gürcüstanın
azadlığı uğrunda üsyanlara başlayan
gürcü şahzadəsi Parnooz Batonişvilinin dəstəsinə
qoşulur. Üsyançılar istəyirdilər ki, Baqratiləri
hakimiyyətə gətirsinlər. Üsyançılarla
birlikdə həbs edilən Aleksandr mühakimə olunur və
30 noyabr 1805-ci ildə üç illiyə Tambova sürgün
edilir. Bu zamanlar onun atası sağ
olduğundan o, sürgündə çox qalmır.
Atasının xidmətlərini nəzərə alan Rusiya çarı I Aleksandr onu paytaxta –
Peterburqa çağırtdırır və Paj korpusunda
oxumasına icazə verilir. Elə bu vaxtdan da
onun hərbçi həyatı başlanır. 1809-cu ilin dekabrında onu saray qvardiyasının
Qusar (rus ordusunun macar geyimli suvari əsgəri) polkuna hərbi
xidmətə göndərirlər. 1811-ci
ilin sentyabrında poruçik rütbəsilə (kiçik
zabit) Gürcüstana qayıdan Aleksandr Çavçavadze
1813-1814-cü illərdə Rusiya-Fransa müharibəsində
iştirak edir və Parisin alınmasında fəallıq
göstərir. O, rus ordusunun baş komandanı Barklay de
Tollinin yavəri idi.
Xarici hərbi yürüşlərdən qayıdan
Aleksandr yenə də xidmətini davam etdirir. O, Abbasabad qalası,
Naxçıvan, İrəvan, Diadin, Torpaqqala və Bəyazid
ətrafında gedən döyüşlərdə iştirak
edir.
Qeyd edək ki, Aleksandr Çavçavadze azadfikirli hərbçi
olduğu üçün həmişə ona gizli nəzarət
edirdilər. Onu demək olar ki, ən çətin
döyüşlərə göndərirdilər.
O, 1827-ci
ildə Naxçıvana gəlmiş və Türkmənçay
müqaviləsinədək Naxçıvanda
yaşamışdır. Müasirlərinin xatirələrinə
əsasən demək olar ki, o, yerli sakinlərə – azərbaycanlılara
rəğbətlə, ehtiramla yanaşırmış. Baxmayaraq ki, özü Rusiya qoşununun tərkibində
Naxçıvanı tutmaq üçün gəlmişdi.
Bir çox hərbçilər kimi, o da
günahsız insanları amansız qırğınlardan qorumağa
çalışmışdır. Yəqin
ki, buna görə sonralar onun Naxçıvanın hərbçi
süvarilərinin komandiri I Ehsan xanla dostluğu olmuşdur.
Aleksandr Çavçavadze müharibədən sonra
general hərbi rütbəsini almış və bir çox
missiyalara rəhbərlik etmişdir.
Çar hökuməti
1828-ci ildə yaratdığı qondarma “erməni vilayəti”nə
Krasovskidən sonra Aleksandr Çavçavadzeni rəis təyin
etmişdir. Ermənilərin, yunanların
və assuriyalıların İrandan və Türkiyədən
Ararat ovalığına (Vedibasara) köçürülməsinə
rəhbərlik ona həvalə olunubmuş. Əslində, sənədlərdə olan məlumatlardan
aydın olur ki, köçürülmə işinə rəhbərliyi
assuriya əsilli general Lazarev və erməni Katakilosu Nerses
Əştərəkli (Aştaraketsi) etmişdir.
Bir çox məsələlərdə qraf
Paskeviçlə sözü düz gəlməyən Knyaz
Çavçavadze 1830-cu ildə istefaya çıxmağa məcbur
olur. Burada yenə də vacib bir haşiyəyə
çıxaq.
Qraf Paskeviçin Naxçıvanla bağlı fəaliyyətinə
dair Tiflis arxivlərindən yeni sənədlər əldə
etmişik. Məqsədimiz onun Rusiya Dövlət Tarix Arxivində
saxlanılan fondunda araşdırma apardıqdan sonra həmin sənədləri
elmi dövriyəyə daxil etməkdir. Çünki
qraf Paskeviç Nerseslə kəskin mübarizə
aparmış, bir sıra məsələlərə obyektiv
yanaşaraq naxçıvanlıların tərəfini
saxlamışdır. Hətta Rusiya
çarının hədələrinə məhəl
qoymayaraq katalikosu Moldaviyanın Bessarabiya əyalətinə
sürgün etmişdir. Gürcüstan
Milli Arxivindən Naxçıvan əyanlarının 50-dən
çox möhürləri ilə təsdiqlənmiş bir məktub
tapdıq. Bu, 1829-cu ildə Qraf
Paskeviçə yazılmış təşəkkür məktubudur.
Bu ziddiyyətli,
əzablı illərdə qraf Paskeviç heç kimə, hətta
knyaz Çavçavadzeyə də icazə vermirdi ki,
düşünülməmiş hücum əmrləri versin.
Belə bir əmri ona bağışlamır
(belə ki, Paskeviç əmri olmadan Çavçavadze Təbrizə
daxil olmuşdu).
Aleksandr Çavçavadze “qondarma erməni vilayəti”nə
rəhbərlik etdiyi vaxtlar Naxçıvanın da
iqtisadiyyatı ilə yaxından maraqlanırmış. O, Azərbaycan dilini
yaxşı bildiyindən yerli əhali ilə yaxından
ünsiyyət saxlaya bilirdi.
1830-cu ildə Tiflisə qayıdan Aleksandr 1832-ci ildə
gürcü zadəganlarının Rusiya İmperiyası əleyhinə
yaradılan bir hərəkata rəhbərlik edir. Xainlər tərəfindən
üstü açılan gizli hərəkatda əsas fiqur
olan Aleksandr Çavçavadzeni yenidən həbs edib Tambova
sürgünə göndərirlər. Bu
dəfə onu sürgündən qraf Paskeviçin çara
yazdığı xüsusi məktub xilas edir. Rusiya
çarının göstərişi ilə onu Sankt-Peterburqa
gətirirlər və o, üç il məcburən
burada yaşamalı olur. Sonralar Tiflisə
dönən Aleksandr Çavçavadze ömrünün
sonunadək Sinandali malikanəsində yaşayır. O,
1846-cı il noyabrın 6-da bədbəxt
bir hadisənin qurbanı olur. Yaşadığı
Sinandalı malikanəsinə yaxınlıqda yerləşən
Şuamta ailə sərdabəsində dəfn edilir.
XIX yüzilliyin birinci yarısında Naxçıvan
şəhərində yaşayıb-işləyən məşhur
gürcü romantik şairlərindən biri də Nikoloz
Barataşvilidir. O, 15 dekabr 1817-ci ildə Tiflisdə anadan olub. Anası adlı-sanlı gürcü knyazı Zurab
Orbelianinin qızı idi. Dayısı
Qriqol Orbeliani də gürcü romantik ədəbiyyatının
əsas simalarındandır. Maraq
üçün deyək ki, Q.Orbeliani də 1829-cu ildə bir
müddət Naxçıvanda ezamiyyətdə olmuşdur.
Nikoloz rus, fransız və alman dillərini təhsil
aldığı pansionda əla öyrənmişdi. Ən çox sevdiyi müəllimi Solomon
Dodaşvili Gürcüstanın tanınmış
maarifçilərindən idi. Sankt-Peterburq
Universitetini bitirmiş Solomon 1832-ci ildə
yaradılmış gizli cəmiyyətin üzvü idi.
O da istəyirdi ki, Gürcüstan azad, müstəqil ölkə
olsun. Qeyd edək ki, bu cəmiyyətin üzvlərinin əksəriyyəti
Nikolozun (evdə onu hamı “Tato” çağırırdı)
qohumları idilər: Qriqol Orbeliani, Aleksandr
Çavçavadze, Georgi Eristavi, Aleksandr və Vaxtanq Orbelianilər.
Onların hamısını Rusiyaya
sürgünə göndərirlər.
1844-cü ilin noyabr ayında Nikoloz Barataşvilinin
gimnaziyada birlikdə oxuduğu Levan Melikişvilini
keçmiş Naxçıvan xanlığında
yaradılmış qəzaya rəis təyin edirlər. O, məktəb
yoldaşı Nikolozu özünə köməkçi təyin
edir. Nikoloz o vaxtlar Poliçeyski küçəsində
yerləşən Qəza İdarəsində (indiki
Naxçıvanşünaslıq Mərkəzi yerləşən
bina) işləyir və həmin məhəllədə də
yaşayırdı. Əvvəllər
heç kimi tanımayan Nikoloz darıxsa da, sonralar
Naxçıvanın yaradıcı gəncləri ilə
ünsiyyət qura bilir. Rus dilini bilən
naxçıvanlı gənclərlə yaxından tanış olan şair o vaxtlar
Naxçıvanda məşhur ədəbi məclis olan
“Qonçeyi-Ülfət”in şeir
yığıncaqlarında müntəzəm iştirak
edirmiş. Nikoloz Barataşvilinin 1845-ci ildə
Naxçıvandan dayısı qızı Maiko Orbelianiyə
yazdığı məktubda deyilir: “İndi Naxçıvanda
Qonçabəyim adında on səkkiz yaşlı
qızın mahnıları məşhurdur. O, xan
qızıdır, çox gözəl və cazibədardır.
Yazıq öz ərindən çox
yanıqlıdır, ondan ayrılmaq istəyir. Binəvanı 12 yaşında ikən ərə vermişlər.
Əgər onların həyatını bilsəydiniz,
gözəl bir romandır”.
Yeri gəlmişkən, tədqiqatçı alimlərdən Dilarə Əliyeva, Lətif Hüseynzadə və Müzəffər Nəsirli Qonçabəyimin I Ehsan xanın qızı olduğunu yazmışlar. Amma son illərin gərgin axtarışları nəticəsində tapılan arxiv sənədləri bu məlumatı təsdiqləmir. İstər 1831-ci ildə, istərsə də 1846-cı ildə (onun vəfatından sonra) tərtib edilmiş sənədlərdə, daha doğrusu, kameral siyahılarda I Ehsan xanın Qonçabəyim adlı qızı yazılmayıb. I Ehsan xanın iki qızı olub: Sonabəyim və Lalabəyim.
Atası Sonabəyimi Qarabağlı şair Məhəmməd bəy Aşiqə (Cavanşirlərdəndir) ərə vermişdi. Lalabəyim isə atası vəfat edəndə 8 yaşında idi.
Tapılan arxiv sənədlərində qeyd edilir ki, I Ehsan xanın şəriki və dostu Əlincəli Paşa bəyin iki qızı varmış. Adları da qeyd edilib. Onlardan biri Qonçabəyim Ehsan xanın oğlunun nişanlısıdır.
Sonralar nəyəsə görə Ehsan xanın oğlu II Kalbalı xan bu nikahdan imtina edir və Qonçabəyimi Cəmşid xana ərə verirlər. Tiflis arxivlərində son dəfə axtarışlar apararkən bir məhkəmə sənədinə rast gəldik. I Ehsan xanın vəfatından sonra Bibixanım adlı bir qadın onun evini və varidatını tələb edir. İsmayıl xan və qardaşı II Kalbalı xan bu məhkəmə sənədində I Ehsan xanın belə bir qadınının olmadığını israrla qeyd ediblər. Hətta sənədlər də təqdim ediblər ki, bizim atamızın qanuni belə bir qadını olmayıb, hətta müsəlman qaydası ilə də bunu təsdiqləyən sənəd yoxdur.
Bəlkə, Qonçabəyim Bibixanımın qızıdır?! Buna axtarışlar cavab verə bilər. Amma əsl həqiqət odur ki, Qonçabəyim I Ehsan xanın qızı deyil. Və Nikoloz da yazmayıb ki, o, Ehsan xanın qızıdır. Həmin vaxtlar Naxçıvanda “xan” titulu daşıyan digər xanlar da yaşayırdı. Çox zəruri olan bu açıqlamadan sonra söhbətimizə qayıdaq.
Nikolozun dostu Levan 1845-ci ilin may ayında Tiflisə qayıtdığından o da doğma şəhərinə qayıdır. Tiflisdə Levanı Telaviyə rəis təyin edirlər. O, yenə də Barataşvilini özünə köməkçi götürmək istəyir. Amma Niloloz Gəncə qəzasına rəis təyin edilən yaxın qohumu Mamuka Orbelianinin köməkçisi olur.
Gəncədə çox darıxan şair dəfələrlə istəyir ki, Tiflisə qayıtsın. Amma M.Orbeliani buna mane olur. Nikoloz 1845-ci ilin iyulundan oktyabrınadək Gəncədə yaşamalı və işləməli olur. Tiflisə vacib bir iş üçün gedən Orbelianini müvəqqəti əvəz edən Nikoloz Barataşvili dinc əhalini soyan quldurları təqib edərkən sətəlcəm olur və xəstəliyinə ciddi fikir vermədiyindən oktyabrın 9-da (köhnə stillə) vəfat edir. Doğmalarının xəbəri olmadan gənc şairi 1845-ci ilin 11 oktyabrında qaladakı kilsənin həyətində dəfn edirlər.
Aradan çox illər keçəndən sonra, 1893-cü ildə onun tabutu Tiflisə gətirilir və Didube panteonunda torpağa tapşırılır. Bu dəfndən 45 il sonra onun cəsədinin qalıqlarını Didubedən gətirib Şeyx Sənan dağının (gürcü və “Mtaçminda”) ətəyində olan Davudovski kilsəsinin həyətindəki Fəxri Xiyabanda dəfn edirlər. Şair sağlığında ölməzlik nəğmələrini ithaf etdiyi Şeyx Sənan dağının sinəsində əbədi rahatlıq tapır.
Gürcüstanın məşhur şairləri Aleksandr Çavçavadze və Nikoloz Barataşvili Naxçıvan tarixində silinməz iz qoyub getmişlər.
Bu gün Azərbaycan və onun ayrılmaz hissəsi olan Naxçıvan Gürcüstanla tarixi dostluq əlaqələrini daha dərin təməllər üzərində quraraq gələcəyə inamla addımlayır. Naxçıvanla Acarıstanın paytaxtı Batumi qardaşlaşmış şəhərlərdir. Təməli Naxçıvan xanı I Kalbalı xan və Gürcüstan çarı II İrakli tərəfindən qoyulan bu tarixi dostluq son illər yeni mərhələyə qədəm qoymuşdur. Biz tədqiqatçıların ümdə vəzifəsi isə tarixi və əbədi əlaqələrimizi yenidən dərindən hərtərəfli şəkildə araşdırmaqdır.
Musa QULİYEV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin
əməkdaşı, tarix üzrə fəlsəfə
doktoru
525-ci qəzet.-
2013.- 12 oktybar.- S.20.