Sözlər – dəvə qatarı kimi

Mətbuatda bildirildiyi kimi “Yarımçıq əlyazma” – “Sehrbazlar dərəsi” – “Unutmağa kimsə yox...” əsərlərindən ibarət məşhur trilogiyanın müəllifi yazıçı Kamal Abdullanın “Romanlar” adlı yeni kitabı bu yaxınlarda Moskvanın “Xudojestvennaya literatura” nəşriyyatında çap edilmişdir. Rus yazıçılarının Moskvada çıxan nüfuzlu “Literaturnaya qazeta” nəşrinin son sayında tanınmış ədəbiyyatşünas Anastasiya Yermakovanın həmin kitab haqqında məqalə-resenziyası dərc olunmuşdur. Məqaləni diqqətinizə çatdırırıq.

Müasir ədəbiyyatda görkəmli Azərbaycan yazıçısı Kamal Abdullanın öz məxsusi yeri vardır. Təkcə ona görə yox ki, o unikal epik pritça janrında yazır, həm də ona görə ki, onun romanlarının mifik kökləri lap dərinlərə işləyərək, təhkiyənin məna və stilistik toxumasına da nüfuz edir və ləngərli-təsirli, özlü, eyni zamanda sərbəst fərdi intonasiyanı doğurur. Uzun, ahəngdar, təmkinli cümlələrdə sıralanan sözlər sanki bir-birinin boyunu oxşayır: “Karvan ləhliyə-ləhliyə gecənin səssizliyinə batırdı. Hərdən dörd bir tərəfdə quru torpağa çöküb bir-birinə qısılmış dəvələrdən kövşəyən, atlardan kişnəyən olurdu, hardansa, bir az uzaqdan ya köpək, ya qurd səsi idi, qərib-qərib gəlib dürtürdü özünü adamın qulaqlarına. Başqa bir şey yoxuydu bu məşum sakitliyi pozaydı. Orda-burda ocaq çatmışdılar, yorğunluqdan üzülmüş gün kimi çatır-çatır yanıb közərməyində idi, dəvələr yerə çöküb, bir-birinə qısılıb üstünü mamır basmış daş kimi hərəkətsiz qalmışdı, atlar, qatırlar da ki donmuş kölgələri xatırladırdılar...” (“Sehrbazlar dərəsi”).

Kitabda iki roman: “Yarımçıq əlyazma” və “Sehrbazlar dərəsi”, eləcə də, Kamal Abdullanın yaradıcılığından bəhs edən iki yazı – Lev Anninskinin “Paralel dünyaların sayrışması” və Lüdmila Lavrovanın “Hələ ki şam yanır” adlı məqalələri yer almışdır.

“Yarımçıq əlyazma” müəllifdən təkcə güclü təxəyyül və məşhur Azərbaycan eposu “Kitabi Dədə-Qorqud”da müraciət etməyi deyil, eyni zamanda arxivdə ciddi iş aparılmasını da tələb edir ki, bu barədə əsərin ön sözündə kifayət qədər müfəssəl danışılır: “Elə bilirəm ki, “Yarımçıq əlyazma” aldadıcı yarımçıqlığına baxmayaraq Qorqudşünaslıqda bir təbəddülat yaradacaq. Bir çox qaranlıq və anlaşılmaz mətləblərin üzərinə işıq salacaq. Amma o da istisna edilmir ki, bu mətnin təqdim etdiyi reallığın özünü də şübhə altına ala bilərlər. “...” Dastan yazılışının mifopoetik qanunlarını uyğun olaraq bir növ heykəl kimi yaradılmış bir çox cansız obrazlar bu “Yarımçıq əlyazma”da birdən-birə silkələnib canlanır, yaşamağa – sevməyə, nifrət eləməyə, sədaqətli olmağa kələk gəlməyə, aldatmağa, gülməyə, ağlamağa, bir sözlə, yaşamağa başlayırlar. Sən demə, onlar hər şeydən əvvəl adi, sadə insanlardılar – bəy və bəy oğlu, xan və xanzadələr olmaqdan əvvəl nəfəs alan, yaşayan canlı insanlar. Beləcənə qədim Oğuz cəmiyyəti öz həqiqi, real mənəvi sərhədlərində görünməyə başlayır...”

Sufi müdrikliyi hopdurulmuş hər iki romanda, iştirakçı şəxslərdən tutmuş (şahlar, karvanbaşılar, cəlladlar, cəsuslar), uzun pritça havasına qədər, hər şey güclü şərq kaloriti ilə süslənmişdir: “...Bütün məhdud və nəhayətsiz olanlar bircə andan ibarətdir. Bu an həm keçmişi, həm də gələcəyi ehtiva edir”, “Ölüm yaxşı şeydir – əgər onun yaxınlaşdığını hiss etmirsənsə...”, “Ruhlarımız bizdən çox-çox uzaqdırlar. Orada, uzaqlarda onlar bizim kölgələrimizdir”, “Zülmətdən keçən yol bizi Tanrıya qovuşduran yoldur”, “Sonsuz İşıq zəifləmiş, gücdən düşmüş zülmətin arxasındadır”.

“Yarımçıq əlyazma” qismən sənədli əsər sayıla bilərsə, “Sehrbazlar dərəsi” – heyranlıqla oxunan, lirik, fəlsəfi fantaziyadır. Əsl sehrbazların (onlardan biri ölmüş insanların ruhunu çağırmağa qadirdir) məskunlaşdığı Vadi, karvanın ləng və uzun yolçuluğu, cəllad Məmmədqulunun və onun sevgilisi gözəl Pərnisənin faciəvi fiqurları, qəddar şah, kainatın müəmmalarına bələd olan sirli Ağ Dərviş, öz cəllad atasının ruhu ilə ən vacib məsələ haqqında söhbətləşən Karvanbaşı...

K. Abdulla romanının əsas toxumasını reallıqla təxəyyülün, miflə fantaziyanın gərgin hərtərəfli müşahidə ilə, eyni zamanda dolayı, mücərrəd hikmətlə çulğaşması təşkil edir. Müəllifin müraciət etdiyi ən sevimli və güclü bədii vasitələrdən biri – müqayisədir. “Pişik əski-üsküdə gizləndiyi kimi, sən də sükuta gizlənmisən”, “...Soluxmuş xatirələr köhnə xalçaların naxışlarına bənzəyir”, “...Cümlədəki sözlər eynən dəvə qatarını xatırladır”.

Sonuncu müqayisə müəllifin üslubi manerasını əks etdirən ən gözəl nümunədir – sözlər karvanda dəvələr kimidir, öz nizamlı, ağır, səbatlı yürüşləri ilə çoxqatlı, çoxmənalı bədii dünya yaradırlar.

Kamal Abdullanı modernist yazıçı adlandırırlar, bu qismən gerçəyi əks etdirir – “Yarımçıq əlyazma” romanı bunun sübutudur. Ancaq belə də demək olar: müəllif eyni zamanda həm realist, həm də mistikdir. Bu mümkündürmü? Kamal Abdullanın işlədiyi janrda tamamilə mümkündür. Təkrar edirəm, bu – epik pritça janrıdır. Müasir realiyalar çərçivəsində deyil, metafizik kateqoriyalar müstəvisində dərindən idrak edilən, real tarixlə, eyni zamanda sərbəst müəllif təxəyyülü ilə lehimlənmiş eposdur.

Kamal Abdullanın pritçaları şəksiz cazibəyə malikdir. Cərəyan edən hadisələrin qabarıq, gözlə görünən mənzərələri, sözü zövqlə yarıda saxlamaq məharəti məna genişliyi və fikrə dalmaq imkanı yaradır, oxucu uzun müddət bu həzzin sehrində qalır.

Yazıçı, filologiya doktoru və “Xudojestvennaya literatura” nəşriyyatının elmi məsləhətçisi Abuzər Bağırovun uğurlu giriş məqaləsini və Kamal Abdulla nəsrinin təkrarolunmaz kaloritini gözəl rus dilində ifadə etmiş Lüdmila Lavrovanın peşəkar tərcüməsini (“Sehrbazlar dərəsi” romanı) ayrıca qeyd etməliyik.

Anastasiya Yermakova

525-ci qəzet.- 2013.- 12 oktybar.- S.16.