İdris Abbasov: “Din təhlükə
deyil..."
...ƏKSİNƏ, DİNSİZ
VƏ YA DİNDƏN SUİ-İSTİFADƏ EDƏN
CƏMİYYƏTLƏR POTENSİAL TƏHLÜKƏ
ALTINDADIR”
Müsahibimiz
– filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent İdris
Abbasov “Ərəb dilinin funksional sintaksisi”, “Dini- elmi-əxlaqi
söhbətlər”, “Ərəb dilində sintaktik kateqoriyalar
və bəlağət”, “Din təhlükədir, yoxsa cəmiyyət
təhlükədədir?” kitablarının, “Ərəb dili
tədrisinin aktual problemləri” metodik vəsaitin, 70-dən
artıq elmi, dini-elmi və onlarla tərcümə əsərinin
müəllifidir. İ. Abbasov müxtəlif illərdə tərcüməçi-redaktor,
Səudiyyə Ərəbistanı Krallığının
Bakıdakı səfirliyində tərcüməçi-katib,
Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin
Naxçıvan Nümayəndəliyində əvvəlcə
şöbə müdiri, sonra İdarənin rəisi və
başqa vəzifələrdə çalışıb,
pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub. Alimlə
söhbətimizin mövzusunu dinlərin təsnifatı, qədim,
milli və səmavi dinlər barəsində mülahizələr,
din və vicdan azadlığı məsələləri, din
və dövlət münasibətlərinin təhlili təşkil
edir.
– Din
mövzusunu dərindən təhlil edən alim kimi
araşdırmalarınıza əsaslanaraq oxucularımıza
bütövlükdə dinin mahiyyət etibarilə
özündə nəyi ehtiva etdiyini söyləməyinizi
istərdik.
– “Din” sözünün etimologiyası haqqında
müxtəlif fikirlər mövcuddur. Dilçi alimlər onun ərəb
dilindəki “deyn” kökündən törədiyini və “adət”,
“mükafat”, yaxud “itaət” anlamına gəldiyini söyləyirlər.
Qurani-Kərimdə “din” kəlməsi doxsan iki
yerdə zikr olunub. Ayrıca üç ayədə dinin
kəsb etdiyi başlıca mənalar öz əksini
tapmışdır: idarəetmə, idarəolunma, itaət,
hökm, tapınma, tövhid, islam, şəriət,
hüdud, cəza, adət, hesab, millət. Qurandakı
“din” kəlməsi ilə bağlı ayələrin
yarısı Məkkə, yarısı isə Mədinə ayələridir.
Məkkə dönəminin ilk zamanlarında nazil olan ayələrdə
“din” termini “yaum” sözü ilə birlikdə “yaumu-d-din” şəklində
işlənib. (din günü, hesab, cəza
– mükafat günü). Bu təbir insanın
iman və əməlinə görə hesaba çəkiləcəyi
axirət gününü ifadə edir. Müasir müsəlman
alimləri arasında dini klassik təriflərdən bir az fərqli və daha əhatəli şəkildə
tərif edənlər vardır. Məhəmməd
Abduha görə, din, insanın kainatdakı varlıqları
müşahidə edərək duyğularüstü ilahi
gerçəklikləri qavramasından ibarətdir. Bu ilahi gerçəkliklərdən biri də
peyğəmbərlik qurumudur. İnsan
yalnız peyğəmbərlərin gətirdiyi mesaj vasitəsilə
ilahi həqiqətin mahiyyətini anlayır və hər
cür əməlinin qarşılığını
başqa bir aləmdə görəcəyini yəqin edir.
Müasir müsəlman mütəfəkkirlərindən
Seyyid Hüseyn Nəsrə görə din insanı
reallığa bağlayan şeydir. Hər
bir din nəticə etibarilə, biri doktrina, digəri metod
olmaqla özündə iki ünsürü ehtiva edir.
Din, birincisi, mütləq həqiqəti nisbi olandan ayıran
bir doktrina, ikincisi isə həqiqət üzərində
düşünməyə, mütləq olana
bağlanmağa, insan varlığının qayə və
anlamına uyğun biçimdə Allahın iradəsinə
görə yaşamaq üçün əlverişli bir
metoddur.
Dini şüurun təhlilindən əldə edilən təməl
dini yaşantı insanın bir tərəfdən qorxu, digər
tərəfdən sevgi və inamla təbiətüstü və
qüdrət sahibi olan varlığa, yəni Uca Allaha
bağlanmasıdır. Bu bağlılıq insanın ruhən
yaradanına yönəlməsi, dərin bir səmimiyyətlə
Ona itaət etməsidir.
– Bəs Qərbin dinə yanaşması necədir?
–
Müasir Qərb tədqiqatçıları tərəfindən
verilən din təriflərinin böyük ölçüdə
fərdi təcrübə ilə zehni, hissi, təəbbudi və
ictimai elementlərdən ibarət beş
ünsürdən birinin, yaxud bir neçəsinin önə
çəkildiyi aydın görünür. Fərdi təcrübə
ən açıq ifadəsini Rudolf Ottonun bu cümləsində
biruzə verir: “Din müqəddəsin təcrübəsidir”.
Bu qısa tərifi bütün dinlərə
şamil etmək mümkündür. Bu
xüsus dinin fərdlərə məxsus bir təcrübəyə
söykəndiyini təsdiq edir. R. Otto bu təcrübəni
“qorxuducu və heyranedici sirr” deyə xarakterizə edir. Təriflərində
əqli elementi önə çəkənlərdən Ceyms
Martino dini “daim yaşayan bir Tanrıya, bir ilahi şüur və
iradənin kainatı idarə etdiyinə və insanlıqla mənəvi
rabitələri əlində tutmasına inanış”; Herbert
Spenser “hər şeyin bizim biliyimizin fövqündə olan bir
qüdrətin təzahürü olduğunu qəbul etmə”;
Maks Miller isə “insanın müxtəlif adlar altında
sonsuzluğu qavramasını təmin edən əqli bir
qabiliyyəti” şəklində tərif edib. Bu
təriflərdə diqqəti cəlb edən cəhət
insanın ehtiyac duyduğu mənəvi və maddi dəyərləri
əlində cəmləşdirən qüdrətə
(Tanrı) inancdır. Bəzi təriflərdə
dindarın hissi durumu ön plana çəkilib. J. M.
Taqqarta görə “din... çox ehtimal ki, özümüzlə
kainat arasında bir harmoniya qənaəti çərçivəsində
dərin bir duyğudur...”. Təriflərində
davranış elementlərini önə çəkənlərdən
Matyu Arnolda görə “Din duyğu ilə yüksəlmiş,
alovlanmış, yanmış bir əxlaq elmidir”. Maykl Mayerə görə “Din Allaha, insanlara və
özümüzə qarşı etməli olduğumuza dair
öyüdlərlə inancların tamamıdır”. Bu kimi təriflərdə diqqət yönəldilən
əməllər dua, qurban, ayin, mərasim, əxlaqi əmrlər,
inanc əsasları kimi insanların həyatındakı
standart dini davranışlardır. Sosial ünsür dinlərin
bir topluma istinad etməsini və dinin verdiyi dəyərləri
əldə etmək üçün insanların iş birliyi
qurduqları qurumların varlığını ifadə edir. Çünki dinlər bu dinləri qəbul edən
insan cəmiyyətinin ictimai həyatına dərindən
nüfuz etmişdir. Dinlərin inanclar, əməl
və əxlaq sistemləri ilə yanaşı həm də təşkilatları,
camaatları və ictimai əhəmiyyətləri vardır.
E.S. Amesin “Din ən yüksək sosial dəyərlərin
şüurudur”; J.P.Prattın “Din fərd və ya qruplarda
onların mənfəət və qədərlərinin son nəzarətini
əlində saxlayan qüdrət, yaxud qüdrətlərə
qarşı ciddi bir ictimai davranışdır”; E.Dürkeimin
“Din dini bir camaatın meydana gəlməsini təmin edən
ayin və inanclar sistemidir” şəklindəki təriflərində
ictimai ünsür önə çəkilib.
– Dini
meydana gətirən amillər, sizcə, hansılardır?
– Din elmləri
nöqteyi-nəzərindən dini meydana gətirən amillər
aşağıdakı kimi səciyyələndirilir: Fövqəltəbii
və fövqəlbəşər varlıqlara inanc (Tanrı,
mələklər, cinlər, ruhani varlıqlar kimi); müqəddəs
olanla müqəddəs olmayanı ayırma, ibadət, ayin və
mərasimlər; yazılı və ya şifahi ənənə
(müqəddəs kitab, əxlaqi qanunnamə); təbiətüstü
varlıq, yaxud müqəddəs olanla bağlı duyğular
(qorxu, etibar, günahkarlıq, tapınma, bağlılıq
duyğuları və s.); fövqəlbəşərlə əlaqə
(vəhy, peyğəmbər, dua, dilək, ilham kimi vasitə və
yollarla); həyat və ölümdən sonrakı həyat;
ictimai qrup (camaat) və bu qrupa mənsubiyyət. Bəzi dinlərdə bunların hamısı, bəzilərində
isə bir qismi mövcuddur. İslam
inancına görə dinin qurucusu Allahdır. Bütün səhih dinlər Allahdan gəlmişdir.
İlk bəşər eyni zamanda ilk peyğəmbərdir,
ona bildirilən din isə tövhid dinidir. Allahın
varlığı, birliyi, zat və sifətləri
baxımından Onun kamilliyi ilə nübüvvət və
axirət inancı kimi təməl etiqadi prinsiplər (zərurəti-diniyyə)
bütün ilahi dinlərdə sabit prinsiplər kimi dəyərləndirilib.İslami
inanca görə Həzrəti Adəmdən Həzrəti Muhəmmədə
qədər bütün peyğəmbərlərin gətirdiyi
haqq dinlərin ortaq adı İslamdır. Lakin
zaman-zaman insanlar haqq dindən uzaqlaşıblar. Buna görə də Allah-Təala peyğəmbərlər
göndərərək insanları əvvəllər onlara
göndərilmiş gerçək dini öyrənib tətbiq
etməyə çağırıb, yaxud yeni bir din və
şəriət göndərib. Allahın insanlara
bildirdiyi dinin tövhid dini (hənif) olduğu və onların
bu dini qəbul etməyə meylli bir fitrətdə
yaradıldığı bildirilib. Yuxarıdakı
ayədə “fitratullah” təbiri, əksər müsəlman
alimlərinin fikrinə görə “Allahın dini” deməkdir
ki, bu da İslam və tövhiddir. İstər bu ayədə,
istərsə də digər ayə və hədislərdə
haqq dinlərin ilahi qaynaqlı olduğu təkidlə
vurğulandığından islam alimlərinin
dinə verdikləri təriflərin hamısında “vad’un iləhiyyun”
(Allah tərəfindən qoyulmuş, ilahi qurum) məfhumu səylə
qorunub saxlanıb. Buna görə də hər
hansı bir haqq dinin peyğəmbərinə, yaxud qövmə
nisbət edilərək adlandırılması islami
qavrayışa sığmaz.
Spenser təkamüldə ilk mərhələnin atalara
tapınma olduğunu düşünürdü. Freyzer isə
ilk təzahürün cadu olduğunu irəli
sürürdü. Freyzerə görə
insan cadu vasitəsilə digər varlıqları nəzarət
altına almağa çalışıb, cadu təsirsiz
qaldıqda isə dinə çevrilib. Totemçi
nəzəriyyənin ən hərarətli tərəfdarı
R. Smitdir. Bu nəzəriyyəyə
görə başlanğıcda müxtəlif qəbilələr
özlərini müəyyən bir heyvan və bitki ilə
(totem) qan qohumu olduğunu iddia edir və totemə
ehtiramlarını tapınma ilə göstərirdilər.
İlahi varlıqlara tapınma və qurban kəsmə
şəklindəki ayinlər zaman keçdikcə bu
anlayışdan doğub. Dinin
qaynağının totemçiliklə əlaqələndirilməsinin
ən bariz nümunəsini Freydin “Totem və Tabu” kitabında
görə bilərik. O, dinə totemçilik
baxımından psixoanalitik bir yanaşma ilə yanaşıb.
Ancaq Freydin nəzəriyyəsi də dəlillərə
söykənməyən, spekulyativ bir şərh kimi dəyərləndirilib.
E. Dürkeimin “Dini həyatın elementar formaları” adlı
kitabında dinin qaynağı mövzusunda irəli
sürülən sosioloji nəzəriyyəyə görə
dinin təməl fikri müqəddəslikdir. Müqəddəs-
cəmiyyətin müqəddəs qəbul etdiyi şeydir.
Beləliklə, Dürkeim toplumun
özünün qoyduğu dəyərləri müqəddəs
qəbul edərək əslində yenə özünə
tapındığını qeyd edir. Bu nəzəriyyə
qəbul edilməsə də, dini həyatda toplumun rolu
mövzusunda bu nəzəriyyənin din sosiologiyası
baxımından əhəmiyyəti vardır. İbtidai monoteizm nəzəriyyəsinə görə,
insan oğlunun ən qədim inancı vahid Tanrı
etiqadıdır.
– Qədim
dinlər barəsində də fikirlərinizi eşitmək
maraqlı olardı...
– Qədim
milli dinlər mənsub olduqları qövmlərin adı ilə
adlandırılıb. Əski Yunan, Roma, Misir, Xittit və s.
kimi dinlər buna misal olaraq göstərilə bilər. Bu gün ibtidai qəbilə dinləri ilə
yanaşı milli dinlərin adlandırılmasında da eyni
metod tətbiq olunur. İbtidai dinlər Qa,
Nuer, Ainu kimi qəbilələrə görə, milli dinlər
Hinduizm, Yəhudilik kimi qövmə nisbət edilərək
adlandırılıb.Ancaq bu cəhət günümüzdəki
bütün milli dinlər üçün qəbul edilmiş
qayda deyildir. Buna Şintoizm, Caynizm, Taoizmi
nümunə göstərmək olar. Yaponların milli
dini olan Şintoizm çin dilində yaxşı
varlıqları ifadə edən “şen” və “tao” sözlərinin
birləşməsindən əmələ gəlib. (şinto: tanrıların yolu). Yaponlar
öz dinləri üçün “kami no-miçi”
(tanrıların yolu) təbirini işlədirlər. Yapon dini politeist bir dindir. Çində
Konfüçyüsçülük Kung fu-tzunun adı ilə
əlaqədar bir dövlət ayini və əxlaq dinidir.
Çinlilər Konfutsidən sonra ona
bağlı olanları “ju-çiva” (ədiblər) şəklində
səciyyələndiriblər. Başqa bir milli Çin
dini olan Taoizm əvvəlcə “tao-çiya” (m.ö. IV-III əsr
taoist mütəfəkkirlərinin məktəbi),
sonra isə “tao-ciav” (tao-chiao- tao dini) adlandırılıb.
Hinduizm “hind çayı ətrafında yaşayanlar”
anlamında Sind-hu kəlməsinin fars dili
vasitəsilə Qərbə keçən və hindlilərin
dinini ifadə etmək üçün işlədilən bir
sözdür. Hindlilər öz dinlərinə
“sanatana dharma” (əzəli əbədi din) adını
vermişdilər. Buddist Asiya ölkələrində
“Budda sasana” (Budda şagirdliyi) adlanır. Caynizm
dinin reformisti Vardhamananın Mahavira (böyük qəhrəman)
və Cena (müzəffər) şəklində olan ləqəblərindən
ikincisinə dayanır. Sihizm qərblilərin sanskrit dilindəki “sih” (şagird) kəlməsi
vasitəsilə əmələ gətirdikləri bir
sözdür. Sihlər isə öz dinlərini
qurmat adlandırırlar. Ahura Mazdanı tək
uca tanrı qəbul etdikləri üçün Zərdüştün
dininə mazdeizm deyilir. İranda sasanilərin
rəsmi dini zərdüştiliklə zərvanizmin birləşməsindən
əmələ gələn məcusilikdir.
(Ardı
var)
S.MÜRVƏTQIZI
525.- ci qəzet.-
2013.- 12 oktyabr.- S.30.