İdris Abbasov: “Din təhlükə
deyil...
...ƏKSİNƏ, DİNSİZ
VƏ YA DİNDƏN SUİ-İSTİFADƏ EDƏN
CƏMİYYƏTLƏR POTENSİAL TƏHLÜKƏ
ALTINDADIR”
Müsahibimiz
– filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent İdris
Abbasov “Ərəb dilinin funksional sintaksisi”, “Dini- elmi-əxlaqi
söhbətlər”, “Ərəb dilində sintaktik kateqoriyalar
və bəlağət”, “Din təhlükədir, yoxsa cəmiyyət
təhlükədədir?” kitablarının, “Ərəb dili
tədrisinin aktual problemləri” metodik vəsaitin, 70-dən
artıq elmi, dini-elmi və onlarla tərcümə əsərinin
müəllifidir. İ. Abbasov müxtəlif illərdə tərcüməçi-redaktor,
Səudiyyə Ərəbistanı Krallığının
Bakıdakı səfirliyində tərcüməçi-katib,
Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin
Naxçıvan Nümayəndəliyində əvvəlcə
şöbə müdiri, sonra İdarənin rəisi və
başqa vəzifələrdə çalışıb,
pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub. Alimlə
söhbətimizin mövzusunu dinlərin təsnifatı, qədim,
milli və səmavi dinlər barəsində mülahizələr,
din və vicdan azadlığı məsələləri, din
və dövlət münasibətlərinin təhlili təşkil
edir.
– Müxtəlif
inanc sistemlərinə əsaslanaraq dinləri necə təsnifləndirirlər?
– İslamda dinlərin təsnifi Qurana söykənir. Qurani-Kərimin bəzi ayələrində
İslama “Allah yanındakı din”, “dosdoğru din”, “haqq din”
deyildiyinin şahidi oluruq. Ali-İmran surəsinin
85-ci ayəsində İslamın xaricindəki inanc sistemlərinə
də din deyilir. İlahi qaynaqlı olduğuna və
orijinallığını qoruyub saxladığına görə
islam haqq dinidir. Vəhyə dayanan dinlərə
“ilahi, yaxud səmavi dinlər” deyilir. İslam
alimlərindən İbn Hazim dinlər və firqələri
islami və qeyri-islami olmaqla ikiyə ayırıb. Qeyri-islami olanların bir qismi gerçəkləri qəbul
edib, bir qismi isə rədd edib. İbn Hazim gerçəkləri
qəbul edənləri də ikiyə ayırıb: 1. Aləmin
əzəli olduğunu müdafiə edənlər. Vahid bir yaradıcının və
nizamlayıcının mövcudluğunu qəbul etməyən
materialistlərlə əzəli bir nizamlayıcının
olduğuna inanan filosoflar bu zümrədəndir. 2. Aləmin
yaradıldığını qəbul edənlər. Bunlardan bəzisi birdən çox əzəli
nizamlayıcı olduğunu söyləyir (məcusilər,
sabiilər, maniheistlər, xristianlar); bəziləri isə tək
bir yaradıcının olduğuna inanırlar. Nəhayət
bu son zümrə də ikiyə ayrılır: Bütün
peyğəmbərləri inkar edən brahmanlar, bəzi
peyğəmbərləri qəbul edən yəhudilər. Yaxın zamanlara qədər dinlər təktanrılı,
çoxtanrılı inanclara görə təsnif edildiyi halda
günümüzdə bu növ təsnifi uyğun görməyənlər
də vardır. Çünki bu növ təsniflər
bütün dinləri əhatə etmir.
Tanınmış din sosioloqu Voç dinləri qurucusu olan və
ənənəvi dinlər şəklində iki yerə
bölür. Şimmelin təsnifi isə belədir: ibtidai dinlər,
milli dinlər, dünya dinləri. Buradakı ibtidai dinlər,
bəzilərinin dini inkişaf prosesinin ilk pilləsi kimi
düşündüyü animizm, totemizm, naturizm, fetişizm
kimi nəzəriyyələr deyil, ibtidai qəbilə dinləridir
(məsələn, nuer dini, qa dini, dinka dini, ainu
dini və s.). Milli dinlər sadəcə olaraq
bir millətə məxsus olan ənənəvi
quruluşdakı dinlərdir (əski Yunan, Misir, Roma dinləri
kimi). Bəzən milli dindən bir
dünya dini yarana bilər. Məsələn,
yalnız yəhudilərə məxsus bir dindən
xristianlıq, Hindistanın milli dini strukturundan Asiyanın
böyük bir qisminə yayılan buddizm doğub. İslam isə ümumbəşəri bir dindir.
Qustav Menşinq də dinləri üç qismə
ayırır: təbiət dinləri, xalq dinləri, dünya
dinləri. Menşinq təbiət dinləri
dedikdə təbiətdən təsirlənən insanların
çoxtanrılı dinlərini nəzərdə tutur.
Xalq dinləri mədəni millətlərin dinləri
hesab olunur. Qədim Yunan, Roma, Babil, Misir, Hind, Çin,
German xalqlarının dinləri bu kateqoriyaya daxildir. Dünya dinləri müəyyən cəmiyyətin
tarixi və mədəni sərhədlərini aşaraq xalq
dinlərindən fərqlənən dinlərdir. Digər bir təsnifata görə dinlər
sakramental (dini ayin və mərasimə söykənən),
profetik (peyğəmbərə istinad edən) və mistik (təsəvvüfi)
olaraq üçə ayrılır. Sakramental din müqəddəs
şeylərə, dini ayin və mərasimlərə; profetik
din doktrina, inanc və əxlaqa; mistik din isə vasitəsiz təcrübə
və duyğuya önəm verir. Beləliklə,
buddizm və hinduizm mistik, Yəhudilik, İslam və
Konfusiçilik profetik, bütün çoxtanrılı və
ibtidai qəbilələrə aid dinlərlə yanaşı
bir xalq dini olan hinduizm geniş ölçüdə sakramental
dinlərdir. Xristianlığın
protestanlıq qolu profetik hesab olunmağa daha münasibdir.
Katolik xristianlıq daha çox
sakramentallığa, ortodoksluq isə mistikliyə uyğundur.
Dinlərin təsnifində coğrafi vəziyyəti ön
plana çəkərək böyük dinlər
üçün üç bölgə təsbit edənlər
də vardır: a) Orta Şərq və ya sami
qrupu: Yəhudilik, Xristianlıq və İslam. b) Hind qrupu:
Hinduizm, Buddizm, Caynizm. c) Çin-yapon qrupu: Konfusiçilik,
Taoizm və Şintoizm. Bu dinlərdən birinin
başqa bir bölgəyə yayılması, yaxud bəzi
siyasi təsirlər nəticəsində sinkretist dini-siyasi hərəkatların
meydana gəlməsi mümkündür. Məsələn,
Hindistanda İslamla Hinduizmin birləşməsindən Sihizm,
Çində Taoizm, Konfusiçilik və Buddizmin sintezindən
Şan buddizm doğmuşdur. Bəhai hərəkatı
və yapon buddizmi də sinkretist dinlərdəndir. Dinlər tipoloji, morfoloji, fenomenoloji xüsusiyyətlər
nəzərə alınaraq da təsnif edilir. Digər tərəfdən
xalq dinləri – dünya dinləri, vəhyə dayanan dinlər
– təbii dinlər, ibtidai dinlər – inkişaf etmiş dinlər,
qurucusu olan dinlər – qurucusu olmayan dinlər, müqəddəs
kitabı mövcud olan dinlər – müqəddəs kitabı
mövcud olmayan dinlər, missionerliyə yer verən dinlər
– buna lüzum görməyən
dinlər (ihtida qəbul edən dinlər – ihtida qəbul etməyən
dinlər), keçmişin dinləri – müasir dinlər, bir
bölgə, yaxud qitə ilə məhdudlaşan dinlər –
başqa bölgə, yaxud qitəyə sıçrayan dinlər,
axirət qavramına yer verən dinlər – axirət
qavramına yer verməyən dinlər və s. şəkildə
daha dar təsnifatlar da mövcuddur. Tanrı
qavramına görə təktanrılı dinlər
(üç ilahi din), çoxtanrılı dinlər (əski
Yunan və Roma dinləri kimi), Tanrını müəyyən
bir şəxsiyyət kimi göstərməyən dinlər
(Hind-Uzaq Şərq dinləri kimi), dualist dinlər (Zərdüştilik,
Hinduizm kimi) şəklində də bölgü mövcuddur.
Bütün bu məlumatları nəzərə
alaraq dinləri ibtidai qəbilə dinləri, milli dinlər və
ümumbəşəri dinlər şəklində
başlıca üç qismə ayırmaq qənaətbəxş
hesab olunur.
– Səmavi
dinlərin adının yaranması ilə bağlı
hansı mülahizələriniz var?
– Yəhudi dininin (Judaism) adı I əsrdə
yunan dilində danışan yəhudilər arasında ortaya
çıxıb. İbrani dilində “yahadut” şəklindədir.
Bu söz ara-sıra ortaçağ ədəbiyyatında,
daha tez-tez müasir dövrlərdə nəzərə
çarpır. Doktrina və təlqin anlamlarını da
ehtiva edən “tora” (tövrat) kəlməsi klassik qaynaqlarda yəhudi
təlqini üçün işlədilib. Lakin bu gün tora,
vəhyi və dəyişməyən ənənəni ifadə
etdiyindən bu işlədilmə tərk edilib. Əslində
din termini yəhudi ədəbiyyatında olduqca
qarışıq bir inkişaf yolu keçib. Bu üzdən də
yəhudi dininin adı, qaynağı, din termini kimi
formalaşması kimi mövzular böyük mübahisələrə
yol açıb. Xristian adının kökü yunan dilinda “christos”
(yağlanmış) sözündən olub kral Davidin (Hz.
Davud) yağlanaraq taxta çıxarılması ilə əlaqədardır. Bu ada
İncillərdə rast gəlinmir. Amma
Əhdi-Cədiddə “Rəsulların işləri”
bölümündə həvarilərlə bağlı ilk dəfə
Antakyadakı xristianların xalq tərəfindən belə
adlandırıldığı məlum olur. Araşdırmalar göstərir ki, bu ad o zamankı
xristianlar tərəfindən deyil, daha çox bütpərəstlər
tərəfindən işlədilib. Qaynaqların
bildirdiyinə görə xristian adı ilk dəfə İqnatius zamanında
kilsə tərəfindən Həzrəti İsanın məsihiliyinə
istinad edən bir təbir olaraq qəbul edilib. Bu gün
mövcud olan dinlərin adları müqəddəs kitablarda
yer alan, yaxud qurucularına verilən adlar
olmayıb, sonradan düşünülüb qoyulub. Adı qurucusu (Allah) tərəfindən təsbit
edilib müqəddəs kitabında zikr edilən yeganə din
İslamdır. Bu ad Qurani-Kərimdə bir
çox ayədə zikr edilib. Eyni zamanda
Qurani-Kərimdə analoji kökdən törəmiş 150-yə
yaxın ayə mövcuddur. İslam “təslim
olmaq, bağlanmaq” kimi mənalara gəlir və sadəcə
olaraq son dini ifadə etməklə yanaşı, ümumiyyətlə,
bütün peyğəmbərlərin yolu olan tövhid
dinini, xüsusilə, Həzrəti İbrahimin hənif ənənəsini
də ehtiva edir. Müqəddəs
kitabı ilahi təminat altına alınmış və uca
Allahın rizasına yetişmiş İslam son din olaraq ən
mükəmməl din qurumudur. Qərbdə
bir müddət bu dini “Muhammədanism” adlandırsalar da,
günümüzdə bu isabətsiz adlandırmadan vaz
keçilib. İslam bir nizamın və sistemin adı
olması və bu dinin təməl prinsipləri olan Allaha və
Onun buyurduqlarına təslim olma, boyun əymə, beləliklə
də qurtuluşa yetişmə və sosial barışı
gerçəkləşdirmə anlamlarını
vurğulaması baxımından vazkeçilməz bir
addır. Bu ad Quran və Həzrəti Peyğəmbər
qədər ilahi vəhylə əlaqədardır.
(Ardı var)
S.MÜRVƏTQIZI
525-ci qəzet.-
2013.- 15 oktyabr.- S.6.