Təbir caizsə

(esselər silsiləsi)

“Kağız hər şeyə dözür”

“Kağız hər şeyə dözür” – Mark Tulliy Siseron bu fikri hələ bizim eradan əvvəl deyirdi. Axmaq bir adamın iki kəlmə sözünə dözüb baş girələnmək olmur, ancaq əsrlərdir kağız hər cür axmaq fikrə dözür. İnsaf səfində dayanıb baxmaq bəs edir ki, ölkədə nə qədər lazımsız və mənasız kitabların çap olunduğunu görəsən. “İnsan neylədiyini bilmir”: ağacları qırıb kitab hazırlayırlar. Bu mənada yaxşı əsər yazmamaqla yazıçı həm ədəbiyyata, həm də təbiətə ziyan vurmuş olur. Yadıma İsi Məlikzadənin “Dədə palıd” povestində bütün əsərlərini palıd ağacı haqqında yazan, palıd kəsilən gün bütün əlyazmalarını yandıran şair Nurcabbar obrazı düşür. Amma qəribədir ki, indi ədəbiyyatda elə sözbatmaz, “gülləişləməz” yazarlar peyda olub ki, onların palıdını kəssən, bu dəfə də bir ömür həmin palıdın kəsilməsindən, palıdı kəsənlərdən yazacaqlar. Ona görə də hələlik bizdə yazmaqdan usanan, meydandan çəkilən yazıçı yoxdur...

Don Kixotun dünyaları

Nazim Hikmət “Don Kixot haqqında” adlı essesində yazırdı: “Kitabın içindəki (kitabı oxuyarkən – F.Hüseyn) Don Kixot, əlbəttə ki, normal adam deyildi. Fəqət kitabın xaricindəki (yəni kitabı oxuyub bitirəndən sonra – F.H) Don Kixot son dərəcədə normal adamdır. Məncə, bu mətn analizi Don Kixota verilmiş ən dəqiq qiymətlərdəndir. Bu analizi kitabın içini – DÜNYA, kitanın xaricini, kitabı oxuyub bitirəndən sonrakı düşüncə məkanını – AXİRƏT adlandırsaq, belə çıxar ki, Don Kixot öz əbədiyyətinə qovuşub. Olsun ki, F.M.Dostoyev ki fəhmi ilə həmin axirəti duyduğuna görə məhz bu əsər haqqında deyirdi: “Qiyamət günü Allahın insanı bağışlaması üçün təkcə elə Servantesin “Don Kixot”unu ona göstərmək kifayətdir”.

Çexov nəyi bilirdi?

A.Çexov A.S.Suvorinə yazdığı məktubda bir nüansa görə onunla mübahisə edirdi: “Sənətkardan işə şüurlu yanaşmağı tələb etməkdə haqlısınız, ancaq siz iki anlayışı qarışdırırsınız: sualın həlli və sualın düzgün qoyuluşu. Yalnız ikinci sənətkar üçün mütləqdi. “Anna Karenina”da və “Yevgeni Onegin”də heç bir sual həll olunmayıb, ancaq əsərlər sizi təmin edir, yalnız ona görə ki, bütün suallar düzgün qoyulub. Sulları qoymaq məhkəmənin borcudu, ancaq onları qoy iclasçılar həll eləsin”.

Klassik nəsrin bu cür gözəl, prozanı proza edən “kvadrat qanun”ları bu gün yoxdur. Ona görə də bir sıra əsərlərdə yazıçı hakim, hadisələr “cinayət işi”, oxucular “iclas iştirakçıları” deyil. Yazıçı hakim, hadisələr tale, ictimai rəy iclas iştirakçısı olmadığı dövrdə postmodernizm azadlığını hər cür vəchlə öz-özündən ilhamlanaraq izhar etmədədir. Klassik ədəbiyyatın bəyan elədiyi “Çexov planı” ilə müqayisədə belə demək olar ki, bugünkü postmodernist mənzərə belədir: Aralıdan məhkəmə kimi görünən “ədəbiyyat zalı”nda sual verən, iclas iştirakçıları, hakim və ən əsası sual yoxdur, amma məhkəmə gedir.

Bugün nə Gertsen “Kimdir müqəssir” soruşur, nə Hamlet “Olum, yoxsa ölüm” dilemması üzərində baş sındırır, nə də Parisdə Rodin muzeyinin qarşısındakı HEYKƏL düşünür.

Dostoyevski bizi qatilə çevirir

Dostoyevskinin “Cinayət və Cəza” romanındakı cinayət hadisəsi bizi həyəcanlandırır, qorxudur. Cinayətin necə və kim tərəfindən törədildiyi Raskolnikov qarını öldürən kimi bizə – oxuculara gün kimi aydın olur. Bəs hadisələrin necə cərəyan etdiyini bilir və qatili tanıyırıqsa niyə həyəcanlanırıq?

Mənə elə gəlir ki, Dostoyevski oxucusunu öz usta üslubu və təhkiyəsi ilə cinayət törədilən andan “qatilə çevirir”. Ən azı oxucu bu cinayətə “şahidlik” etmiş olur. Biz “qatil”ə və “şahid”ə çevriləndən sonra, təhtəlşüurumuzda, qeyri-ixtiyari, istər-istəməz həmin cinayəti gizlətməyə çalışırıq. Ona görə də hər dəfə cinayətin üstünün açılma, etiraf məqamı gəldikdə biz “törətdiyimiz cinayət”imizin faş olacağından təlaşlanırıq. Bax, bu təlaş, bizi həyəcanda saxlayır və qorxudur.

Personajların tədqiqi

Bəzən olur, tale elə gətirir ki, Mirzə Cəlilin və Mirzə Ələkbər Sabirin personajları, obrazları onlar haqqında yazır və danışırlar. İşin əmma tərəfi nədir?

Məsələnin əmma tərəfi odur ki, Cəlilin və Sabirin obrazları bu dəfə təkcə məişət müstəvisində yox, imkanlı zümrə kimi bizimlə sinə-döş olurlar.

Məsələnin yaxşı tərəfisə odur ki, Mirzə Cəlilin, Sabirin personajları əgər bir əsr əvvəl onun başına pul qoyub öldürmək istəyirdilərsə, bu gün başqa şəkildə pul qoyub onu yaşatmaq istəyirlər.

Bir də var Qızıl Orta. O qızıl orta isə Allahla bağlı məqamdır. Yəni, kimin neyləyəcəyindən asılı olmayaraq Mirzə Cəlil elə Mirzə Cəlil olaraq qalır, eləcə də Sabir. Lap ingilislər demiş: “Döyüşün nəticəsindən asılı olmayaraq qızıl qızıldır, odur ki, döyüşmək lazımdır”.

“Cavab”

Bir dəfə yaşlı bir yazıçıyla söhbət edirəm, sual elədim ki, “indi danışdıqlarınızı öz dövründə niyə yazmadınız?”. Dedi ki: “Fərid, mən sualına cavab verə bilmərəm, o vaxt sənin soruşduqlarını yaza bilməzdim, yazsaydım da çap eləməzdilər, ona görə gördüyüm reallıqları ölkəmiz müstəqil olandan sonra yazdım”. İndi sual edirəm, əgər yaşı əcələ dirənmiş bu adam mənə cavab verə bilmirsə, bəs nəhəng SABAHA necə cavab verəcək?! Yaxud indi kimə lazımdır, onun yazdığı həmin “həqiqətlər”, müdam o həqiqətlərlə kim yaxalaşır, haqq-hesab çürüdür, heç kim, hə vallah, heç kim. Bəs indinin reallıqlarını kim yazacaq, yazıçıların bir dövrü ötürüb, o biri dövrdə yazması, nə çox bənzəyir məclisi tərk etmiş adamın arxasınca danışan qiybətbazların söhbətlərinə. Niyə bizlər zəmanəmizi gizləməklə məşğuluq. Yenə də Vaqif Bayatlı Odərin şeirini xatırlayıram:

İndi ağlayanlar güləcək gorda

Gorda ağlayanlar güləcək harda?

Yaxşı, deyək ki, Sovet dövrünün reallıqlarını zamanında yazmayan yazıçı, o dövrü müstəqillik vaxtı yazdı, bəs müstəqillik dövrünü harada və nə zaman yazacaq?! Qiyamət günündəmi? Heç qiyamət gününü düşünən belə edərmi?!

Kamyuya görə mazoxizm

Alber Kamyu müharibə əleyhinə roman (“Taun”) yazandan sonra öz gündəliyində qeyd edirdi ki: “Bəşər əhli gizli sadistdir, əzaba (əslində, ölümə) heyranlığımız bizi həyata bağlanmağa qoymur”.

Fikir verirsinizsə, ölərək qəhrəman olanlar daha urvatlı olur, çünki hər bir kəs digərinin ölümünə qorxu və ehtiyat gücü ilə də olsa “pusquda dayanıb”. Biri ölərkən, digərinin ondan gözlədiyi məsələlərin hamısı “həll olur”. İnsan şüuraltı olaraq dərk edir ki, insanın canından özgə bir varidatı yoxdur, ölüm bu dünya ilə bağlı bütün yarımçıq və bütöv məsələləri “çözür”. Ona görə də təhtəlşüurumuzda bütün yaşamlıların süqutunu, ölümünü “gözləyirik”.

Biz asılan, güllələnən, həbs olunan insanları daha çox sevirik, ona görə ki, başqasının ölümü və əzabı bizə maraqlı gəlir (= acıdır). İnsan yaşadıqca “ikrah doğurur”, gücləndikcə süqut edəcəyi müddəti uzadır və bu gizli şəkildə ətrafdakıları “əsəbiləşdirir”. Biz tez ölərək insanların qəlbini yumşaldırıq. Olsun ki, qədim insanların 20-21 il yaşaması həmin dövrün kəslərin daha ürəyiyumşaq edirdi. İnsanın ömürü artdıqca “şüurlu müharibələr”i kəşf edildi.

A.Kamyunun “Bəşər əhli “gizli sadist”dir” deyimi müsəlman mədəniyyətində həm də bir ayrı cür təzahür etmədədir. Belə ki, Avropada insanı soyundurmaqla, lüt şəklini çəkməklə kimsə bir başqasını tənqid və təhqir etmiş sayılmır. Amma bizim müsəlmanlarda “çılpaq fotoları yayıldı” məsələsi ağır mövzudur. Ona görə yox ki, biz daha erotikik və istəklərimiz bu cür məsələlərə yönəlib, bu ona görə belədir ki, biz başqasını lüt görəndə onun alçaldığını, təhqir edildiyini düşünürük və bu səbəbdən də həmin adama marağımız artır, bu həm də gizli heyranlıqdır. Biz soyunanın bədən ölçülərindən, görünüşündən zövq almırıq, onun necə soyundurulduğu, atasının-qardaşının bu lütlükdən utanıb-utanmadığını, soyunanın ailəli olub-olmadığını düşünürük – daha çox sayda təhqir olunmuş insan varmı-yoxmu deyə bilmək istəyirik. Amma yuxarıda danışılanlar haqda hökmən nəzərə alınmalıdır ki, söhbət şüuraltı sadistlikdən gedir.

İnsan “bəşərin əşrəfi” hayıl-mayıllığında

“Qurani-Kərim”də insana yüksək qiymət verilməsi, bəşəriyyətin əşrəfi kimi təqdim edilməsi, nədənsə çoxlarında bəzən qanaraq, bəzən qanmazcasına özündənrazılıq yaradır, amma dini kitabımızda dəfələrlə insanın nütfədən yaradıldığı da deyilir. Dini misalların insan-təbiət eyniləşdirilmələri ilə şərhi çox gözəldir. Amma əşrəf taxtına əyləşmiş insanın “iyrənmək” sindromuna qarşı oxuduğum ən gözəl nümunə İbn Sinanın “Səadət iksiri” əsərindəndir. Deməli:

“Günlərin bir günü, Şeyx Əbu Səid sufilərlə yol gedirmiş. Necə olursa, onlar, çirkablı suların üzəri ilə nəcis üzən tullantı çalasının üstünə gəlib çıxırlar. Bu mənzərəni görənlər burunlarını tutub kənara qaçırlar. Bircə Şeyx bu üfunətdən çəkinmir, yerindən tərpənmədən dayanıb bir müddət nəcisə baxır, sonra üzünü yanındakılara tutub deyir:

– Ay camaat, bilirsiz bu nəcis indi mənə nə deyir?...

– Nə deyir?.. – o birilər soruşur.

– O deyir ki, “Dünən mən bazarda, piştaxtanın ən hündür yerində idim... Siz pul kisələrinizin ağzını açdınız, məni almaqdan ötrü yarışa girdiniz. Mən, sizinlə bircə gecəni keçirdim və görün nə günə düşdüm... İndi deyin, kim-kimdən qaçmalıdı: siz məndən, ya mən sizdən?..”

Bu misalı oxuyandan sonra başqa bir məsələ də məni düşündürdü: Təkcə, meyvə kimi yox, insan kimi də bəzən elə adamların yanında olursan ki, onlarla bir gün bir yerdə olmaq murdarlanmağa bəs edir. Ən pisi də odur ki, bu murdarlıq da təbiət hadisəsi kimi təbii baş verir.

Fərid Hüseyn

525-ci qəzet.-2013.- 19 oktyabr.- S.15.