“Həkim tibb bacısına mənim gətirdiyim
iynəni gözümün qabağında verdi...”
ƏMİN OLMADIĞIMI DESƏM,
HƏM HAQQ, HƏM DƏ VİCDANIM QARŞISINDA CAVAB
VERMƏLİ OLARAM
Oktyabrın 21-də Azərbaycanın görkəmli şairi Xəlil Rza Ulutürkün 81 yaşı tamam olur. Şairlərin ölüm günü olmur, yalnız doğum günü olur, çünki onlar həyatdan köçmürlər, sonsuz zamanın əbədi sakininə çevrilirlər və hər ötən gün onları bizlərə, biz oxuculara daha da yaxınlaşdırır, doğmalaşdırır. Bu günlərdə əməkdaşlarımız belə söz sahiblərindən olan Xəlil Rza Ulutürkün evində olublar. Şairin ömür-gün yoldaşı Firəngiz Ulutürk onunla keçən ağrı-acılı, sevincli günləri belə xatırlayır:
–Firəngiz xanım, bütün müsahibələrinizdə yalnız Xəlil Rzadan danışırsız .
– Bəs kimdən danışım?
–Özünüzdən..
– Xəlil dura-dura nə danışım özümdən, ay qızım?
–Xəlil Rza kimi böyük bir şairin həyat yoldaşı olmaqdan, öz duyğularınızdan, xatirələrinizdən danışın..
– Bakıda
doğulub, boya başa çatmışam, kifayət qədər
tanınan, olduqca zəngin Aşurbəyovlar ailəsindənik.
Atamla anam dayı uşağı –bibi uşağı olublar.
Var – dövlət parçalanmasın deyə, ailələrinin
diktəsi ilə evləniblər. Anama işləməyə
icazə verməsələr də, çox təhsilli bir qadın,ziyalı,
kübar və eyni zamanda özündən razı idi. Onun istəyinə
əsasən həkim olmaq qərarına gəlmişdim. Orta
məktəbi bitirdikdən sonra Tibb İnstitutuna daxil oldum,
amma neyləyim ki qandan çox qorxurdum, elə bu səbəbə
də təhsilimi davam etdirə bilmədim. Atamsa həmişə
siyasətlə maraqlanmağımı istəyərdi, elə
özümün də bu sahəyə marağım
böyük idi. Dünya tarixi, siyasəti, mədəniyyəti
məni özünə cəlb edirdi. Atamın köməyi
ilə peşəmi dəyişmək qərarına gəldim.
Tanışların da köməkliyi ilə Tarix fakultəsinə
qəbul olundum. Peşəmi sevə –sevə öyrənirdim.
Bir
bacım, bir qardaşım var idi, bacımla universitetdə bir
oxuyurduq.
–Bəs Xəlil
Rzayla nə
vaxt tanış oldunuz?
– Xəlil
də mənim təhsil aldığım universitetdə
oxuyurdu.Allahın qisməti idi ki, bacımla qrup yoldaşı
idi. Mən onlardan bir kurs aşağıda
oxuyurdum. Bacımın adı Sima idi,
yanına gedib gələndə Xəlil məni
görüb.Yaraşıqlı oğlan idi. Görürdüm ki, elə hey mən Simanın
sinfindən çıxandan sonra bir oğlan ardımca gəlir,
məni izləyir, sinfimizin qabağında gəzir. Mən
ağır gəzmək, batman oturmaq nədi bilməzdim,ərkəsöyün böyümüş
uşaq idim. Musiqi ilə məşğul
olurdum, aktrisalıq edirdim. Xəlilsə
Salyanda dünyaya göz açmışdı. Bir –birimizdən tamam fərqli idik. İşin gedişatı elə oldu ki, mən Xəlilə
qəlbən bağlandım. Sonralar gördüm ki, Xəlil
sevilməyə ən layiqli kişi
imiş.Bizim evliliyimizin ən böyük səbəbkarı
elə Xəlil özü olub. Bütün
çətinliklərə, uyğunsuzluqlara baxmayaraq, heç
vaxt məndən, sevgisindən əl çəkmədi, elə
bunun sayəsində biz birlikdə xoşbəxt ömür
sürdük. Allaha çox minnətdaram
ki, qarşıma elə bir insan çıxarıb.
Mülayim, təmkinli, mələk idi sanki..O
da mənim bəxtimə yazılmışdı. O qədər
güclü, özünün dediyi kimi, qorxaqları lərzəyə
gətirən sədası var idi, amma bir dəfə də
olsun mənə qarşı səsini yüksəltməmişdi.
İclaslarda çıxış edəndə, inanmağım gəlmirdi
ki, bu, Xəlilin o ahəngli, mülayim səsidi.
–Universitetdə
ən yaddaqalan hadisə nə olub sizin üçün?
–Bir dəfə həmişəki
kimi Xəlil bizim sinfin qabağında dayanmışdı. Qəfil
fikir verdim ki, bizim qrupdan olan oğlanlarla nəsə
qızğın söhbət edirlər. Bu hadisəyə o qədər
də əhəmiyyət vermədik, kişi
kişiylə söhbət edər də. Sabahı
gün dekan məni yanına çağırıb sorğu –
sual etməyə başladı” Firəngiz, bu nə işdi?
Niyə qrup yoldaşlarınızı göndərmisiniz ki
xalxın kişisinin
başını yarsınlar?” Sən
demə Xəlilgil məni imtahanlardan kəsdiyinə görə
universitet müəlliminin başını vurub yarıblar.
Çox təəccüblənmişdim və təbii ki inad
etməyə başladım . Nə fayda ki dekan mənə inanmadı, valideynimlə
görüşmək istədiyini bildirdi. Qorxudan bütün bədənim əsirdi. Atama nə deyim? Deyim ki mənim
üstümdə dava düşüb, səni universitetə
çağırırlar? Bütün cəsarətimi
toplayıb hər şeyi gizlicə anama elə təzəcə
danışırdım ki, sözümü qurtarmağa aman
tapmamış anam məni döyməyə, təhdid etməyə
başladı. “Kənd hara, sən hara, sən
bilirsən kimsən?”
–Bəs
necə oldu ki, ananızın icazəsini ala bildiniz?
– Anam sevgi nədi
bilməzdi, onu maraqlandıran pul, qızıl, brilyant, şan
–şöhrət idi. Xəlilinsə ürəyindən,
iti zəkasından və əvəzedilməz
insanlığından başqa heç nəyi yox idi. Anam məni öz nəslimizdən olan varlı bir həkimə
ərə vermək istəyirdi, oğlan da “dəvə” boyda
idi. Xəlillə mənim evlənməməyimiz
üçün min bir bəhanə gətirirdi. Atam isə tam əksinə, razı idi. Atam pul naminə qurulan evlilikdən o qədər əziyyət
çəkmişdi ki, bunu onun baxışlarından da anlamaq
olardı. Atam Salyanda işləyirdi.
Xəlilin atası ora atamın yanına elçiliyə gedir,
atam da “qızım razıdırsa,mən
də razıyam” deyər. Bizim də heç nədən
xəbərimiz yox. Bir gün atam məndən
“Ay Firəngiz o salyanlı kimdir elə, atası mənim
yanıma gəlib?” deyə soruşdu. Az
qalsın həyəcandan, qorxudan öləcəkdim. “Qorxma! Əgər ona qarşı istəyin
varsa, ailə qurmağınıza icazə verəcəm” dedi.
Çox çək –çevirdən sonra
anamı da yola gətirdik. Anamın tənələri,
kənd həyatının mənfi tərəfləri
haqqında uydurmaları, Xəlili yaxından tanıyana qədər
davam etdi. Toyumuz oldu, ilk dəfə kəndə gedəndə
anamın dedikləri qulağımda idi, amma hər şey çox fərqli
oldu. Birlikdə çox xoşbəxt və mənalı
ömür sürdük.. Atam
Xəlili çox sevər, ona böyük hörmət bəsləyərdi,
sonralar anam da Xəlili çox istədi. Bütün
bunların hamısı Xəlilin yüksək mədəniyyəti
və əxlaqi keyfiyyətləri sayəsində olmuşdu.
–Bir həyat
yoldaşı kimi özünüzdən necə, narazı
qaldığınız olubmu?
–Bir
tarixçi kimi gecəm-gündüzüm Marksı, Lenini
oxumaqla keçib. Amma mənim siyasətlə
maraqlanmağım onu qəti narahat etmirdi. Baxmayaraq ki , bizim həyata baxışımız tamam
başqa idi, amma o həmişə mənim peşəmə,
düşüncələrimə hörmətlə
yanaşırdı. Mən səhvimi Xəlilin
ölümündən sonra anladım, amma artıq gec idi.
Yeddi il həkimlərin qapısında qaldım. Uşağımız olmurdu. Qəlbimə xal
salmasın deyə, o yeddi il müddətində
bir dəfə də olsun, həkimin nə dediyini
soruşmadı. Mənsə elə bilirdim ki, bu
biganəlikdi. Sonra da ailə qayğıları, məişət
problemləri, təhsil, iş, uşaqlar məni
ondan o qədər uzaqlaşdırmışdı ki, mənə
yazdığı sevgi şeirlərinin çoxunu belə, onun
ölümündən sonra oxumuşam. O qədər yüksək
mədəniyyətli bir insan idi ki, heç vaxt aramızda
söz –söhbət olmazdı.Mənə şeirlər
verirdi ki, bunları vaxtın olanda köçürərsən.
Gözüm hərflərdə qala-qala şeirləri
köçürmüşəm. Sonra görmüşəm
ki, bunlar hamısı mənə yazılıb.Mənə nə
qədər dəyər verdiyini, nə qədər sevdiyini
ölümündən sonra daha yaxşı
anlamışam. Çox təəssüf edirəm
ki, Xəlilin sağlığında bu saydığım səbəblərə
görə onun sevgisinə layiqincə qarşılıq verə
bilməmişəm, qiymətləndirməmişəm.
Buna görə sonradan böyük
peşimançılıq keçirmişəm.
–Oğlunuz,
Milli Qəhrəmanımız Təbrizin şəhidlik xəbəri.. Necə yaşadınız o
ağrılı –acılı günləri?
–Oğlum
könüllü müharibəyə getmək istədiyini
dedi. Mən nə qədər etiraz etsəm də
Xəlil fərəh hissi ilə onu cəbhəyə yola
saldı. “O, mənim oğlumdur, mənim yolumla da gedir,
uğurlar olsun, bala” dedi. Ağır, çətin günlər
idi,Xəlil çox
sarsılmışdı, amma müharibədə şəhid
olan tək bizim oğlumuz deyildi. Xəlil şəkər
xəstəliyindən əziyyət çəkirdi,
ayaqları sözünə baxmırdı, tez –tez
şişkinləşir və yeriməyinə böyük
maneə törədirdi. Həmişə “Ayaqların aman versə mən
özüm də gedib, torpaqlarımızın, şəhidlərimizin
qisasını yağı düşməndən alardım” –
deyərdi..
–Xəlil Rzanın ölümünün müəmmalı
məqamları haqda nə deyə bilərsiniz?
–Gözümlə
görmədiyim hadisəni deyə bilmərəm
qızım. Bilmirəm, amma mənim üçün burda sual doğuran hadisələr
az deyil. Onu sevməyən çox idi. Xəlilin dostundan çox düşməni var idi,
bu onun özünə də məlum idi. Amma
ölümü haqda heç nə deyə bilmərəm.
Həkim tibb bacısına mənim gətirdiyim iynəni
gözümün qabağında verdi, o
iynədən sonra da Xəlil keçindi. Deyə
bilmərəm, bəlkə dərmanı dəyişdirmişdilər,
ya öz əcəli idi, əmin olmadığımı desəm,
həm haqq, həm də vicdanım qarşısında cavab
verməli olaram.
–Şairin ölümündən sonra siz bütün həyatınızı
onun ədəbi irsinin toplanmasına, kitab halında oxuculara
çatdırılmasına sərf etmisiz. Bu
böyüklükdə işi təkmi görmüsüz?
–Xəlilin
yazdıqlarını, məndən başqa kim
toplamalı idi ki qızım? Mən onun
kitablarının tərtibçisiyəm. 42 kitabının çapdan çıxmasında əməyim
olub, bu işləri böyük maraq və sevgiylə
etmişəm. Bu, mənim içimdə
olan məhəbbətdən qaynaqlanır. Elə əsəri
ola bilər ki, 1960-cı illərə aid
olsun, amma 1990-cı ildə yazılmış gündəliyin
içində olsun. Bunu məndən daha yaxşı kim seçə, kim ayıra bilər axı? Mən Xəlili ən böyük şair hesab edirəm.
Fikrimcə ondan əzəmətli şair yoxdu.
Elə iti zəkası var idi ki, şeiri
beş-on dəqiqənin içində yazırdı. Oturub qafiyə axtaran şairlərdən deyildi.
Onun şeirlərini oxuduqca anladım ki, mən
tarixi oxumaqla nə qədər səhv etmişəm, bu elə
əsl tarix, əsl siyasətdir. Nə qədər
canımda can var, Xəlilin yarımçıq qalan işlərini
tamamlamağa sərf edəcəyəm..Prezidentimizə
minnətdaram, mənə
hər cür şərait yaradılb, Xəlilin ala bilmədiklərini
mənə veriblər.
–Onun kəskin
çıxışları yəqin sizin də həyatınıza
mənfi təsir edirdi.
– Xəlili
67 –ci maddəylə “milli ədavət salmaq” maddəsi ilə
təqsirləndirib həbs etmişdilər.Hər ay onu ziyarətə
gedirdim, amma qorxa – qorxa . Bir dəfə
hakim məni də onun yanına, zindana atacağı ilə hədələdi.
Ermənilər çox naqis millətdir, onlardan
nə desən gözləmək olar. Allaha
şükür ki, onu 18 ay sonra, o qaranlıq zindandan qurtara
bildik.
Əlbəttə
mən istəyirdim ki, onu çox şeylərdən çəkindirim,
Vətəni müdafiə etmək müqəddəs vəzifədir,
amma hər sözü
hər yerdə deməyin səhv olduğunu dəfələrlə
Xəlilə demişdim. Çox vaxt ona qarşı gedə də
bilmirdim, bilirdim ki, düz deyir, doğru hərəkət
edir...
Məhəbbət
HACIYEVA
Firəngiz
AğaLAR
525-ci qəzet.-2013.-
19 oktyabr.- S.20.