Əli Kərim sevgisi

yaxud Ayrılıq zamanında anladım ki, bir sözük

Əli Kərim haqqında danışarkən, ilk öncə onun bir şair kimi tipini müəyyənləşdirmək lazımdır. Bu olmayınca Əli Kərim adı ətrafında çox qovğalar qopacaq, onun yeri, daha doğrusu istedadı, ortaya qoyduğu əsərləri, seçilən sözü ilə açdığı yeri göstərilməyincə deyilən və yazılanlar ümumi səciyyə daşıyacaqdır. Bu yazıdan məqsəd bu ümumi səciyyəni bir kənara qoyub, Əli Kərim adlı şairin dünyaya gətirdiyi mətləbi, sözü mümkün dərəcədə olduğu biçimdə təqdim etməkdir. Bəzən, özü də çox haqlı yerə millətin ruhunda iz salan şairlərdən misralar, bəndlər ... söylənir və “bu mətnin izaha ehtiyacı varmı” – deyə sorulur. Vaxtilə Rolan Bart yazmışdı ki, ədəbiyyatın maksimal gücü nəyəsə işarə etməklə bitir. Ədəbi mətn işarə etdiyi şeyə toxuna bilmir, bu “bir barmaq ucu qədər” məsafə ədəbiyyatın, ədəbi mətnlərin mövcudluq formasıdır, həyatı və nəfəsidir. Şeirdə söz, əslində sükutdur, mətn bu sözün sükut formasıdır. “İzaha ehtiyacı olmamaq” hardasa əşyaya toxunmağa bərabərdir, ancaq məsələ təkcə bununla bitmir, bu, olsa-olsa “məsələnin qoyuluşu” kimi qəbul edilə bilər. Vaxtilə Əli Kərim də “Şair” adlı şeirində deyirdi ki, ... dünyada çoxdu şair, necə sayım onların hamısını birbəbir. Şair var ki, ümidi qafiyəyə, vəznədir, şair var ki, özünü başqasına bənzədir. Yaxud gənclik illərində, Moskvada Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda oxuyarkən Səməd Vurğuna həsr etdiyi şeirdə deyirdi ki, ... Əlləri içinə alın üzünü, Vurğun söz deyirdi, könül yaxırdı, şairlər unudub şairliyini, bir oxucu kimi ona baxırdı... Əli Kərimin Nəsimiyə, Füzuliyə həsr etdiyi şeirlərdə həm obraz baxımından, həm də şairin taleyindən keçən zamanın mahiyyətinin açılması aspektindən bir sıra maraqlı məsələlər mövcuddur. Obraz məsələsi aydındır, Əli Kərim haqqında bəhs etdiyi ədəbi fiqurları qənirsiz yaradır, bu misralar oxunduqca o şairlərin ədəbi portreti ən incə cəhətləri ilə gözümüz önündə canlanır. Qeyd edək ki, Azərbaycan poeziyasında bu işin öhdəsindən bu səviyyədə bir çox şairlər layiqincə gəlmişlər. Məmməd Arazın altmışıncı illərdə qələmə aldığı “Səba yeli” şeiri buna parlaq misal ola bilər. Bu mətndə böyük Füzulinin ürəyindəki qəm yükü, məlal, hicran, kədərlə açılan və örtülən sabah... elə ustalıqla göstərilib ki, onların bərabərində, onlara bərabər səviyyədə ikinci söz işlətməyin mümkün olmadığını düşünürsən. Yaxud Rəsul Rzanın Məhəmməd Füzuliyə həsr etdiyi və hecanın çox incə çalarlarından istifadə etməklə yazdığı poemada şairin qəribə və keşməkeşli taleyinin “keçid məqamları” ustalıqla qələmə alınıb. Bu poemada “şeir-şair” keçidləri, talenin şeir olması, yoxsa şeirin taleyə dönməsi, ikisinin bir yerdə möhnətə, nisgilə çevrilməsi sənətkarlıq baxımından zərgər dəqiqliyi ilə göstərilib. Bu poetik parçalarda Rəsul Rza poetikasının indiyə qədər araşdırmadan kənarda qalan incəlikləri mövcuddur. Bu özəllik mahiyyətcə ondan ibarətdir ki, adı çəkilən poemada obraz predmet haqqında bildiklərimizi yada salmaqla bərabər, Füzulini başqa yöndən təqdim edir. Rəsul Rza hecada elə keçidlərə yol verir ki, fikri ifadə baxımından maksimum sərbəstlik qorunub saxlanılır, yəni, deyək ki, bayatıdakı ideal sistemə yaxın, onun poetik ekvivalenti ola biləcək qədərdə nümunə yaratmağa çalışır. Bu şüurlu hərəkətin mahiyyəti odur ki, yaradılan ülgü, ölçü ... həm aid olduğu etnik-mədəni sistemin içindədir, həm də açıq sistemdir, Avropa, dünya şeiri tərzindədir. Buna görə də Rəsul Rzanın şeirində zahiri planda heç bir gərginlik yoxdur, çünki sistem “yüksək gərginlikli” poetik fiqurların alt-üst münasibətləri əsasında qurulmayıb. Məmməd Arazın yuxarıda adı çəkilən şeirində poetik gərginliyin maksimum həddində özünə sıxılan bənzətmələr bütün məkanı bürüyüb, bütün atmosfer, məkanın hər kiçik nöqtəsi belə onlardan hörülüb, onlarla nəfəs alır. Şeirin özəlliyi budur ki, bir ton aşağı danışmaq artıq eşidilməməyə bərabərdir. Səs məhz bu tonla tələffüz edilməlidir ki, kədərin yaratdığı sükutun qulaq batıran küyü içindən eşidilə bilsin. Məmməd Arazın şeirində zaman tutulub saxlanılıb, dondurulub, bir nöqtəyə yığılıb, daha doğrusu bütün perspektiv bir məqamdan təsvirlə ölçülür və belə olduğu üçündür ki, dinamika, hiss və duyğu axını sezilmir, hər şey bu poetik donuşluğun içinə batıb. Əli Kərimin Füzuli haqqında şeirində də bu ovqatın müəyyən cizgiləri var, ancaq burda işarələr “Səba yeli”ndə olduğu qədər sıx deyil, onlar, yəni poetik fiqur və obrazlar elə düzülüb ki, hava, onun temperaturu, iqlim, göy qurşağı, günəş, yağış... hər şey təbii biçimindədir, burada poetik şərtilik norma daxilindədir, şeir oxunduqca sözlə predmet arasındakı məsafə kiçilir, sözün çənbəri daraldıqca, səs itir, sözlər hecalara ayrılıb yoxa çıxır və bütün bunlardan məqsəd poetik iqlimi hiss etdirməkdir. Əli Kərimdə poetik atmosfer elədir ki, diqqət daha çox göy qurşağını yaradan rənglərə, yağışın kölgədən, kölgənin yağışdan, Kürün ağac yarpağından görünən əksinə yetirilirdi. Ancaq bu şairlərin taleyindən keçən zamanın bədii dərki mətləbini səhv eləmirəmsə, Əli Kərimdən başqa digər şairlərdə görmək mümkün deyildir. “Şəhidliyin zirvəsi” şeirini bir də oxuyun. Bu artıq “...dünya səni qocaltdı, yaşıdın olsun deyə... ” məqamı deyildir, bu şeirdə Əli Kərim yaradıcılığının tam fərqli dövrü başlayır və bu barədə yeri gəldikcə danışacağıq. Əli Kərimin ayrı-ayrı klassiklərə həsr etdiyi şeirlərdən niyə danışdıq? Məsələ belədir ki, tipi etibarı ilə Əli Kərim kimi şairlər sırf arxiv materialları, tarixi xronikadan yazanda da, öz talelərini yaradırlar, məhz şəxsi başlanğıc və yaşantıdan şeirə, yazıya dönə bilmək psixologiyası poetik sistemdə bir sıra məsələlərin taleyini bəri başdan bəlləyir. Şeirə, onun qələmə alınmasına səbəb olan şey, əslində taledən ayrılıb qələmdə oyanan hisdir, belə olduğu üçündür ki, şeirə çəkilən duyğular ilkinliyi, munisliyi və hər cür qatışıqdan xali olması ilə seçilir. Bu hisslər qarşıdakı əşyanı ayrıntılı şəkildə göstərir, cizgilər elə qabarıq alınır ki, olmaqla olmamağın sərhədi itir (... baxdım, bulağa baxdım, o yox idi elə bil).

Əli Kərim mətnin yuxarıda sitat verilən “sözün sükut” formasını, özünün təbirincə desək, sükutdan süzülüb gələn səsləri necə əldə edirdi? Bu cəhəti izah edə bilmək üçün 38 yaşında bu dünyadan köçənə qədər qələmə aldığı şeirləri bir neçə kateqoriyaya bölmək lazım gəlir. Yuxarıda mətləblə əlaqədar olaraq fikrimizcə, aşağıdakı iki şeirin təhlili yerinə düşərdi. Təhlilə keçməzdən qabaq belə bir ayrıntıya diqqət yetirək. Əli Kərim şeirindəki intonasiya və ritm ayrıca tədqiq edilməli bir məsələdir, təkcə ona görə yox ki, istənilən orijinal şairin yaradıcılığının araşdırılması belə bir məsələni onsuz da ehtiva etməlidir. Ona görə ki, bu intonasiya və ritm o dövrün poeziyasında, fikrimizcə xüsusi bir hadisə kimi nəzərə çarpırdı. Əli Kərimin orijinallığı və bənzərsizliyi bir sıra poetik mətləblərlə yanaşı həm də bu məsələdədir. “Günəbaxan” şeirində təsvir edilən prosesi diqqətlə izlədikdə görürük ki, şair şeiri elə “qurub” ki, hər şey var gücü ilə bir məqamın içinə can atır, bir nöqtənin içində birləşmək, oradakı burulğanın içində qərq olmaq istəyir. Bu şeirdəki “dərinliklə yüksəkliyin təkanı” misrası məhz bu ovqatın, daha doğrusu çarpışmanın nəticəsidir.

Qol saldım

məndən uzun bir günəbaxanın boynuna.

Durdu başım üstündə

çətir kimi.

Sürtdüm çopur sifətinə,

uzun belinə əlimi, dayandım

Elə bil aran yayı rəngində

qızıl bir yuxudan oyandım.

Duydum ki,

axır barmaqlarım arasından

Günəşin istisi,

işığı, –

aşağı...

Duydum ki,

qalxır yerin ətri,

soyuğu,

buxarı,

yuxarı.

Günəbaxanın sifətindən

qalxıb,

enib,

nöqtə-nöqtə,

Barmaqlarım isindi,

soyudu,

Onlar oldu beş qitə.

Göy boyda oldu

günəbaxanın başı,

Yer boyda ayağı..

qaldım arada

Ağır yüklü

bir pəhləvan sayağı

Barmağımdan göy axdı,

Yer qalxır...

Ürəyimdə

dərinliklə yüksəkliyin

bir-birinə təkanı.

Bir az əvvəl

qələm tutan əlimdə –

kainatın sükanı.

Şeirdə hər şey necə deyərlər ondan başlayır ki, elə bil aran rəngində qızıl bir yuxudan oyanırsan... Günəbaxan yuxudakı gerçəkliyi oyadır, onların nəfəs alıb-verməsinə şərait yardır. Adicə bir damarın atması, əşyaya toxunmaqla başqa bir gerçəkliyin oyanması, yavaş-yavaş hər şeyi özü də bilmədən əvəz etməsi texnoloji improvizasiya yox, mətnin qurulmasına başqa, fərqli prizmadan yanaşmaqdır. 60-cı illərdə və daha sonralar bu üsul texniki mənada doğrudan da məkanı doldurdu, səs-söz qoşalaşması, qafiyə çarpazlaşması, hərəkətin paralelliyi və kəsişməsi ... kimi yönlər eninə-boluna işləndi, ancaq bu şeirlərin böyük əksəriyyəti verilib formasında söz oyunundan uzağa getmədi. Çünki yeni şeir yazmaq, materiyanı görünməyən bucaqlardan oyatmaq heç də adi texniki məsələ deyildir. “Günəbaxan” şeirində necə deyərlər, “bütün oyunlar” şeirdə yeni mətləbi doğmaqla, onu fərqli, maksimum orijinal biçimdə təqdim etməklə bağlıdır. Füzulinin “kim nə miqdar olsa əhlin eylər ol miqdar söz” kəlamı yadda saxlayıb şeirimizin 60-cı illərdən bu günə qədər keçdiyi yolu araşdırsaq şahidi olarıq ki, ən yaxşı şeir mətnində müəllifin (onun biliyi, talantı, bədii dünyagörüşü, ədəbi hazırlığı...) forma ilə münasibətləri çox nadir hallarda şeir mətninin xeyrinə həll edilir. Bəzən ritm, intonasiya o qədər orijinal, o qədər fərqli olur ki, mətndə ən ağır və sanballı mətləbi belə qəzaya uğradır, əslində intonasiyanın özü şeir kimi oxunur və bu zaman biz nəyin çözülməsinin fərqində olmuruq. Məstan Günərin ayrıca bir qoşmalar kitabı var. Bu şair millətin əzbər bildiyi qoşmanı yazanda bir elə maraq doğurmurdu, hətta lap gəncliyində qələmə aldığı qoşmanı elə Səməd Vurğunun sözləri kimi oxunurdu. Ancaq Məstan bu qoşmalara öz taleyini, başına gələn əhvalatları qatdıqda forma-müəllif mübarizəsində nisbət əsaslı şəkildə dəyişdi. Onun Usuboğlundan yazdığı “əhvalatlarda”, yaxud Şabadın sətirlərində və ya “İlyana” poemasında nə qədər mükəmməl şeir parçaları var. Aşığın nadan sözü qarşısında susması, ancaq qarşılaşdıqda “düşmən evinə” bir dəsmal arası gül aparması şeirdə sadəcə xatırlanır, əslində isə bu ara-sıra xatırlanan mətləblər ritmin ayrıntılı hala gəlməsinə, Məstanın yazdığı şeiri başqalaşdırmasına səbəb olurdu. “Günəbaxan” şeirində aşağı-yuxarı hərəkətlərin bir nöqtədə kəsişməsi və mətndə qurulan burulğanda qərq olması fərqli bir intonasiya yaradır. Bu intonasiya tipi etibarı ilə Azərbaycan sərbəstində Əli Kərimin açdığı yoldur. İndi ikinci şeirə diqqət yetirək.

TOLSTOYVARI

(1-ci variantda)

O çəkdi tilovu

balığı tutdu.

Açıb tez-tələsik

sahilə atdı.

Yuyanda əlini

baxıb arxaya

Sürüşdü, qəflətən

yıxıldı suya.

Atılıb-düşürdü

balıq quruda.

Batırdı,

çıxırdı

balıqçı suda.

Balıq deyirdi ki:

– Çək, məni batır.

Balıqçı deyirdi:

– Əlimmi çatır?

Tut mənim burnumdan,

at qumlar üstə!

Balıqçı, sən məndən

başqa şey istə...

Əli Kərimin Tolstoya böyük önəm verməsi məlumdur. Onun böyük rus nasirinin yaradıcılığından bəhs edən rus dilində yazdığı məqaləsi məlumdur. Məqaləyə istinad etmədən (tolstoyşünaslıqda seçilən bir yazı – !) Əli Kərimin Tolstoya marağının mahiyyətini bu şeirdən oxumaq mümkündür. Şairin fikrincə, insanın görünən və görünməyən tərəfləri əslində, bir nöqtənin və məqamın içindədir, qəza anında qəzaya düşən də, qəza törədən də eyni şəxsdir. Bu şeir, o cümlədən yuxarıdakı parçada ənənəvi ritorika yoxdur, onları hansı tonla, səslə, yaxud pafosla deyirsən de, istənilən auditoriyada “qələbə çalmaq” mümkünsüzdür. Bu tipli şeirlər, yəni poetikası etibarı ilə auditoriyaya hesablanan parçalar bizim poeziyada əksəriyyət təşkil edir. “Tolstoyvari” də hər bir oxucunun səssizcə oxuyub götürə biləcəyi informasiya mövcuddur. Kimsə bunu fəlsəfi baxımdan yoza bilər, bir başqa şəxs bu parçada mistik olaylardan bəhs edildiyini iddia edə bilər, yaxud kimlərsə, bu iki versiyanı inkar edən fərqli versiya irəli sürə bilər. Müasir poetik mətnlərdə bu funksiyanın olmaması qəbahət sayılır. Yuxarıda bəhs etdiyimiz açıq sistem anlamı bu məqamda yada düşür, dünya poeziyasının ən qabaqcıl xüsusiyyətlərini sintez etmək, şeiri “oxu məsafəsindən” deyil, mənaca, mahiyyətcə insanlara, onların məişət və həyatına yaxınlaşdırmaq Əli Kərimin poetik sisteminin özəlliyidir.

Cavanşir Yusifli

525-ci qəzet.-2013.- 19 oktyabr.- S.22.