"Tolerantlıq
sisteminin əsasında
fərqlərin bərabərliyi
prinsipi dayanır”
FƏLSƏFƏ DOKTORU ROİDA
RZAYEVANIN SÖZLƏRİNƏ GÖRƏ, TOLERANT
TƏFƏKKÜR FƏRQLƏRİN MÖVCUDLUĞUNUN
ADİ VARLIQ KİMİ QƏBUL EDİLMƏSİDİR
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə,
Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun direktor müavini, fəlsəfə doktoru, dosent Roida Rzayeva
ilə tolerantlıq anlayışının fəlsəfi
mahiyyəti, dialoq mədəniyyəti kimi aktual mövzular barədə söhbətləşdik.
Onunla söhbətimiz xoşgörünün
xalqımızın milli
identikliyinin bir nüansına çevrilməsi,
multikulturalizmin Azərbaycanda
çoxəsrlik yaşam
tərzi kimi formalaşması kimi mövzuları da əhatə edir.
Dosent Roida Rzayevanın qənaətinə
görə, postmodernin
səciyyəvi xüsusiyyəti
kimi çıxış
edən, Nitşenin qeyd etdiyi “dəyərlərin
yenidən qiymətləndirilməsi”
və ya dəyərlərə təkrar
baxılması prinsipi
aktuallaşır. Onu həm də
“postmodernizmin dəyərlər
sindromu” adlandırırlar.
Bu transformasiya mədəni, dini normaların, makro və mikro, başqa sözlə şəxsi və ictimai səviyyədə dünyagörüşlərin dəyişməsi ilə
ifadə olunur. Dəyər transformasiyası kontekstində
cəhdlər dəyər
plüralizmi ilə şərtlənən cəmiyyətin
çox mədəniyyətlilik
anlayışına əsaslanan
yeni mədəniyyətin
qurulmasına yönəldilib.
Bugünkü sosio-mədəni şəraiti mədəniyyətin
“klassik” modelinin və yüksək nümunələrin aradan
qaldırılması kimi
səciyyələndirmək olar. Çox yayılmış iddialardan biri, multikulturalizmin postmodernin mədəni vəziyyətini
əks etdirməsidir.
Hər şeydən əvvəl,
əsas arqument, modern üçün xarakterik olan ümumi məxrəcə gətirmədən
imtinadır və multikulturalizmin mədəniyyət
modelinin inkişafın
mərkəzləşmiş vektorunun aradan qaldırılmasını, fərqli
mədəniyyət formalarının
deiyerarxizasiyası və
qanuniləşdirilməsini nəzərdə tutmasıdır.
Bütövlükdə, demək olar
ki, multikulturalizm postmodernin dəyər istiqamətləri ilə həmahəngdir”.
R.Rzayevanın bildirdiyinə görə,
etnik, milli mədəniyyətin, alt mədəniyyətlərin
polifoniyası müxtəlif yaranma xassəsinə, müxtəlif
təşkilat və fəaliyyət üsullarına
görə yeni mədəni kontekstdə leqitimləşir: “Mədəni
plüralizm siyasəti
etno-linqvistik və etno-dini qrupların arasındakı “dialoq”un təşviqində və
həm də təbiətcə etnik mənsubiyyətdən üstün
olan ümumi kommunikasiya məkanının
formalaşmasında görünür.
Bu zəmində, “fərqli
mədəni mövqenin
və bəlkə də müxalifətin
“real, natamam problem, “yad həqiqət” kimi anlaşılması və buna görə
də özünün
“doğma” həqiqətinin
açıq, tamamlanmamış
kimi başa düşülməsi” ön
plana çıxır
. Plüralist cəmiyyətin kommunikativ
mədəniyyətinin nailiyyəti
dialoq, dəyər konsensusların qurulması
ilə şəxsi normativlik hüdudlarının
aşılmasında görülür.
Meynstrim mədəniyyətinin hakimliyinə
yönəlmə təbii
hal kimi ambivalentliyin və fərqlərin mövcudluğunun
qəbul edilməsinin
posmodernist mühakiməsi
ilə, yəni yanaşma tolerantlığı
ilə aradan götürülür. Postmoderndə fərqlilik amilinin daima vurğulanması eyni təsnifat cədvəlinin mədəniyyət
formaları üçün
istifadəsini və ortaq məxrəcə gətirilmələrini istisna
edir. Bunu substantiv mənbəyə
yaxın çoxluğun
mütəşəkkil determinliyin
həm çoxluğunu
həm də vəhdətini təşkil
edən postmodern mədəniyyətinin
rizomatikliyi ilə bağlayırlar. Multikulturalizm isə plüralistik cəmiyyətin içində
ictimai tolerantlığa
yönəmli dünya
görüşü mövqeyidir.
“Özgə”ni sadəcə
“başqa”sına çevirən
multikulturalizm konteksti hər bir mədəni
vahidin ictimai yaşama mühitinin mental
sərhədlərinə hörməti
nəzərdə tutur.
Multikulturalizmin postmodernin fəlsəfi
əsaslarla həmahəngliyi
ön plana çəkilən subyektdə
(dividdə) ifadə olunur. Divid üçün kimlik, dəyər üstünlüklərinin seçimi
problemləri həlledicidir.
Postmodern dövrü multikulturalizmin məna yükünü, onu yalnız etnik müxtəlifliklə deyil,
həm də müxtəlif həyat tərzləri, istiqamət
və mədəni təmayüllərin müxtəlifliyi
ilə zənginləşdirərək
genişləndirilir. Bu
anlayış bir-birindən
fərqli, lakin cəmiyyətin dəyər
əsasları ilə
bağlı olan ictimai formaların qarşılıqlı əlaqəsinin
həyata keçdiyi cəmiyyətin mental sərhədlərinin
mövcudluğunu nəzərdə
tutur. Beləliklə, multikulturalizmin postmodern ilə əlaqələndirilməsi
onun, demək olar ki, dəyər
istiqamətləri ilə
həmahəng olan və bütövlükdə,
onun mentallığını
səciyyələndirən postmodernin plüralistik görüşünə uyğun
gəlir”.
R.Rzayeva müxtəlif sintezlərdən
qazandığımız dəyərlər
nəticəsində bir
çox xalqlarla müqayisədə Azərbaycan
identikliyinin tolerantlıq
üçün həm
əlverişli, həm
də eyni zamanda müasir dövr üçün çox aktual olduğunu diqqətə çatdırıb.
Tez-tez Avropa ölkələrində
səfərdə, o cümlədən
multikulturalizm mövzusu
ilə əlaqədar
konfranslarda olduğunu
bildiyimizdən R.Rzayevadan
Avropa və Azərbaycan tolerantlığını
müqayisəli xarakterizə
etməsini istədik:
“Avropa tolerantlığı
bizim milli xüsusiyyətə
çevrilmiş tolerantlıqdan
fərqlənir. Bu fərqlər ondan irəli gəlir ki, tolerantlıq Avropada daha çox
haqq, hüquq müstəvisində qabarıq
şəkildə özünü
göstərir. Azərbaycanda
isə bu, həm qanunlar çərçivəsində işləyir, həm də bu artıq
milli xarakterimizdə oturuşub. Avropada başqasının haqqı
tapdalanmasa da ona başqası olduğu hiss etdirilir. Amma Azərbaycanda belə deyil və heç
zaman belə olmayıb. Tolerantlıq artıq
bizim milli identikliyin bir nüansıdır, amilidir”.
Alim hərdən xalqımızda
xoşgörünün ifrat
həddə çatması
ilə bağlı fikirlərlə də müəyyən mənada
razılaşdığını dilə gətirib: “Biz bəzən başqasına
hörmət edərək
özümüzə hörməti
arxa plana atırıq. Amma ununtmamalıyıq ki, başqasına hörmət özünə
hörməti istisna etmir. Yəni ilk növbədə özünə hörmət
etməlisən ki, başqasına hörmət
edə biləsən.
Başqasına hörmət edərkən
özünə hörməti
qorumalısan. Əslində həm bu, həm
də digər məsələlər ictimai
şüurla, şüurun
inkişafı ilə
bağlıdır. Bu isə hər bir cəmiyyətdə eyni səviyyədə deyil. Amma hər bir təhsilli, dünyagörüşü
geniş olan insan dərk edir ki, ilk növbədə
başqa mədəniyyətin
dəyərli olduğu
qədər onun öz mədəniyyəti
də dəyərlidir.
Başqası sənin
öz mədəniyyətinə
olan sadiqliyini, hörmətini
görmürsə o da
sənə hörmət
etməyəcək. Şüurun yüksək inkişafı
bu seleksiyanı aparmağa imkan verir. Amma artıq belə
bir tendensiya da müşahidə edirəm ki, artıq şüur inkişaf etdikcə, xüsusən də insanların mobilliyi artdıqca, yəni ki xaricə səfərlərə gedirlər,
oradakı yaşayış
səviyyəsini görürlər,
günyagörüşü genişlənir. Bu proses
ona gətirib çıxarır ki, insanlar dərk edirlər ki, öz mədəniyyətlərinə
sahib çıxmaq lazımdır.
Əslində heç bir
mədəniyyət digər
bir mədəniyyətdən
üstün deyil”.
Alim bildirib ki, tolerantlıq
Azərbaycanın milli
xüsusiyyətinə çevrildiyi
üçün bu mənada müəyyən
dərəcədə milli
birliyi də təmin edir: “Biz millət olaraq tarixən tolerant olmuşuq.
Və bu hər bir
kəsə aid keyfiyyətdir.
Biz cəmiyyət olaraq bütövlükdə
tolerant olmuşuq və
həmişə bu cür yaşamışıq.
Bu da milli
birliyi təmin edir. Bu gün
dövlətin əsas
xətt kimi götürdüyü azərbaycançılıq
məfkurəsi də
ona dəlalət edir ki, biz heç
bir etnik, milli, dini mənsubiyyətə
görə bir başqa insanı fərd və ya cəmiyyət olaraq xor görməmişik
və onların hüquqlarını pozmamışıq. Bu hazırda
bizim dövlətimizin
ideologiyasıdır. Azərbaycançılıq məfkurəsi bütövlükdə
milli birliyin məfkurəsidir. Milli və
dini birliyin qorunub saxlanması üçün dövlət
böyük işlər
həyata keçirir.
Multikulturalizmlə bağlı
ölkəmizin ev sahibliyi etdiyi tədbirlər, dövlətin apardığı
siyasət bunu göstərir. Bütün bunlar sübut
edir ki, dövlət bununla bağlı ardıcıl
siyasət aparır.
Cəmiyyətə qaldıqda
isə, bizim bu gün daha
çox şüurlu,
dünyagörüşü geniş olan, özünü inkişaf
etdirən, dərk edən, mütaliə edən, öyrənən,
müşahidə edən
və bunların əsasında təhlil etməyi bacaran bir cəmiyyətə ehtiyacımız var. İnanıram
ki, bu qabiliyyət
günü gündən
bizdə daha yaxşı inkişaf edəcək. Təhliletmə qabiliyyəti inkişaf
etmiş insan həm milli, həm də dini birliyə nail olar, eyni zamanda
onu qoruyaraq inkişaf etdirər”.
Sevinc MÜRVƏTQIZI
525-ci qəzet.-2013.-
23 oktyabr.- S.6.