Bakı və Azərbaycan
tarixinə dair əsərlər
M.Ə.Rəsulzadə
M.Ə.Rəsulzadənin oxuculara təqdim etdiyimiz bu
kitabına onun Bakı və Azərbaycan tarixi ilə əlaqədar
Cümhuriyyətin varlığının ilk ilində
yazdığı əsərləri daxil edilmişdir. Onlardan biri Bakı hələ
azad edilməmişdən, 1918-ci ilin sentyabrından əvvəl
İstanbulda nəşr olunan “Tərcümani-həqiqət” qəzetində
Bakı ilə əlaqədar verdiyi bəyanat, 1918-ci il
noyabrın əvvəllərində İstanbuldan vətənə
döndükdən sonra, 1918-ci il dekabrın 2-dən
başlayaraq “Azərbaycan” qəzetində “Azərbaycan
paytaxtı” sərlövhəsi ilə dərc olunan elmi
araşdırmaları, habelə müstəqil dövlətimizin
Azərbaycan adlanması ilə əlaqədar İran
iddialarına cavab olaraq yazdığı “İran və biz”,
“Azərbaycan və İran”, “İran – Azərbaycan” sərlövhəli
məqalələri, həmçinin Cümhuriyyətin bir
illiyi ilə əlaqədar “İstiqlal” məcmuəsində dərc
olunmuş “Azərbaycan Cümhuriyyəti” adlı əsəri
daxil edilmişdir. Zənnimizcə, oxucular
üçün faydalı olacaqdır.
Araşdırıb
toplayanı, ərəb əlifbasından latın
qrafikasına çevirəni, ön sözün müəllifi,
lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd
Hüseynov
Transliterasiyanın
redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi
Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)
Redaktor:
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Aygün
Əzimova.
(1918-1919)
Hər sübh günəş o qübbə üzərinə
tülu edərək inikasatı ilə bizə türk millətinin
fütuhat və ifixaratını yad etdiriyor. Azərbaycan
Elxanian sülaləsinin inqrazından sonra Çobanian
sülaləsinə intiqal ediyor. Bunlar Azərbaycanı
idarədən aciz qaldıqlarından qəbilələrdən
bir çoxu babalarının qədim yolunu tutaraq Anadoluya
köçüyorlar. Teymurun zühuri və
Anqara vaqeəsindən sonra bu qəbilələrdən bir
çoxu təkrar Azərbaycana ovdət ediyorlar. Bədə Şeyx Səfinin irşadati ilə
şiə məzhəbi qəbul edib, Anadoludakı
qardaşlarını da bu məzhəbə daxil etdiriyorlar.
Şah İsmayılın zühurundan sonra
Anadoludakı azərbaycanlılar Şah Abbasa köməgə
gəliyorlar. Fəqət Osmanlı
hökuməti bunlara mane olduğundan bir qismi Anadoluda
qalıyorlar (bu gün Osmanlı azərbaycanlıları
Amasiya və Anqara vilayətlərində 500.000 miqdarında
olub kəndilərinə qızılbaş denilməkdədir).
Elxan sülaləsinin inqirazından sonra Şah
İsmayıl əfşar qəbiləsini Xəmsə,
Marağa, Qarabağ və Şirvan vilayətlərinə,
qacar qəbiləsini də Səlmas, Gəncə və İrəvana
məmur elədi. Şah İsmayıl
zamanında Azərbaycan ədəbiyyatı rəvac eləmişdir.
Təqribən demək olar ki, Şah İsmayıl Azərbaycan
ədəbiyyatının binasını vəz eləmiş
və kəndi Divani-türkisini yadigar olaraq
buraxmışdır. O zamanın böyük şüərası Azərbaycan
türkcəsinin ehyasına
çalışmışlardır. Füzuli, Məsib xan, Təkəllü
Sani, Təkəllü Sadiq Əfşar, Həsən
Türkman və Yusif Qarabaği o zamanın türkcə yazar
şairləridir. (Təzkirəyi-Sadiqi ilə
Töhfeyi-Samiyə rücu oluna). Azərbaycanlılar
səfəviyyə və əfşariyyə və onlardan
sonra zamanında kəndi ədəbi-siyasi təşkilatlarını
quruyordular. Bu zamanda rus militarizmi həmlə
edərək Azərbaycanın bir qitəsini digərindən
ayırdı, möhtərəm şəhid Cavad xan ilə
İbrahimxəlil xan, Mirhəsən xan və sair bu kibi qəhrəmanların
rəşadət və müqaviməti istilanı qurtara bilmədi.
Azərbaycanın qismi-şimalı yüz sənədən
ziyadə rus əsarətində qaldı, tainki hürriyyətin
sədayi-fərhəfzası üfiqi-aləmdə tərənnüm
saz olub Rusiya militarizmi elani-iflas elədi, bunun üzərinə
Azərbaycan məmləkəti təkrar qəddini düzəldərək
təmami-aləmə elani-istiqlal etdi. Bu
üçüncü dövrədir ki, azəri türkləri
kəndi azadlıqlarının binasını qurmaq üçün
və azadlıq düşməni olan Azərbaycan düşmənlərinin
dəfi üçün mübarizə ediyorlar. Əlbəttə ki, edəcəklər və kəndi
cavanlarının fədakarlığı sayəsində Azərbaycan
istiqlalını paydar etməklə müzəffər
olacaqlardır. Azərbaycanlı
qardaşımızın tərcüməsi, yuxarıda məzkur
bu məqaləsinə “İran” qəzetəsi uzun-uzadı
cavab veriyor. Bittəbii onun dəlil və
sübutları ilə münafiqə ediyor. Bu xüsusda ayrı bir vəqt.
M.Ə.Rəsulzadə
“Azərbaycan”, 26 həziran (iyun)
1919, ¹212
Qəzavat
– dini məhkəmə, qazılıq
Tarəm
– ən yüksək
Təqaza
– lazım gəlmə, tələb, lüzum
Məhlikə
– qorxulu, təhlükəli
Fəzilət
– bilik
Züruf
– qablar
Çini
– Çində düzəlmiş, əla növ saxsı
qab-qacaq
Kətəbə
– kitab, lövhə
Mühat
– əhatə olunmuş
Təlif
– yazılmış kitab, əsər
Ərəzi
– əsli olmayıb sonradan əmələ gələn
Ati –
ön, qabaq
Mütəvvətin
– bir yeri özünə vətən edən, bir yerdə
yaşayan
Aliqədr
– yüksək dərəcəli, hörmətli
Mütəvali
– mütəmadi
Şəbahət
– oxşarlıq, bənzərlik
Müəssir
– təsirli
Kəsr –
sındırma, qırma
Müstəfid
– faydalanan, istifadə edən
İntiqal
– keçmə, nəql etmə
Xanəvadə
– nəsil, say
Rəhlət
– köç, hərəkət, məcazi: ölüm
İnqiraz
– sonu kəsilmə, məhv olma
Azərbaycan Cümhuriyyəti
Coğrafiya etibarilə Azərbaycan isminin yalnız
İran vilayətlərindən Təbriz ilə həvalisinə
ələm olduğu məruf olsa da bu ismin tarixcə dəxi
yalnız bu vilayətə münhəsir olduğu sabit
olmuş həqiqətlərdən degildir; biləks bu ismin Azəri
türklərlə məskun bütün yerlərə
şamil bir ism olduğuna dəlil və sübutlar vardır. Bu xüsusda isbati-müddəa
etmək üçün səhifələr yazmaq
mümkün ikən biz cümhuriyyətimizə verdigimiz
adı coğrafi bir məfhumdan ziyadə qövmi bir mənadan
aldığımız üçün bu məsələ ilə
pək o qədər də məşğul olmaya lüzum
görmüyoruz. Müştərək bir
dil, yazı, ədəbiyyat, adat, ənənat və tarixə
malik olmaq bir millət amallarını təşkil edərsə
heç şübhəsiz ki, Araz nəhrinin iki tərəfində
sakin; cənubda Təbriz, şimalda Bakı məntəqəsində
toplanan xəlqin əksərini bir milləti83 vahidənin namizədidir.
Yuxarıda məzkur amillərin vücudu ilə bərabər
bir cəmiyyət əfradının kəndi birliklərini
hiss və idrak eləmələri, sözün tam mənasilə
milli bir vücuda dəlalət edərsə, heç
şübhəsiz ki, bu milləti-vahidə namizədinin
Arazın şimalındakı qismi kəndisini bilmiş bir
millətdir. Bu, əsrimizdəki tərifati-elmiyyəsi ilə
qismən millət olmağa namizəd və qismən də
bir millət olmuş xəlqin məruf bir ismi vardır: – Azərbaycan
türki və yaxud Azəri türklər. Kəndi
şiveyi-məxsusəsi ilə qonuşan Azərbaycan
türkü müxtəlif şivələrə malik və
olduğu yerlərə nisbətlə müxtəlif ismlər
daşıyan böyük türk millətinin bir qismidir.
Azəri türklərin hal-hazırda
oturduqları yerlər min əl-qədim türk xəlqi ilə
məskun olmuşdur. Gərək Bakı, Gəncə,
İrəvan ilə Təbriz, Marağa, Ərdəbil, Xalxal və
sair kibi vilayətlər və gərək Muğan, Aran, Qarabağ,
Qaradağ kibi məmləkətlər daima türk xəlqinin
oturağı və türk xanlarının ovlağı olub;
bu yerlər kəndilərində bir çox türk sülalələrinin
irili-xırdalı hökumətlər qurduqlarını, illərlə
səltənət sürdüklərini görmüşlərdir.
“İdil” nəhrinin “Quzğun dəniz”ə
töküldüyü yerdə böyük bir səltənət
quran Xəzər türkləri daha miladi 700 sənələrində
Kalmık səhrası ilə aşağıya doğru
enmiş, Muğan düzənliklərinə
yayılmış, daha sonra onları digər türk seylabələri
təqib eləmişlərdir. Böyük
Çingiz ilə Axsaq Teymurun cəngavər igidləri Kür
boyu ilə Araz hövzəsini Ceyhun ilə Seyhuna bənzədigindən
Turan köçbələrinə oturaq etmiş, Səlcuq
hökmdarları isə artıq burasını qəti surətdə
bir türk məmləkəti halına qoymuşlardır.
Səlcuqlardan sonra bu ərazi əldən-ələ
keçmiş, müxtəlif hökmdar və sülalə
idarəsində qalmışlarsa da bunlar əksərən
türk olub böyükləri müzməhil olduqda yerlərini,
küçük də olsalar yenə birər türk
xanlıqları tutmuşdur. Misal olaraq burada hökm
sürən Azərbaycan Atabəyləri, Qaraqoyunlu və
Ağqoyunlu türkmən bəylərindən Uzun Həsən
və Qara Yusifləri göstərmək olar ki, kamilən
türk ulus və oymaqlarından gəlmişlərdir. Son dəfə olaraq rus istilasına məruz qalan Dərbənd,
Quba, Bakı, Şəki, Şirvan, Qarabağ, Gəncə,
İrəvan və Naxçıvan xanlarının dəxi azərbaycanlı
türk xanları olduğu məlumumuzdur. Xülasə,
tarixin huşunda qaldığı bir zamandan bəri
buralardakı qarlı dağlarla susuz aranlarda, yaşıl
ovlaqlarla sıldırım qayalıqlarda, quzğun dənizlərlə
yanar dağlarda, qəlbində hərarət, süfrəsində
nemət bəsləyən bu mümtaz yerlərdə,
insanın təbiətə tapındığı uzaq zamandan
bəri ilahi bir nura məzhər olan bu ərzi-müqəddəsdə
bir çox əsrlərdir ağalıq edən onlar; Muğan
səhrasından Mil düzünə, Kalmık
çölündən Aran vadisinə yayılan onlar;
Şirvan silsiləsindən Qaradağa çapan,
Şahdağın təpəsindən Savalan zirvəsinə
qonan onlar; Kür ovlasından Qızıl Üzən
çölgələrinə süzən yenə onlar, yənitürklər
olmuşlardır. Türklərin buralardakı
hökmranlıqları Hindistan, Xorasan, Bağdad, İran və
Misirdə olduğu kibi başqa bir cinsdən olan xəlqə əskəri
bir sinif olaraq hökumət sürməkdən ibarət
olmamışdır. Osmanlılardan
başqa əksər türk hakimləri hökumət elədikləri
xəlqə təmsil etmişkən, Azərbaycan türklərinin
kütlə etibarilə milliyyətin rükni-mühümi
olan dillərini halilə saxlamaları göstəriyor ki, Azərbaycandakı
türk hökumətləri başqa cinsdən bir xəlqə
müsəllət əcnəbi bir hökuməti-əskəriyyə
degil, türk xəlqinin əksəriyyətinə istinad edir
bir hökumət imiş. Rus istilasına qədər ərəb
və İran istilasına rəğmən, Azərbaycan
xanlıqlarının yarım müstəqil türk
xanlıqları halında qalmaları, hətta İran Azərbaycanının
belə türk sülalədən olan bir vəliəhd vasitəsilə
idarə olunuşu bunu bir dərəcəyə qədər təyid
etməzmi?!.. Hər nə qədər
bundan yüz sənə müqəddəm Azərbaycan
xanlıqları kəndi mənliklərini dərk etmədən,
kəndisini tanımış milli bir sima göstərmədən
mövqelərini İranın nüfuzimənəviyyəsinə,
sonra da rusun qüvvəti-bazusuna tərk və qəzayə təslim
oluyordusalar da, xəlq kəndisinə məxsus ədəbiyyatı,
şairləri, aşıq və dərvişləri ilə
hüzn və məsərrətini kəndi lisanı ilə tərənnüm
ediyor, kəndi idrakı ilə bir vücud olduğunu bəlkə
sezmədən sezdiriyordu. Əvət, rəhləsi
üstündən enməyən Füzulisi, Koroğlusu ilə
bağrı yanıq Kərəmə ağlayan
aşıqları, bu aşıqların ürək
dağlayan sazları ilə çobanların ruha sinən
bayatıları, çocuqların sevə-sevə əzbərlədikləri
“üşüdü”ləri kəndisini iranlı bilən bu xəlqin
müdhiş bir zəlalətdə olduğunu göstəriyor:
– Yox degil, siz türksünüz! – diyordu.
II
Bu türklər Azərbaycanı ikiyə bölən
Araz nəhrinin iki tərəfində sakin olub qismən də
İrana şu və ya bu surətlə bağlı nim
müstəqil bir halda yaşadıqları zaman zahirən məhkum
bir millət degil, hakim olaraq yaşıyorlardı, İran təxtində
oturan sülalə kəndi cinslərindən bir türk
sülaləsi idi. İranı və İran dairəyi-nüfuzunda
olan xanlıqları xarici düşmənlərə
qarşı ciddiyyətlə müdafiə edən şahzadə,
yenə bir türk şahzadəsi idi. Abbas
Mirzənin istinad elədigi nöqtə Təbriz olduğu
kibi, ümid bağladığı qüvvə dəxi Azərbaycan
türkləri idi. Azərbaycan xəlqi
idarəcə gördügü ağırlığı
başqalarından degil, öz cinsindən gördügü
üçün həqiqi məhkumiyyətini mənəviyyatca
tamamilə başqa bir ruh və yabançı bir mədəniyyət
məhkumu olduğunu dərk etmiyordu. Get-gedə farslaşı yordu.
Xəvas təhsilini tamamilə farsca görüyor, fars tərbiyəsi alıyor, bir fars kibi
düşünüyor və kəndisinin
doğrudan-doğruya iranlı olduğunu təsəvvür
ediyordu. Xəlqin hal və əqdini əlində
bulunduran bu xəvas kibi mənəviyyatına hakim bulunan
üləma sinfi dəxi eyni ruhda, eyni tərbiyədə, eyni
zehniyyətdə idi. Fars ədəbiyyatına Məhsətilər,
Nizamilər, Qaani və Xaqanilər kibi ustadlar bəxş edən
bu Azərbaycan xəvası pək təbii idi ki, bir zaman
Osmanlı sultanı-müqtədiri Süleyman Qanuninin belə
az qala qəbul elədigi Sədi lisanı qarşısında
əriyib kəndiliklərindən keçmiş, türk ilə
türkcəyə yuxarıdan aşağı bir
baxışla baxmışlardı. İranın
o dəhşətli və cahanbəha ədəbiyyatı və
o ədəbiyyat sayəsindəki qüvvətli mənəviyyatı
qarşısında təslim olub da təməssül edən
türk xəvasının bittəbii əvam üzərinə
dəxi böyük təsiri olacaqdı. Həm
olmuşdu. Türk kəlməsi türk xəlqinin
kəndi dilində – şayani-heyrətdir ki, – təhqiri-mütəzəmmin
bir məna yerində istemal olunuyordu. Bunun tətmələrini
imdiki halda belə görmək mümkündür.
“Türksayə” sözünün avamımız arasında
“sadəlövh” mənasında işləndigi, “türkün
sözü” təbirinin səthi mənada söylənən
sözlərə ələm olduğu, “türk demişkən”
əlavəsinin sameyi təhqir edən mənalara iltibas edən
kəlmələrdən ayrılmayan bir rədif halında gəlməsi
iştə o zehniyyətin təsiridir. Fəna təsir
kəndiligini qeyb edən xəvasın xəlqə təlqin
elədigi “qədəhi-nəfs”dən hasil olmuşdur. Xəvasın
bu dərəcədə təməssül etməsi azərbaycanlıları
tühəf bir millət halına qoymuşdu: Dili başqa,
yazısı başqa bir millət! Mavərayi-Araz
Azərbaycanı hala bu haldadır. Orada hər
kəs türkcə söylər. Fəqət
eyni zamanda yazılar tamamilə farsca yazılar. Fəqət kəndiligindən keçmiş xəvas
girdigi bu yalnış yolun çıxılmaz birahə
olduğunu sezmədigi halda, əvam pək də laqeyd degildi.
Xəlq qeyri-təbii olan bu halə ünsüri
bir surətdə müqabilə ediyordu. Türk
demokratiyası kəndisinin kimsənin sezmədigi və əhəmiyyət
vermədigi lamilliləşdirilməsinə qarşı qiyam
eləmişdi. Bu qiyamın qəhrəmanları
isə xəlq şairləri ilə dastançı
aşıqlar idi. Laüdəri müsənniflərin
yaratdığı “Koroğlu”, “Əsli və Kərəm”,
“Aşıq Qərib” və sair bu kibi ədəbiyyat, ürək
yaxan aşıq sazlarının ruhnəvaz ahəngləri
altında Azərbaycan türk xəlqinin qəlbinə öylə
siniyor, öylə yerləşiyordu ki, onunla degil farsın
“Nuşi-afərin”i, “Rüstəm və Söhrab”ı, hətta
Firdovsi ilə Hafizi belə rəqabət edəməzdi. O,
öz Firdovsisini, öz Hafizini, öz Sədisini – doğma
türk şairini və ruhundan xəbər verən Azərbaycan
şeirini arıyordu. Bərəkət versin ki,
xəvasın həpsi ondan rugərdan olmamışdı.
İştə bu, doğduqları mühitdən
tamamilə rugərdan olmayan Azərbaycan şairləri xəlqin
ehtiyacını tətmin edərək türkcə şeirlər
yazmaya başlamışlar, xəlq ədəbiyyatında əlavə
yazı ədəbiyyatının əsasını dəxi vəz
eləmişlərdi. Bu olduqca ağır
və müşkül vəzifəyi Füzuli məşrəbli
türk şairləri müvəffəqiyyətlə
gördülər. Bu müvəffəqiyyət
üzəmanın bir təfsili-təhlili kəndi
başına mühüm bir mövzu olsa da sədədimizin
xaricində olduğu əlbəttə təqdir olunur. Biz ondan yalnız maddətən hakim ikən mənən
məhkum olan xəlqimizdə mənən dəxi məhkum
olmamaq üçün bir təşəbbüs və həyat
əsəri mövcud olduğunu göstərmək
üçün ötəri olaraq bəhsə lüzum
gördük. Şimali Azərbaycan rus təhti-idarəsinə
keçdikdən sonra məhdud olsa da, malik olduğu siyasi
hüququnu tamamilə itirmiş, maddi məhkumiyyətin
bütün acısını dadmışdı. Əvvəlki idarə zamanında gördügü
mənəvi əsarətini müştərək bir din və
yaxın bir ruh təsirilə pək də sezməyib getdikcə
farslaşan Azərbaycan türkü bu dəfə də
ruslaşdırılmaq siyasətinə məruz
qalmışdı. Fəqət bu siyasətin
bir ayağı cəbrə bağlı olduğundan və
tamamilə yabançı bir ruha malik bulunduğundan təbii
idi ki, xəlqin müdafieyi-nəfs hissini daha ziyadə
qıcıqlıyor, onu daha sürətli bir surətdə kəndisini
düşünməyə vadar ediyordu. Bir vəqt
hökumət tərəfindən təyin olunan mollalar “dəftər
mollası”, rus şkolunda oxuyan bəy balalarına dəxi “rus
balası” deyən xəlq kəndi hədəsilə
duyduğu ruslaşdırmaq siyasətinə bildigi kibi
müqabilə etmişdi. O dəftər mollasına
qarşı öz axundunu, ministerstvo şkoluna da məktəbxanasını
qarşı qoymuşdu. Xəlqin hədəsi
doğru idi. O, axundunun hürriyyəti və mədrəsə
ilə məktəbinin istiqlalı üçün pək həqli
və pək məqul bir mübarizədə idi. O, maddətən
məhkum olduğuna razı olmuş, fəqət mənən
dəxi məhkum olmaq istəmiyordu. Fəqət
xəvas yenə yanılmışdı. Vəqtilə
Firdovsinin təmtəraq üslubu, Sədinin hikməti,
Xaqaninin təğzili qarşısında bayılan “mirzə”
bu dəfə də Lermontovun ruhu, Puşkinin üslubu,
Tolstoyun fəlsəfəsinə vurulmuş bir “uçitel”
idi. Sənələr keçdi. Şkol uçiteli ilə məktəb müəllimi
anlaşamadılar. Farslaşmış
mirzə kibi ruslaşmış uçitel dəxi xəlqin hədəsnən
duyduğu mətləbi bir çox zaman dərk edəməmişdi.
Nəhayət, bir çox birahələrdən
keçdikdən, məktəb və mədrəsələrə
qarşı bilüzum, daha doğrusu, biüsul mübarizələrdən
sonra “uçitel” artıq əsl mətləbi anladı.
Bildi ki, Sədiyi də, Tolstoyu da türk xəlqinə
ögrətmək, türkü onlarla aşina etmək həm
lüzumlu, həm faidəlidir. Fəqət
bununla bərabər türkü kəndi sədisindən, kəndi
tolstoyundan məhrum etmək olamaz. Sədiyi,
Tolstoyu və sair dünya müşahiri adını anlamaq
üçün kəndi füzulilərini, nəbatilərini
– gözə nə qədər küçük də
görünsə – seyyidlərini, sabirlərini ögrətməlidirlər.
Bu zəmin üzərində rus məktəbi
vasitəsilə mədəniyyəti hazirəni az-çox dərk
etmiş ürəfa ilə xəlq arasında yekdigərini
anlamaq dövrü başladı.
Artıq Azərbaycan türkünün oyannmaq zamanı
gəlmişdi. Və zamanın bizə nələr
verdigini mən degil, məcmuəmizin digər qismində
mütəxəssis arkadaşlarımız sizə ərz edəcəklərdir.
Bən isə yalnız: Malik olduğumuz müasir ədəbiyyat,
mütəəddid mətbuat, zəngin teatro, parlaq musiqi,
mütəşəbbüs tüccar, gözü
açıq əmələ, siyasi firqə, mühərrir,
aktyor, mühəndis, memar, hüquqşünas kibi siniflər,
zükur ilə ünasə məxsus məktəblər və
sair bu kibi müəssisatımızla biz, məhkum ikən
artıq hakim olmaya namizəd bir millət olmuşduq – deyirəm.
Əvət, daha Azərbaycan Molyeri Mirzə Fətəli
Axundov mərhumla başlayan müasir ədəbiyyat həvəsi,
Həsən bəy Məlikov mərhumun “Əkinçi” qəzetəsi
ilə mətbuati-milliyyə təsis və davamına həsr
olunan əmək, cəmiyyəti-xeyriyyə binası
üçün bundan 40 il əvvəlinə aid olan təşəbbüs,
nəhayət milli ədəbiyyat, milli məktəb tələbləri,
şeyxülislamla müfti və sair axundlarımızın təyinlə
degil, intixabla oluşunu istəmək, daha çarlıq
zamanında məktəb və mədrəsə islahı
yolunda təvəlli edən o bitməz-tükənməz
davalar başqa bir şey degil, yalnız bir dava idi: – Hakimiyyəti-milliyyə
davası!
III
Hakimiyyəti-milliyyə
davasının 1905-ci Rusiya inqilabısəğiri nəticəsində
hasil elədigi qazanclar var idi: milli məktəb, milli mətbuat,
milli cəmiyyətlər təsisi həqqində cüzi
müsaidat. Bu müsaidələrdən istifadə ilə
böyük müharibə ərəfəsində və
inqilabi-kəbirin patladığı zamanda Azərbaycan
türkü Rusiyadakısair türklərlə birlikdə
artıq siyasi idrakdan məhrum, arzui-milliyyəsi inkişaf etməmiş
lal bir kütlə halında degil, həyatını ibraz edəcək
vasitələrə malik diri və yaşamaq istədigini hiss
etdirən bir vücud halında idi. On sənəlik
kiçicik bir nəfəs Azərbaycan türkünü
mütəəddid mətbuata, müxtəlif cəmiyyətlərə,
siyasi firqələrə və təşkilata, zamandan, məkandan
anlar xadimlərə malik idrak sahibi bir cəmiyyət halına
qoymuşdu. Bu cəmiyyət 1914 sənəsində
patlayan aləmşümul müharibənin alt-üst elədigi
məna və qiymətləri böyük bir həssaslıqla
təqib ediyor, topların gurultusu ilə bərabər qopan
“Millətinhüququ müqəddəsdir!” ni dasını
dörd qulaqla dinliyor, müharib bulunan bütün dövlətlərə
mənsub rical ağzından sıxsıx eşidilən bu
şüarın səmimiyyətinə degilsə də, bu
böyük həqiqətin istər-istəməz elani-zəfər
edəcəginə iman ediyordu; bu imanın tərcümanı
olmaq üzrə daha Rusiya inqilabı zühur etmədən,
müharibənin qatı sansoru hər yazılanı bilaaman
pozmaqda, bilxassə türk kəlməsi ilə türkcənin
məsləkinə qarşı düşmənanə bir vəziyyət
aldığı bir zamanda “Açıq söz” qəzetəsi
yuxarıda məzkur imana tərcüman olaraq yazıyordu ki: “Dəhşətlərinə
şahid olduğumuz böyük müharibə böyük
bir həqiqəti – əsrimizin milliyyət əsri olduğunu
isbat etdi. “Dünyanın xəritəsi qəribə dəgişəcək”
– deyə heyrətlə qarışıq bir cümlə imdi
bir çox ağızlardan eşidilməkdədir
. Dünya xəritəsinin alacağı
yeni şəklə vətəndaşların fədakarlığı,
dövlətlərin təşkilatı və orduların əzəməti
ilə bərabər heç şübhə yoxdur ki, vüzuh
və rüsux peyda etmiş milliyyət məfkurələrinin
də böyük təsiri var və olacaqdır. “Özünü lüzumunca bilib də istiqbal
üçün müəyyən bir ideal (məfkurə) bəsləyən
millət şübhəsiz ki, böyük bir qüvvət təşkil
edər. Şübhəsiz ki, sözün
tam mənasilə deniləcək qədər gövəfkən
topların hakim olduğu hərb meydanlarında təsirsiz
qalmayan bu qüvvət yaşıl mahutlu barışıq
masası üzərində də əsaslıca bir təsir
yapacaq. “Hər hanki qalib tərəf
az-çox sevrincəli bir dinclik vücuda gətirmək isrərsə,
əsrin vicdanları üzərində ən çox təsir
icra edən qüvvəti – milliyyət məfkurəsini ehmal
edəməz! Bunun böylə
olacağı arabir gələcək sülhi həqqində
söz söyləyən Avropa mütəfəkkirlərincə
də təsdiq olunmaqdadır. Sülhyunə
mənsub siyasilərcə milliyyət əsasına riayət
etməyəcək, millətlərin hüququnu gözətməyəcək
bir sülh əqdnaməsi çox çəkməz
yırtılar və survencli bir dinclik təmin edəməz.
“Hüquqi-təbiiyyəsi paymal olmuş bir millət
baqi qalıncaya qədər Avropa müvazineyi-düvəliyyəsi
həqiqi və survencli bir sülh üzü gör məkdən
məhrum qalacağı kibi, kəndi vətəndaşları
arasında ögey-doğmalıq gözədən bir dövlət
də həqiqi bir qüvvətə söykənmiyəcək,
mütərəqqi və qüvvətli bir təşkilata
malik olmayacaqdır”. “Demək ki, müəyyən
bir məfkurəyə və əksər əfradınca
müşəxxəs bir qayeyi-amala malik olan millətlər,
dövlətlər arasındakı münasibatda əhəmiyyət
qazandıqları kibi, dövlətlərin daxili siyasətləri
üzərinə də böyük təsirlər icra edəcəklərdir.
Bu surətdə ayrı-ayrı millətlər
bir millət olaraq yaşaya bilmək üçün hər
şeydən əvvəl özlərini bilməli, müəyyən
fikir və amallar ətrafında birləşərək
böyük bir məfkurəyə, qayeyi xəyalə hədəf
olacaq o işıqlı yıldıza sahib olmalıdırlar.
Çünki müttəhid bir ruh və
müştərək bir qayəyə malik olmayan millətlərlə
yeni əsaslar üzərinə qurulacaq həyat
hesablaşmayacaq və böylə bir səlahdan məhrum
qalan cəmaətlər kimsəyə söz eşitdirəmiyəcəklərdir!”
Böyük müharibənin Azərbaycan
türklərində doğurduğu ümid böylə idi.
Milliyyət prinsipinin qalib gələcəginə
bağlanmış bir ümid!
lll
Rusiya imperatorluğunun 1917-ci ildə Karpat, Polşa və
Baltik sahillərindəki o görünməz məğlubiyyəti,
dünyanı sarmış atəşin hərb zəncirinin
mühüm həlqələrindən birisini
qırmış oldu. Rusiyayı təzyiq edən çarizm dəxi
bu həlqə ilə bərabər süqut eləmişdi.
Böyük müharibə böyük bir
inqilab doğurmuşdu. Dünyanın altıdan birisinə
sahib olub da 72 milləti qahir bir idarə altına
toplamış olan böyük Rusiya imperatorluğunda
zühura gələn bu inqilabi-kəbir iki dürlü nəticə
verəcək, iki mühüm məsələyi həll edəcəkdi;
yoxsa inqilab kəndi ruhu və kəndi təbiətinə zidd
olub özü ilə bərabər Rusiyayı da qəhr edəcəkdi:
Rusiya inqilabı məhkum siniflərə hürriyyət verəcəgi
kibi, məhkum millətləri də qurtaracaqdı. Bunun
üçün idi ki, mart inqilabını hər kəsdən
ziyadə köylü və əmələlərlə məhkum
millətlər böyük bir həyəcan və sərvərlə
qarşılamış, haman kəndi
hüquqlarının istehsalı üçün yubanmadan təşkilata
başlamışlardı.
12 oktyabr 1915, “Açıq söz”,
¹1
Məclisi-Müəssisan
bir an əvvəl toplanacaq, köylülərə
topraq, əmələlərə iş, millətlərə də
muxtariyyət verəcək iştə ümumi bir arzu! Məclisi-Müəssisandan
kim nə gözlüyor? İctimalar,
qurultaylar, qərarlar, qətnamələr həp bunu təyin
eləməkdə...
Qafqasiya daxil olduğu halda Rusiya türkləri dəxi bu
xüsusu ehmal etmiyorlardı. Bakıda aprelin 15-də
ilk dəfə olaraq Qafqasiya müsəlman qurultayı
toplanıyor. Qurultay hər şeydən daha əvvəl
və hər məsələdən daha qızğın bir
surətdə azad Rusiyanın alacağı mətlub olan şəkli-idarəyi
müzakirə ilə aşağıdakı qərarı
çıxarıyor: “A – Qafqasiya müsəlman qurultayı,
milli siyasi məqsədlər həqqindəki məsələyi
müzakirə edərək müsəlman qövmlərinin mənafeini
ən ziyadə təmin edən Rusiya şəkli-idarəsinin
məhəlli federasyon əsası üzərinə qurulu
cümhuriyyəti müctəməiyyəyi-ənam
olduğunu qəbula qərar verir”.
“B – İslam dinində
olan bütün qövmlərin ruhani və mədəni
irtibatını nəzərə alaraq Qafqasiya müsəlman
qurultayı bütün Rusiya müsəlmanlarından
ötrü vəzi-qəvanin səlahiyyətinə malik
ümumi bir idarə təşkilini lazım görür”.
Bu qətnamə günlərlə davam edən
münaqişə nəticəsində bir növ etilaf nəticəsi
olaraq müttəhidən qəbul edilmiş idi. Münaqişə bir tərəfdən
türkçülər, digər tərəfdən də
islamçılarla sosialistlər arasında idi. Federasyon əsasını müdafiə edənlər
türkçülər idi ki, xüsusi olaraq Azərbaycana məhəlli
muxtariyyət tələb ediyorlardı. Müarizlər
isə yalnız xəlq cümhuriyyəti ilə iktifa edib
milliyyət məsələsini isə məhəlli degil, mədəni
muxtariyyət surətilə həll ediyorlardı. Apreli
mütəaqib may ayında Moskvada bütün Rusiya müsəlmanlarının
ümumi qurultayı iniqad eləmiş, Rusiya
türklügünün bütün ənvaini təmsil edən
bu min mürəxxəsli böyük qurultay eyni mövzuda bu
sətrləri qaralayan mühərririn
islamçı-sosialistlərə qarşı müdafiə
elədigi məruzə üzərinə vaqe olan şiddətli
münaqişələr nəticəsində Rusiyanın
milli-məhəlli muxtariyyətlər üzərinə qurulu
qoşma xəlq cümhuriyyətindən ibarət olması tələb
olunuyordu. Bu tələb Rusiya müsəlmanlarının
böyük inqilabdan gözlədikləri siyasi məqsədi
tamamilə əyan eləmişdi. Nəhayət,
Məclisi-Müəssisan seçkiləri əsnasında
Qafqasiya türkləri arasında qate bir əksəriyyət
qazanan onuncu nömrəli siyahı Rusiya federasyonu ilə bərabər
Azərbaycan muxtariyyətini dəxi bir şüar olaraq ortaya
atmışdı. Paytaxtımızın böyük bir
təvəccöhi altında iniqad edən Türk Ədəmi-Mərkəziyyət
“Müsavat” firqəsinin qurultayı isə Rusiya
türklügünün Rusiyanın şəkli-idarəsi həqqində
bəslədigi amalı tələblər etdirərək
proqramını aşağıdakı vəchlə təhrir
ediyordu:
“1. Rusiya dövlətinin
şəkli-idarəsi milli-məhəlli muxtariyyətlər əsası
üzərinə qurulu qoşma xəlq cümhuriyyətindən
ibarət olmalıdır.
2.
Hürriyyəti-kəlam, mətbuat, vicdan, ictimaat, təşkilat
və tətil kibi siyasəti hürriyyətlərlə bərabər,
muxtariyyətlərdəki hökumət təşkilinin
qoşma xəlq cümhuriyyətindən ibarət olması,
işçi qanunlarının bütün muxtariyyətlərdə
bir növlə tətbiqi və topraq məsələsinin əsasən
keyfiyyət həll və islahı kibi demokratik əsaslar,
Rusiya qoşma xəlq cümhuriyyətinin qanun əsasına
daxil olub dövlətcə təhti-təminə
alınmalıdır.
3. Müəyyən
məhəllə malik olan (yəni Rusiya məmləkətinin
müəyyən bir qitəsində əksəriyyətlə
yaşamaqda bulunan) hər bir millətə muxtariyyət həqqi
verilməlidir. Firqəcə Azərbaycan, Türküstan,
Qırğızıstan və Başqırdıstan kibi
türk ölkələri məhəlli muxtariyyət
almalıdırlar. İdilboyu ilə Krım
tatarları və digər Rusiyada yaşayan türk qövmlərinə
məhəlli mümkün olmazsa, milli muxtariyyət verilməlidir.
Qeyd:
Başqa türk olmayan dindaşlara da firqə muxtariyyət
tələb edib onlara hər vəchlə yardım etmək
borcundadır.
4. Müəyyən
məhəllə malik olmayan millətlərə milli-mədəni
muxtariyyət həqqi verilməlidir.
5.
Muxtariyyətlərin hüdudunu təyin etmək daxili qəvanini-əsasiyyələrini
tərtib eləmək gərək məhəlli və gərək
milli muxtariyyətlərin kəndi məclisi-müəssisanlarında
həll olunmalıdır.
6.
Cümhuriyyət heyətinə daxil olan muxtariyyətlər
öz aralarında müştərək gördükləri
məqsəd və mətləbləri üzərinə əqdi-ittifaq
edə bilməlidirlər.
7.
Cümlə muxtariyyətli əyalətlər, mərkəzi
hökumət ilə ancaq vətən müdafiəsi, məskukat,
gömrük, xarici siyasət, dəmiryol, poçta, teleqraf və
sair bu kibi ümumi işlərlə mərbut olmalıdırlar.
8.
Muxtariyyətli əyalətlər, idari, mali,
təşri, mədəni və ədli kibi daxili məsələlərdə
müstəqil olmalıdırlar.
9. Rusiya
cümhuriyyətinin ümumi işlərini idarə etmək
üçün bütün muxtariyyətlərin nümayəndələrindən
ibarət bir konqre təşkil olunmalıdır.
10. Hər
bir muxtariyyətli əyalətin mərkəzində qanun
qoymaq vəzifəsilə müvəzzəf bir məclisi məbusan
və qoyulan qanunları icra etmək vəzifəsilə
müvəzzəf bir şurayi-vükəla (heyəti-nüzzar)
təşəkkül etməlidir.
11. Hər
bir muxtariyyətli əyalət məhəlli işlərində
geniş imtiyazlara malik vilayət, qəza və nahiyələrə
bölünməlidir.
12. Hər
bir muxtariyyətli əyalətin rəsmi dili haman
əhalinin əksəri söylədigi dil və şivə
olmaqla bərabər vilayət və qəzalarda yerli əhalinin
söylədigi dil və şivə işlənməlidir”. İştə “Açıq söz”ün 1915-ci ildə
hərbi-ümumidən gözlədigi hakimiyyəti-milliyyə
düsturu qələbəsindən bəslədigi ümidi
1917-ci ildə Rusiya inqilabından bilaistifadə meydani-ələniyyətə
çıxan “Müsavat” firqəsi yuxarıdakı vəchlə
təlxis ediyordu. Bu surətlə Azərbaycan
türkü dünya müharibəsi ilə Rusiya
inqilabından kəndi hürriyyəti-milliyyəsinin təminini
gözlüyordu.
(Ardı var)
Şirməmməd HÜSEYNOV
525-ci qəzet.-2013.-
26 oktyabr.- S. 26-27.