Din elmlərinin məzmun və
mahiyyətinə müfəssəl baxış
Sosioloji
metodların dini sahəyə tətbiq olunması ilə ortaya
çıxan din sosiologiyası dinlərin inanc sistemlərini,
ibadət şəkillərini, qurumlarını, ictimai təzahürlərini,
onların sosial şərtlərlə əlaqədar dəyişmələrini,
sosial təbəqələrlə münasibətlərini, dini
qrup və camaatları, müxtəlif dini əxlaq növlərini
tədqiq edən bir elm sahəsi olaraq XX əsrin əvvəllərində
təşəkkül tapmışdır. “Ümumi
din sosiologiyası” bütün dinlərin tədqiqi ilə məşğul
olursa, “xüsusi din sosiologiyası” bir din, yaxud məzhəbi
öyrənir. Din sosiologiyasının mövzusu barəsində
elm adamlarının müxtəlif fikirləri vardır.
Fransız sosioloqu E.Durkeim və onun ardıcılları dinin
mahiyyətini açıqlamaq məqsədi ilə “ibtidai” deyə
səciyyələndirdikləri dinləri
çılpaqlıqla nəzərdən keçirərək
tarixi və etnoloji materiallar vasitəsilə tədqiqatlar
aparmışdırlar. Din sosiologiyasının qurucusu kimi qəbul
edilən M.Veber, E. Troelts və V.Sombart isə bu elm sahəsinin
din - cəmiyyət münasibətlərini önə çəkirlər.
Onların fikrinə görə bütün
faktorlar funksional olaraq bir-birinə bağlı olduğu
üçün dinin iqtisadi həyata təsirləri
olduğu kimi iqtisadi faktorların da dini həyata təsiri
vardır. Din sosiologiyası dinin mahiyyətini
araşdırmaq əvəzinə dini, sosial
davranışın müəyyən bir tərzi kimi qəbul
etməli və bu nöqteyi-nəzərdən onun təsirlərini
və şərtlərini tədqiq etməlidir. Din
sosiologiyasının mövzusu dinin cəmiyyətlə
münasibətləri kimi göstərilsə də, bu elm sahəsində
daha çox dinin cəmiyyətə təsirləri üzərində
dayanılmışdır. Veber və onun
ardıcıllarının səyləri ilə din
sosiologiyası ibtidai dinlər araşdırması çərçivəsindən
çıxmış, inancların dəyişmələrini
və onların bağlı olduğu sosial şərtləri,
şəhər, kənd və müxtəlif sosial qruplarda təzahür
formalarını araşdırmağa
başlamışdır. Son onilliklərdə istər
praktikaya ağırlıq verən Amerikada, istərsə də
nəzəriyyəni önə çəkən Avropadakı
çalışmalarda dinin və xüsusilə,
xristianlığın müasir dünyaya tətbiqi, sekularizm
(dünyəviləşdirmə), müasirləşmə,
ihtida (doğru yola gəlmə), irtidad (doğru yoldan sapma), klassik və
müasir dini qruplar, Xristianlıqda və xüsusilə
İslamda fundamentalizm, ənənəvi və sivil din, din və
müxtəlif dini təşkilatlarda qadının
keçmişdəki və hazırkı durumu, din və ailə,
dini müxtəliflik, dini bütövləşmə, din və
inkişaf, müxtəlif dini əxlaq növləri kimi mövzular
din sosiologiyasının başlıca məsələlərindəndir.
Ümumi sosiologiyanın bir sahəsi olan din sosiologiyası kəlam,
din psixologiyası, din fenomenologiyası və dinlər tarixini
tamamlayan və onlarla əlaqəli fəaliyyət göstərən
bir elm sahəsidir. Eyni zamanda din sosiologiyası
hüquq və siyasət elminin mövzusu olan dövlət,
iqtisadiyyat və siyasət kimi sosial elmlərlə də əlaqəlidir.
Qədim yunan düşüncəsində din
sosiologiyasına dair maraqlı məlumatlara rast gəlinir. Əflatunu
öz fikirlərinə görə ilk din sosioloqu hesab edənlər
vardır. Əflatun dini fəlsəfə,
əxlaq və siyasət sisteminin təməlinə qoymaq istəmiş,
“Dövlət və qanunlar” adlı əsərində din və
dinin cəmiyyət həyatındakı əhəmiyyətindən
bəhs etmişdir. Aristotel din haqqındakı
görüşlərini daha çox metafizik və psixoloji təməllərə
əsaslanaraq izah etmişdir. İslam düşüncə
tarixində sistemli şəkildə olmasa da təfsir, hədis,
fiqh, islam tarixi və islam fəlsəfəsi
kimi müxtəlif elmlərdə din sosiologiyası
mövzuları ilə bağlı bir sıra məlumatlar
mövcuddur. İslam fəlsəfəsinin görkəmli
simalarından olan Fərabi “əs-Siyasətu-l-mədəniyyə”,
“Təhsilu-s-səadə”, “əl-Mədinətü-l-fazilə”,
“Kitəbu-l-miləl” adlı əsərlərində din və
cəmiyyətlə bağlı fikirlərinə geniş yer
vermişdir. Din sosiologiyasının önəmli məsələlərindən
olan din-dövlət mövzusunu araşdırdığı
birinci və üçüncü əsərində
görüşlərini üluhiyyət və nübüvvət
çərçivəsində təqdim edən Fərabi
siyasi gücü təmsil edən hökmdarı öz şəxsində
fəzilət və hikməti cəmləşdirən insan
kimi nübüvvət xalatı geymiş bir Əflatun şəklində
göstərərək peyğəmbərliyin və dinin cəmiyyət
həyatındakı əhəmiyyətini ortaya qoymağa
çalışmışdır. Qəzali də
din - dövlət, din - cəmiyyət, din - hüquq, din -
iqtisadiyyat və din - əxlaq məsələləri ilə
bağlı görüşlərini daha çox “İhyau
ulumu-d-din”, “Nasihatu-l-muluk”, “Kimyau-s-səadə”, “əl-İqtisad
fi-l-itiqad” kimi əsərlərində ortaya qoymuşdur.
Din - dövlət münasibətlərinə toxunan Qəzaliyə
görə onlar ekiz qardaş kimidir. Din insan cəmiyyətinin
təməlidirsə, hökmdar da bu təməlin qoruyucusudur.
Qəzali istər dövlət düşüncəsinin
formalaşması ilə bağlı təməlləndirməsində,
istərsə də din və dövlətin zəruriliyi
mövzusunda sələflərinin ideal cəmiyyət
anlayışlarından ayrılıb sosial reallıqdan,
gerçək cəmiyyətdən çıxış edərək
görüşlərini təsnif etmiş, cəmiyyətin
dini-sosial reallığına əsaslanaraq praktik din
sosiologiyasına cığır açmışdır.
Ömrü boyu gördüyü işlərin ana hədəfi
bütün müsəlmanları tövhid inancı və
peyğəmbərlərin risaləsi ətrafında birləşdirmək
və islam camaatının birliyini təmin
etmək olan Qəzali bu məqsədlə fanatizm, təqlid və
məzhəb təəssübkeşliyinə qarşı təkidlə
mübarizə aparmışdır. Əsərlərində
müxtəlif təriqət, firqə və dini qruplar
haqında məlumatlar vermiş, beləliklə, din
sosiologiyasının önəmli bir mövzusunda özündən
sonra gələnlərə rəhbərlik etmişdir. Qəzali
“İhyau ulumu-d-din” əsərində iman, ibadət, başqa
dini yaşayış və davranış biçimlərinin
bəlli-başlı kateqoriyalarına təmas edərkən
dini təcrübənin nəzəri və praktik
izahlarına, halal və haram qazanclar, alış-veriş, faiz
və s. mövzulara meyl edərək dini, iqtisadi, əxlaqi
yanaşmalara yer verməklə yanaşı müasir din
sosiologiyasının hazırlanmasına önəmli zəmin
hazırlamışdır. Qəzali digər islam
alimləri kimi tarixi metodu mənimsəməklə
yanaşı görüşlərini müxtəlif tarixi və
ənənəvi misallarla möhkəmləndirərək Hz.
Peyğəmbərin sünnəsini, əshab və tabiinin adət
və tətbiqatlarını ön plana çıxarmaqla
islam sosiologiyasına nümunə təşkil etmişdir.
Şəhristani “əl-Miləl və-n-nihal” adlı əsərində
müxtəlif islam firqələri və
inancları ilə yanaşı müxtəlif dinlər və
fəlsəfi məktəblər haqqında məlumat
vermiş, firqələr və məzhəblər arasında
müqayisələr aparmışdır. Onun bu əsəri həm
dinlər tarixi, kəlam, məzhəblər tarixi, islam fəlsəfəsi kimi dini və əqli
elmlər, həm də din sosiologiyası üçn əhəmiyyətli
bir qaynaqdır. Məşhur “Müqəddimə” əsərinin
müəllifi İbn Xəlduna görə insan növü
üçün toplu (ictima) halında yaşamaq zəruridir. Əks təqdirdə insanların varlığı
və onlar vasitəsilə Allahın aləmi məmur və
insanları özünə xəlifə etmə yolundakı
iradəsi tam şəkildə gerçəkləşə
bilməz. Hökmdarlığı insan üçün
təbii bir özəllik və siyasətin icabı kimi qəbul
edən İbn Xəldun Hökmdarlığın
nübüvvətlə əlaqəsini quran filosofları (Fərabi
kimi) tənqid atəşinə tutaraq, barışın şəri
əsaslarla bir peyğəmbər vasitəsilə təmin
edilə bildiyi kimi qeyri-müsəlman bir hökmdar və din
xaricində təsbit edilən əsaslarla da təmin edilməsinin
mümkün olduğunu bildirir. Onun fikrincə, böyük
dövlətlər yalnız din təəssübkeşliyi ilə
qurulub mövcud ola bilər. İbn
Xəldun xalqın siyasi gücə itaət etməsini
Allahın dəyişdirilməz, əksi
düşünülməz bir fərmanı kimi qavraması
ilə xalq etiqadının meydana gəldiyini söyləyərək
bunun cəmiyyətin siyasi həyatında əks
olunmasını və sultan xarizmasının əmələ
gəlməsini açıqlayarkən Veberi
qabaqlamışdır. Onun fikrincə,
dövləti əldə saxlayanların idarələri
sağlamlaşıb sabitlik qazanana qədər bu sabitlik bir
neçə nəsil boyu atadan oğula keçər. Bu isə insanların xanədanlara könüllü
itaətini asanlaşdırır, get-gedə təslimiyyət
göstərmənin dini bir əmr olduğuna inanmalarına
vasitə olur. Beləliklə, xalq xanədanlar
üçün savaşarkən Allah üçün
savaşdığını düşünür. Nəticədə dövlətin davamı
üçün nəsəb təəssübkeşliyinin
yerini dini təəssübkeşlik tutur. İbn
Xəldun kəlam kitablarında etiqada dair mövzulara imamət
məsələsinin də əlavə olunmasını belə
bir inkişafın nəticəsi kimi göstərir. İbn Xəldun coğrafi şərtlərin din və
ibadətə təsiri olduğunu bildirərək iqtisadi və
coğrafi ünsürlərlə dini yaşayış
arasındakı əlaqədən söz açır. Onun fikrincə, sıxıntı və səfalət
içərisində yaşayanlar zənginlərə və
rifah içərisində yaşayanlara nisbətən daha
gözəl əxlaqa və dini yaşayışa sahibdirlər.
Məhz buna görə də şəhərdə
və qəsəbələrdə dindar insanlar daha azdır. İbn Xəldun
müasir praktik din sosiologiyasının formalaşmasına dəyərli
töhfə vermişdir.
Din
sosiologiyasının müstəqil bir elm sahəsi kimi meydana
çıxmasında A.Komte, E.Durkeim və M.Veber mühüm
rol oynamışdır. Komte metafizik
yanaşmalara təzyiq olaraq meydana çıxan pozitivist və
təkamülçü görüşlərin təsirindən
yaxa qurtara bilməmiş və insanlığın
inkişafını üç mərhələdə
araşdıraraq ilk mərhələyə “teoloji hal”
adını vermişdir. İkinci və
üçüncü mərhələni təmsil edən
metafizik və pozitiv dönəmlərdə də dinin önəmli
sosial bir faktor kimi varlığını
qoruyacağını bildirən Komte vəhyə istinad edən
dinlərin öz keçərliliyini itirdiyini iddia edərək
pozitiv həqiqətlərə dayanan, sevgini, nizamı və tərəqqini
təməl hədəf kimi qəbul edən bir insanlıq
dininin qurulmasını təklif etmişdir. E.Dürkeim
“Dini həyatın elementar formaları” (Paris, 1912) adlı əsərində
dinlə bağlı fikirlərini
açıqlamışdır. Onun fikrincə
fəlsəfə, əxlaq, hüquq, bir sözlə, sosial
nizam dindən doğmuşdur. O, təsbitlərini ilahi və
ümumbəşəri dinlərə deyil, nisbətən məhdud
bir camaata aid totemizmə və Uzaq Şərq dinlərinə
aid etdiyi üçün onun din sosiologiyası ibtidai dinlər
sosiologiyası özəlliyini qazanmışdır.
(Ardı var)
İdris ABBASOV.
525-ci qəzet.-2013.-30
oktyabr.-S.6.